Гистологиядан арнаулы лекциялар жиынтығы

Негізгі бөлімін  саны жағынан 60-120 болатын азурофильді  маманданған түіршіктер құрайды. Олар негізгі екі типтермен таныс: бірінші тип: ірі (300-500нм) және көптеген альфа- электронды-тығыз құрамды  және одан да тығыз нуклеоидты түйіршіктер. Бұл түйіршіктер әртүрлі белоктар мен гликопротеиндерден тұрады.

Түйіршіктердің  екінші типі-дельта түйіршіктер 250-300нм-ден  аз мөлшерде болады және саны жағынан  да аз болып келеді. Оларды кейде тығыз денешіктер деп те атайды (195-суретте стрелкамен көрсетілген). Бұл түіршіктердің компоненттері болып серотонин және басқа да биогенді аминдер (гистамин, адреналин), Са,⁺² АДФ, АТФ саналады.

Қан пластинкаларының негізгі қызметтері- қан ұю процесіне  қатнасу- қан тамырларының зақымдануы кезіндегі ағзаның қорғаныш реакциясы. Эндотелий (Е) зақымдала салысымен, қан пластинкалары зақымданған аймаққа қарай жақындай бастайды (198.сурет), олар өзара және фибриннің пайда болған  жіпшелерімен жақындаса бастайды. Олардың саны біртіндеп өсе бастайды.

Олардың алғашқы  дөңгелек пішіні бірден өзгереді, зақымдаған ұлпаға жабысатын және біртіндеп зақымданған аймақты жабатын ұзын өсінділер пайда болады. Бір уақытта пластинкалардан түтіктің ашық жүйесі арқылы құрамында қанды ұйытушы фактор тромбопластин бар түйіршіктер шығады.Соңғылары протромбиннің тромбинге айналуын белсендіреді.

Нәтижесінде жараны жабатын және қан кетуді тоқтататын ақ тромб (200 сурет.) пайда болады. Ақ тромбтың шекарасы 200-суретте сызықтармен белгіленген. Бұл кезеңде пластинкалардың агрегациясы қайтымды процесс болып есептелінеді.Тромбин түзетін тромбтың көлемінің ұлғаюы фибриногенді еритін фибрин (F)  түзуші құрылымға (айналуына әсер ететін пластинкаларды (Р) байланыстырады және агрегацияны қайтымсыз жасайды. Ұсақ қан тамырларындағы қан пластинкаларының  бір агрегациясы қан тамырының саңлауын жабуға жеткілікті. Стрелкамен қан тамырларының эндотелийі көрсетілген. Электроннограммада цитоплазмасы ашық түсті болып көрінетін клеткалар, агрегация кезінде тромбтың құрамына түскен қанның басқа формалық элементтерінің түрлері болып келеді.      

Фибрин жіпшелерінің торшасы түрлі қанның формалық элементтерін, оған қоса қызыл қан түйіршіктерін  ұстайды.

Тромбтың түзілуінен басқа, тромбоциттердің маңызды  қызметтерінің бірі болып олардың  серотониннің алмасуына қатысуы  саналады.Адамның тромбоциттерінің өмір сүру ұзақтығы орташа 9-10 күн.

Қанның формалық қорғаныштық элементтері.

Лейкоциттер немесе қанның ақ клеткалары жаңа қанда түссіз болады. Лейкоциттер қан тамырлар өзегінен тыс орналасқан ағзаның  қорғаныштық жүйесіне жатады. Сондықтан  олар қанда өзінің өмірлік циклының көп бөлігін өткізеді, ал одан кейін  қан тамырларының қабырғалары арқылы қорғаныштық қызметін атқаратын  мүшелердің дәнекер ұлпасына шығады.Қанда  олар сфералық пішінде болады, ал басқа  ұлпаларда олар амеба тәрізді  белсенді ауысуға байланысты жойылған.

Морфологиясы  мен атқаратын қызметіне байланыста лейкоциттер екі топқа бөлінеді: 1. Дәнді лейкоциттер, немесе түйіршікті, және 2. Дәнсіз лейкоциттер, немесе түйіршіксіз. 

Дәнді лейкоциттердің қан жағындысын Романовский-Гимза  қышқыл қосындысымен (эозин) және негізгі  бояғышпен  (азурII) бояғанда цитоплазмада маманданған дәндер немесе түйіршіктер  байқалады. Берілген түйіршіктердің бояғыштарға  жақындығына тәуелді эозинофильдер, базофильдер, нейтрофильдер деп  бөледі. Жетілген гранулоциттердің ядросы сигменттерге бөлінгендіктен оларды жиі полинуклеарлы деп те атайды.

Дәнсіз лейкоциттер (түйіршіксіз) арнайы дәннің болмауымен және ядросының сигменттелмегендігімен сипатталады. Қандағы негізгі лейкоцит түрлерінің пайыздық қатынасы лейкоциттік формула деп аталады. Лейкоцитті формуланың анықтамасы медицинада диагностикалық мағына береді.  

Лейкоциттердің  саны мен олардың пішініндегі  қатынастар ағзаның физиологиялық  жағдайына тәуелді өзгеріп отырады (асты қабылдау, физикалық жұмыстар, ұйқы мен демалыс жағдайы, әртүрлі  аурулар кезінде).

Лейкоциттер микробтарды, бөтен заттарды, клетканың ыдырау кезіндегі өнімдерін  жұтуды қамтамассыз  етеді және иммунды реакцияларға қатыса отырып, қорғаныштық қызмет атқарады.

Гранулоциттер.

Адамдар мен жануарлардың көптеген түрлеріндегі (жыртқыштар, приматтар) нейтрофильді полинуклеарлар - лейкоциттердің ішіндегі ең көп тараған топ (адам қанындағы лейкоцитердің жалпы  санының 48-78%). Нейтрофильдер эритроциттерден  ірі болып келеді, қан жағындысында олардың диаметрі 10-12мкм болады. Ядро жіңішке бүрмелермен байланысқан  бірнеше бөліктерден тұрады.  Бөліктердің сандары көп жағдайда клетканың жасына тәуелді болады. Жас нейтрофильді полинуклеарлардың  ядросы әдетте екі бөлікті болады, ал ересек сегментті ядролы нейтрофильдер 3-5 бөлікті болады. Цитоплазмасында  қышқыл және негізгі бояғыштармен  боялатын өте ұсақ күлгін- күңгірт дәндер көрініп тұр. Осыдан нейтрофильдер деп аталады.    

 Нейтрофильдер  цитоплазмасында түйіршіктердің  екі типі бар: диаметрі шамамен  0,4 мкм-дей болатын ірі азурофильді  немесе алғашқы (түйіршіктердің  барлық популяциясының 20% құрайды)  және маманданған немесе екіншілік  түйіршіктер. Соңғылары ұсақтау  (диаметрі 0,2мкм) және көп таралған (барлық түйіршіктің 80-90%).

Электронды-тығыз  жүрекшесі бар және құрамында лизосомды ферменттер мен миелопероксидаза кездесетін азурофильді түйіршіктер алғашқы лизосомалар болып саналады Нейтрофильдердің негізгі қызметі микробтардың, токсиндердің және бұзылған клеткалардың жиналуының нәтижесінде болатын бактериалық инфекциялар мен қабыну рекциялары кезінде байқалады. Қабынған ұлпаларда ұсақ қан тамырлар мен қыл тамырларда болатын нейтрофильді полинуклеарлар астарлы эндотелийдің қабырғаларына жабысады. Содан соң амебалық қозғалудың көмегімен олар эндотелий мен интерстиций арқылы өтіп және дәнекер ұлпасына кіреді. Лейкоциттердің қан тамырларынан шығу процесін диапедез деп атайды.

Нейтрофильдердің  негізгі қызметі- микроорганизмдерді жұту (фагацитоз), сондықтан оларды микрофагтар деп атайды. Фагацитоз процесі кезінде нейтрофильдерді ңжалған аяқтары ұзарады және бактерияларды қоршап, цитоплазмаға орналасуға қабілетті фагасоманы қалыптастырады. Өте тез (0,5-1 мин аралығында) фагасомамен оған ферменттерді бөлетін маманданған түйіршіктер араласып кетеді. Бұл ферменттер бактериаларды жояды, осығын орай фагасома мен маманданған түйіршіктер кешені түзіледі.Содан соң осы кешенмен микробтарды қорытатын лизасома, гидролитикалық ферментер араласады. Түйіршіксізденудің нәтижесінде нейтрофильдер жойылады және жойылған микроорганизмдермен бірге ошақта қабыну іріңі түзіледі. Соңғылары кешірек макрофагтармен жұтылады.

Лекция 12. Тақырыбы: «Гемопоэз» (1 сағ).

Лекцияның мақсаты: қан жасалу процесіне сипаттама беру.

Түйін сөздер: гемоцитопоэз, мегалоцит, гемопоэз, СКК, полипотенттілік, эритропоэз, миелопоэз, моноцитопоэз, тромбоцитопоэз, лимфопоэз.

Қан айналу (гемопоэз)               

Гемопоэз деп- қанның дамуын айтады. Оны қанның пайда  болуы және ұлпа ретінде дамуы  кезіндегі орын алатын-эмбриональды гемопоэз, бүкіл өмір бойы жүретін  үзіліссіз физиологиялық регенерация  процесі кезіндегі орын алатын- постэмбриональды, дефинитивті гемопоэз деп екіге  ажыратады. Гемопоэз мезенхима клеткаларының  дифференциациясынан бастап гемопоэтикалық органдарда жүзеге асады. Онтогенез, әсіресе  эмбриогенез кезінде қан айналымға  қатысушы басты мүшелердің ауысуы жүзеге асады. Адамдарда  алғашқы мезобластикалық  деп аталатын кезеңде қан клеткаларының  дамуы, ұрықтан тыс мүше сары уыз  қабының және хорионның қабырғасы- мезенхимада  басталады. Дәл осы  жерде мезенхима клеткаларының бөліктерінен қанның  бағаналы клеткалары (ҚБК) пайда болады. Екінші кезеңде, ұрықтың 5-6 апталық дамуынан бастап, гемопоэздің негізгі мүшесі бауыр болады және сонда ҚБК-ның екіншілік генерациясы пайда болады. Бауырдағы қан айналым максимумға 5 айдан кейін жетеді және туудың аяғында аяқталады. Бауырдағы ҚБК-ы тимусқа, көк бауырға, және лимфа түйіндерге орналасады. Үшінші медуллярлы этапта, сүйектің қызыл кемігінде ҚБК-ның үшінші генерациясы пайда болоды, мұнда гемопоэз 10-аптадан басталады және тууға дейін біртіндеп күшейе түседі. Постнатальды кезеңде сүйек кемігі гемопоэздың орталық мүшесі болып келеді.

Қанның бірінше  клеткалары бірыңғай ядролы эритроциттермен  көрсетілген. Сүйектің қызыл кемігі жалпақ және түтікшелі сүйектердің  кірме заттарын толтырады. Әдетте ол эпифизде және метафазда және әлсіздеу ұзын сүйектердің диафизінде жақсы  дамыған. метафиздің оң және сол жақ  бөліктерінің құрылысындағы айырмашылықтар көрсетілген. Кірме сүйектердің  ұяшықтары бірінші бөлікте көбірек, ал сүйек кемігі сол жақ бөлігінде  айқын көрсетілген.      

Берілген препараттың  кішірейтілген көлемінде сүйектің қызыл кемігі көрсетілген. Микрофотография  әртүрлі клеткалардың типтерін бірыңғайлауға  мүмкіндік бермейді. Соның өзінде, үлкен мөлшер және бөлшектенген ядроның  болуымен ерекшеленетін қан пластинкаларының бастамалары-метакардиоциттер айқын  ажыратылады. Май клеткалары- аденоциттер  ашық түсті дөңгелек бос түрге  ие.

Микроскоптың  жақсы үлкейтілген көлемінен  әртүрлі жетілген клеткаларды- қан, оның ішінде полинуклеарлар және лимфоциттерді  бірыңғайлауға болады. Олардың арасында жетілмеген дифференциалданатын клеткалар  жатыр. Олардың арасынан  цитоплазмасында  қызыл түйіршіктер жақсы ажыратылатын эозинофильді қатарлы клеткаларды  теңестіру жеткілікті. Микросуреттің  ортасында өте күшті тығыздалған  және үзілмелі эндотелийлі ірі тамыр  алып жатыр. Бұл әдеттегі бірнеше  бөлікті ядросы бар тромбоцитарлы  қатарлы сүйек клеткасы.

Сүйектің қызыл  кемігі дамитын мезенхималы клеткалар  келесі бағытта дифференциацияланады: строма клеткалары және қан клеткалары. Строма клеткалары ретикулярлы клеткаларды, эндотелийлі клеткаларды  және аденоциттер-  май клеткаларды өзіне қосады. Қанның формалық элементтері дифференцияцияланатын  сүйек кемігі клеткаларының бір  бөлігі бастама клеталар деп аталады. Осыған орай олар әртүрлі клеткалар  түріне дамуға қабілетті, оларды көп қасиетті клеткалар деп атайды. 

Бастама көп қасиетті клеткалар бөлінеді және дифференцияцияға негізделіп қатаң клеткалық типке  міндетттелген бір қасиеттті  клеткаларды береді. Қанның бастама  клеткалары немесе клеткалық линияның дифференцияциялану бағытының бірнеше  түрлерін ажыратады. Лимфоидты линия  лимфоциттерді, эритроцитарлы- эритроциттерді,  тромбоцитарлы-қан пластинкаларын, түйіршікті- моноцитарлы линия дәнді  лейкоциттер және моноциттерді береді.

Эритроцитопоэз

Қанның басқа  да формалық элементттері тәрізді, эритроидты клеткалардың бастамасы болып, сүйек  кемігінің ортасында шоғыр түзуге қабілетті қанның бағаналы клеткалары саналады. Талқыланған эритропоэздің  бастама клеткалары болып бір  қасиеттті клеткалардың екі типі саналады: сәйкес бурсттүзуші примитивті (БТБ-Э) және ересек шоғыр түзуші (ШТБ-Э) эритроидты клеткалар. Клеткалардың бұл  екі типі де көп қасиетті қанның бағаналы клеткаларынан (ҚБК) дифференцияцияланады. БТБ-Э- бурст түзуші, немесе жарылыс  түзуші бірлік (burst-жарылыс)  ШТБ-Э  қарағанда аз дифференциалданған және қарқынды көбеюге қабілетті. БТБ-Э  адамда 10 тәулік аралығында 12-рет бөлінеді  және 5000 жетілмеген фетальды гемоглобинді эритроцит клеткаларының шоғырын  түзеді. БТБ-Э интерлейкин-3 (ИЛ-3) арқылы белсенеді.

ШТБ-Э 3 тәулік ішінде 6- рет бөліне отырып, эритропэтиннің әсерінің арқасында көбейеді. Нәтижесінде  ұсақ, шамамен 60 клеткадан шоғыр  түзіледі. Ослайша мыңдаған эритроидты прекурсорларды (бастамаларды) шығаратын БТБ-Э эритроциттердің негізгі бастамасы болып табылады. Ил-3 макрофаг және Т- лимфоциттермен өңделген гликопротеин. Эритропоэтин бүйрек (90%) пен бауырдың (10%) юстагломерулалы аппаратында түзілген гликопротеинді гармон. Қанда гипоксияның туындауына жауап ретінде ол ШТБ-Э-тен эритропоэз жібереді. Ретикулоциттерге, кейінірек эритроциттерге дифференциалданатын эритробластар, проэритробластарда дифференциалданатын ШТБ-Э соның әсерінде болады.

Қарастырылған эритроидты қатарда алғашқы, морфологиялық  теңестірілген форма болып проэритробласт саналады. Бұл диаметірі 14-20 мкм болатын дөңгелек ядролы және ұсақ дәнді хроматинді клетка. Бласттың цитоплазмасы рибосомалы және орташа және биік базофильге ие.

Проэритробластың  бөлінуінен базофильді эритробластар  түзіледі. Бұл ядросында конденсирленген  хроматині бар және анық ажыратылатын ядрошығы бар ұсақ мөлшерлі клеткалар (13-16 мкм). Цитоплазманың базофильділігі рибосоманың жиналуына байланысты анығырақ болады.Базофильді эритробластардың бөлінуі кезінде қыздық клеткалардың цитоплазмасында рибосомаларда  синтезделген гемоглобин пигментінің алғашқы іздері пайда болады.  Гемоглобин қышқыл бояулармен боялады, осыған байланысты цитоплазма базофильді де, оксофильді де қасиет көрсете алады, ал эритробластар бұл кезеңде полихроматофильді  Э деп аталады. Полихроматофильді эритробласт- қарқынды бөлінетін кішкене мөлшерлі клеткалар (10-12 мкм). Митотикалық бөліну кезінде хроматин конденсирлене түседі, ал ядрошықтар анығырақ бола түседі. Рибосоманың синтезделінуінің тоқтауына байланысты цитоплазманың базофильділігі қарқынды түрде төмендейді, ал оксофильділік гемоглобиннің жиналуына байланысты өседі.

Дифференцировканың  келесі кезеңі- оксофильді эритробласт (нормобласт). Бұл эозинмен боялған- оксофильділігін қамтамассыз ететін цитоплазмасы гемоглобинге толған, кішігірім клетка (8-12 мкм). Алғашқы ядросның құрамында хроматин шоғыры бар, бірақ бірнеше бөлінгеннен кейін ядроның пикнозы жүзеге асады және оның қалдықтарын зядродан ығыстырады. Цитоплазмада жалғызілік рибосомалар мен митохондриялар байқалады.

Дифференцировканың  соңғы кезеңдерінде, толығымен оксофильді цитоплазманың кейбір жерлері базофильді болады және суправитальды бояудың  кейбір әдістері кезінде тор тәрізді  құрылым түзеді. Осыдан клетканың  атауы- ретикулоцит. Ретикулоциттер қан  тамырлар өзегіне шығады және 1-2 тәулік ішінде эритроциттер жетіледі. Проэритробласт кезеңінен эритроциттердің жетілуіне 7 тәулік кетеді. Дифференцировка кезінде клетка мөлшері жағынан екі есе кішірейеді, ядро тығыздалады, ал содан соң клеткадан лақтырылып, қарқынды түрде гемоглобин жиналады. Цитоплазманың бояуы базофильдіден полихромотофильдіге және оксофильдіге дейін өзгереді. Қанның бір бағаналы клеткаларынан 7-10 күн аралығында 12 рет бөлінудің нәтижесінде 2048 ересек эритроциттер пайда болады.