Бұлтартпау шараларының жалпы сипаттамасы

Сонымен дәлелді қаулыға  бұлтартпау шарасын қолдануға негіздер:

Бұлтартпау шарасын қолдану  заңда көздеген негіздер болғанда ғана. Жалпы негіздер бұлтартпау шарасын таңдауда барлығын бірдей әрекет етпейді. Мысалы: ешқайда кетпеу туралы кемесе кепіл.

Дәлелдіге қаулыда бұлтартпау шарасын таңдауда айыпкердің кінәлі екендігін, қарастыру қажет пе? Көптеген пікірлер айтылуда2. Кінәлі екендігін  танытатын дәлелдеме айыпкер  ретінде танудағы қаулыда қарастыру  керек. Бұған бөлек қаулы шығарылады. Бұл жағдайда айыпкер өзінің не үшін айыпталу және бұлтарпау шарасын  қолданудағы негіздерді біледі. Егер барлық дәлелдеме жиналса оны  қолданудың еш қателігі жоқ, бұл жағдайда айыпкер неге осындай бұлтартпау шарасы таңдалғандығын білуі керек. Заңға сәйкес бұлтартпау шарасын  қолданған кезде тұлғаның науқастығы, аяғы ауырлығы, туралы мән жайларды анықтайтын дәлелдемелер болған ретте  айыпкерге бұлтартпау шарасы таңдауда ерекше түрін таңдамауын қамтамасыз етеді. Қаулының көшірмесін тергеуші айыпкердің қолына береді. Бұл бұлтартпау шарасын  таңдауға шағым жасауға мүмкіндік  береді.

Айыпкерден оның кінәлігін  дәлелдейтін дәлелдемені жасырудың  қажеті жоқ, егер айып тағу кезінде  адвокат – қорғаушы қатыса. Оның қатысуы барлық іс материалдарымен  танысады, өзінің қорғаушысына іс материалы  туралы хабарлама береді. Заң ерекше жағдайларда бұлтарпау шарасының  түрін таңдауда 2 жылға дейінгі  қамауға алғанда қаулыда бұл  жағдайда ерекше жағдай ретінде негіздеп көрсетуі керек. Қазіргі кезде бұлтарпау  шарасының түрлері кәмілетке  толмағанды, қарауына беру сияқты бұлтарпау  шарасын көптеген пікірлер бойынша  ол – айыпкерге қатысты тәрбиелеу  шараларының бірі ретінде қарастырады. Жеке ретерде тергеуші кәмлетке толмағанды тергеу изоляторынан басталады және ол түрме әкімшілігімен жалғасын табады деген пікірлер айтылады. Бұл  айыпкердің кінәсін мойындап шын  өкінуге өзінің істеген қылмысын еңбегімен кінәсін жуу. Бұндай көзқарастар  көптеген даулы және қате қозғалыстарды  туындатады. Үкім шыққанға дейін және ол орындалғанға дейін айыпталушы кінәсіз  деп танылады (кінәсіздік презумпциясы). Тұлғаны ресми кінәсі анықталғанға дейін қалай кінәлі деп тауып, оған тәрбиелеу шарасын жүргізеді. Мынандай да жағдай болады, яғни кінәсіз  айыпталушыларда «өкінеді». Тәрбиелеу  шаралары, егер айыпкер өзінің кінәсін  мойындаса мақсатына жетуі болады. Тергеу изоляторы әкімшілігі қамауға  алынғанрдарды өздерінің кінәсін  мойындауға, қылмысқа қатысқандарды  әшкерлеуге мойындатуға ешқандай құқықтары  жоқ. Бұл тергеу изоляторының қызметіне  енбейді. Бұл жағдайда «кінәсін мойындап келуі» ерікті түрде қамаудағыларда ашылмаған қылмыстарды мойнына  алу өзге де қатысушыларды қылмысына  әшкерлеу үшін қамаудағы айыпталу-шыларды  күштеуге құқықтары жоқ. Сонымен, тергеуші айыпкерлерді қайта тәрбиелеуді  қайта тәрбиелеуге құқығы жоқ  немесе бұндайды тергеу изолято-рының  әкімшілігі өкілеттігіне беруге құқығы жоқ. Бірақ бұл айыпкерге қатысты  тәрбиелеу шарасын қолданбайды  дегенді білдірмейді. Егер айыпта-лушы тұжырымға ешқандай негіз болмаса, прокурор, тергеуші жәбірленуші-нің  сөзімен оған қатысты қамауға  алынса бұл заңға қайшы әрекет ретінде, тек айыпкерге қатысты  негіз болған кезде ҚРҚІЖК 150 б. Қарастырылған негіздер болмаса айыпталушыны сотқа дейін қамауға алмауға, егер ол ауыр науқас, кәрі болса, егер ол жасырынуға тырысады деген тұжырым болмаса және ақиқатқа жетуге, жаңа қылмыс жасайды деген мәліметтер болмаса, қамауға алуға қажеттілік төмендейді. Сонымен қатар сот үкіміне дейін адамды қылмыскер ретінде тануға болмайды. Жәбірленушінің сөзімен және бұқаралық ақпарат құралдарының алдында жақсы көріну үшін айыпкерді қамауға алу – бұл заңға сәйкес қоғамда болып жатқан мәселелерді шешпейді, тергеу, соттан жасырыну, ақиқатқа жетуге кедергі жасау, жаңа қылымыс жасау – заң бұдан артық бұлтартпау шарасын таңдау үшін мақсат қоймайды. Бұлтартпау шарасын таңдауға толық негіздер болған кезде тергеуші, сот, анықтама органдары бұлтартпау шарасын таңдауға құқылы ғана емес, міндетті болып табылады. Бұлтартпау шарасын таңдауда негіздердің болуы тек мынандай төменгідей құқықтық шарттар болған кезде орындалады.  

Біріншіден – бұлтартпау шарасы тек қозғалған қылмыстың  іс бойынша ғана таңдалады. Бұл жеке тұлғаға қол сұқпаушылықтың басты  кепілі, тұлғаның негісіз мәжбүрлеу  шараларын қолданудан қорғайды. Тек  қамауға алу ғана емес, өзге де бұлтартпау шараларын таңдауға – қолданбайды, егер оған айыпталушы, сезіктіге қатысты  қылымыстық іс қозғалмаса. Осыдан барып  бұлтарпау шарасын таңдауға құқығы жоқ тұлғалардың, қылмыстық істі қорғауға, тергеуге және қылымыстық ісіті  шешуге құқығы жоқ тұлғалар.

Екіншіден, бұлтарпау шарасын  таңдауға, айыпкерге қатысты қылмыстың  жауапкершілік санкциясы қатал, жоғары болмау керек. Егер айыпкерге  қатысты қылмыстық кодекстің  бабында көрсетілген санкцияда  екі жылдан аспаса ол адамға қатысты  бұлтартпау шарасының түрі – қамауға  алуды қолдана алмайды. Заң, бірақ  ерекше жағдайларда мысалы тұрақты  жері, жеке бас анықталмаған жағдайда ерекшелік жасайды.

Үшіншіден: қандай да болмасын бұлтартпау шарасының түрін таңдағандар  ол тек айыпталушыға қатысты қолданылады. Бұл тәртіпке ерекше жағдай – 10 күнге  дейінгі прокурордың келісімімен  сезіктіге қатысты бұлтартпау түрін  таңдау. Қазіргі кезде көптеген авторлар заңға мынандай толықтырма жасау  керектігін бұлтартпау шарасы тек айып тағылып және айыпкерден жауап алғаннан кейін ғана таңдалуы керек деген  көзқарастар айтуда. Бұндай тұжырым, бұлтартпау шарасын таңдауға шешімде  қате бұлтартпау шарасын таңдаудан  қорғайды. Бұл көрсетілген тәртіптен  тек мынандай жағдайда ғана ерекшелік  жасау керек: Егер айыпкер тергеуден, жасырынса, оған қатысты іздеу жарияланса. Бұндай жағдайда бұлтартпау шарасын  таңдау айыпкер ретінде тануға және одан жауап алғанға дейін қолданылады.

Төртіншіден: бұлтартпау шарасы тек қылмыстық жауапкершіліктің субъектісіне жеткен тұлғаға ғана қолданылады. 16 жас ерекше реттерде 14 жас. Бұлтартпау шарасының ерекше түрлерін таңдау кәмелетке толмаған-дарға қатысты, әйелдерге және қарт адамдарға қатысты қамауға алу бөлімінде қарастырылады. Есі дұрыс еместерге қатысты бұлтартпау шарасының түрі қамауға алу. Тергеу изоляторының ішінде құрылған арнайы емхана палатасында орналастырылады. Бұндай адамдарға қатысты бұлтарпау шарасы соттың мәжбүрлі медициналық шараны ұйымдастыру туралы шешімі шыққанға дейін. Осындай бұлтартпау шарасын қолдануға негіз медициналық құжат, науқастығын куәландандыратын сарапшы – психиатор-дың қорытындысы. Есі дұрыс еместердің қоғамға қауіпті әрекет жасауы, қоғамға қауіп төдіруі мүмкін болғандықтан тек 1 ғана бұлтартпау шарасы қамауға алу (ауруханалық ретте) қолданылады

1.2 Бұлтартпау  шараларының тарихы және түрлері

Бірінші рет Кеңес заңнамасында бұлтартпау шараларының түрі және жүйесі «Әскери тергеушілердің ережесі» 1919 жылы №1595. Реввоенсоветтің бұйрығымен анықталып, бекітілген. Бұндай бұлтартпау шаралары төменгідей болған:

1) Тергеушіге жазбаша  түрде келіп тұруына жазбаша  мендеттеме және тұрғын жері  мен қызмет орнынан ешқайда  кетпеуі

2) Жеке қолға беру

3) Кепіл болу

4) Жақын жердегі басқармаға  беру қадағалау үшін 

5) Қамау

Қандай бұлтартпау шарасын  қолданғандығы туралы тергеуші басшылыққа айтып отыру қажет болған. Бірақ, бұл ережеде қандай жағдайда жеке қолға беру және қызметтік орнынан  ешқайда кетпеу туралы бұлтартпау шарасы дұрыс түсіндірмеген және кейінгі  біздің заңнамамыз дамыған сәттерде заңда бұндай бұлтартпау шаралары көрініс  таппаған. Жеке бұл дұрыс, өйткені, қызмет орны және тұрғылықты жер тәртіп бойынша  бір жерде орналасқан. Егер де айыпкер өзінің кәсіпорынның, ұйымның жұмыс уақытты кезінде ешқайда шықпауы керек делінсе бұл өте қатал және түсініксіз жағдай болушы еді. Айыпкер өзінің жұмыс орнынан бәрібір өзінің үйіне қайтқанда ауысады. Сонымен қатар бұлтартпау шарасының түрі ретіндегі қамау – бұл тергеу изоляторындағы қамауға алу ма немесе үйде қамау ма? Қылмыстық іс жүргізу Кодексіне өзгерістер мен толықтырулар жүргізе келіп 1922 жылы: бұлтартпау шарасының 5 түрін көрсеткен олар:

1) Ешқайда кетпеу туралы

2) Кепіл болу жеке басына  және мүлкіне

3) Кепіл

4) Үйде қамауда ұстау

5) Қамауға алу

Сонымен, тергеуге келуге жазбаша  міндеттеме бұлтартпау шарасының түрінен  алынып тасталды. Тұрғылықты жерінен  кетпеу, ешқайда кетпеу туралы қолхатпен  ауыстырылды. Қолға беру бұл заңда  кепіл болу соның өзінің – жеке басына және мүлкіне деп түсіндірілді. Жеке кепіл (2 адамнан кем болмау керек) тергеу мен соттан жасырынуға тырысқан кезде жеке кепіл болған адамның сот бұйрығымен ақшалай  алым алынған. Мүліктік кепілдікте бір  кепілдеуші болуға – бұл мүліктік, материалы бар тұлға және ұйымдар  бола алады. Бұдан шығаратын тұжырым, екі кепілдіктің – материалдық  түрде екенін көреміз. Алғаш рет  кеңестік заңда үйде қамауда ұстау  айыпкердің бас бостандығын шектеу қоғамнан үйде ұстау арқылы бөлектеу бұл күзет қою арқылы немесе онсыз  жүргізілді. 1924 жылы анықтама органы қылмысқа қатысы бар сезіктіге анықтама органның лауазымды адамы жауап алғаннан кейін қандайда бір бұлтартпау шарасын  қолдануға құқылы. Бірақ бұл ҚК көзделген баптың санкциясы 1 жылдан кем емес бас бостандығынан айыру  жазасы кезінде таңдалады1. Тергеушіге анықтама органына таңдап алынған бұлтартпау шарасын жоюға немесе басқа түріне өзгертуге құқық берілген. 1924 жылғы  қылмыстың заң бұлтартпау шарасындағы  «қамауға алу», «тұтқындау» бұл терминнің  орнына «бостандықты шектеу – бас  бостандығынан айыру» дегенмен өзгертілді. Бас бостандығын айыру бұлтартпау шарасы ретінде; егер айыпкер қоғамға  қауіпті деп танылса және айыпкерді  бостандығынан айыру айыпкерді  қоғамға қауіпті деп өндірісті  қозғаған жағдайда.2

Бас бостандығынан айыру  кәсіби және еңбектік ұйымдардың жеке кепілдік болуына айырбасталды, яғни ауыстырылды.

Бас бостандығынан айыру  ақшалай және мүліктік кепілмен ауысты-рылған жоқ. Анықтама органына барлық бұлтартпау шарасының түрін таңдап алуға  құқық берілген. Бас бостандығынан  айырумен қатысты бұлтартпау шарасын  таңдау үшін жақын жердегі тергеушінің, халық соты мен прокурордың келісімін  қажет еткен. Анықтама органы қамауға  алған адамдары туралы 24 сағаттың ішінде сотты немесе тергеу органдары тергеушіні немесе прокурорды хабарлама жасауы керек. 48 сағаттың ішінде

хабарлама алған орган  не келісімін немесе келісім бермегендігі жөнінде хабарлама жібереді. Бұлтартпау шарасына жүйесі 1958 жылға дейін ешқандай өзгерістер мен толықтырулар енгізілмеген. 1958 жылғы қылмыстық заң мынандай бұлтарпау шараларын қарастырған:

1. ешқайда кетпеу туралы  қолхат

2. жеке кепілдік немесе  қоғамдық ұйымдардың кепілдігі,  және қамауға алу өзге де  бұлтарпау шаралары.

1959 – 1961 жылдары бұлтарпау  шарасы тағы да толықтырылды, кепіл, бақылау, командования  – мезгілсіз қызметтегі әскери  қызметкерлер үшін, қызметке толмағандарды  әке – шешесі, қамқоршы, қорғаушының  кәмлетке толмағандарды жабық  балалар ұйымдардың әкімшілігіне  беру. Бұрыңғы ҚІЖК «үйде қамауда  ұстау» бұлтарпау шарасы алынып  тасталды. «Қамау», «алдын ала  қамауға алу» және «бостандығынан  айыру» термині «тұтқындау» терминімен  ауыстырылды. 1977 жылы Конститутцияда  қайтадан бұрынғы термині «қамауға  алумен» ауыстырылды.

Бұлтартпау шараларын  таңдап алуды 2 үлкен топқа бөліп  тастады:

1. Азаматтардың жеке бостандығын  шектеу, сонымен қоса жүріп тұру  бостандығын шектеу (қамауға алу,  ешқайда кетпеу туралы қолхат, командованияның әскери бақылауына  беру, кәмлетке толмағанды әке  – шешенің, қамқоршы, қорғаушының  қарауына беру).

2. Тек психологиялық әрекет  ету, шектеу: а) мүліктік (кепіл,  жеке кепіл болу) б) мүліктік  емес (қоғамдық кепілдік, кәмлетке  толмағанды қарауға беру).

Бірінші топтағылар жеке бас  бостандық толық түрде шектеледі. Екінші топтағыларда айыпкерді әлеуметтік құндылықтардан айырмайды және құқтары  мен бостандықтарынан шектелмейді. Бұл жерде тек психологиялық  қорқыныш, айыпкер үшін қандай да болсын залал әкеледі делінеді. Қорқыныш бұл айыпкер үшін нақты құндылықтан  айырылып қалам ба делінеді. Мүліктік бұлтарпау шарасының түрін таңдауда айыпкер үшін материалдық стимул. Ол өзінің бағалы затымен, ақшасының  кетуін қажет етпейді ол үшін кепіл  төлеген адамдардың құндылығы үшін өкінеді.

Айыпкерде психологиялық  күйзеліс бұлтарпау шарасы таңдалған  түрін бұзған кезде оған ауыр шара таңдалатыны ескертіледі.

Қазақстан Республикасының  қылмыстық іс жүргізу кодексі 1997 жылғы 13 желтоқсанындағы №206 18 тарауы «Бұлтарпау шаралары» 139 – 155 баптар арасы  қарастырылған. Қылмыстық процесті жүргізуші орган өз өкілеттігі шегінде  сезіктіге немесе айыпкерге осы  кодекстің 140 бабында көзделген бұлтартпау шараларының бірін қолданады.

1) Ешқайда кетпеу және  өзін дұрыс ұстау туралы қол  қойдыру

2) Жеке кепілдік беру.

3) Әскери қызметшіні әскери  бөлім командованиясының бақылауына  беру.

4) Кәмелетке толмағанды  қарауға беру.

5) Кепіл болу.

6) Үйде қамауда ұстау.

7) Қамау. 

Бұлтартпау шараларын  оның қайсысы қолданудың қажеттігі  туралы мәселені шешу кезінде Кодекстің 139 бабында аталған мән жайлармен  қатар,

тағылған айыптың ауырлығы, айыпталушының жеке басы, жас мөлшері, денсаулық жағдайы, отбасы жағдайы  немен шұғылданатындығы, мүліктік жай-күйі, тұрақты тұратын жерінің бар-жоқтығы  және басқа мән-жайлар ескертілуге  тиісті. Сезіктіге қатысты бұлтартпау шараларын қолдану ерекше жағдайларда  ҚІЖК 139 б көзделген негіздер болған кезде және 141 бабында көзделген  мән-жайлар ескертіліп отырып қолданылуы мүмкін. Бұл реттегі айыптау сезіктіге  бұлтартпау шарасы қолданылған кезден бастап 10 (он) тәуліктен кешіктірілмей, ал енді сезікті адам ұсталып, содан  кейін қамауға алынса – ұсталған кезден бастап осындай мерзім ішінде тағылуға тиіс. Егер бұл мерзімде айып тағылмаса, бұлтартпау шарасы дереу  тоқтатылады.

Егер осы баптың бірінші  бөлігінде аталған мерзім аяқталмағанға  дейінгі жиырма төрт сағатта қамауда  ұстау орнының бастығына оған қатысты бұлтартпау шарасы ретінде  қамауға алу қолданылған сезіктіге  айып тағу туралы хабар келіп түспесе, қамауға ұстау орнының бастығы  ол туралы қылмыстық істі жүргізуші  органға немесе адамға, сондай-ақ прокурорға хабарлауға міндетті. Егер осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген  мерзім аяқталған кезде бұлтартпау шарасын тоқтату немесе сезіктіге  айып тағу туралы хабар келіп түспесе, қамауға ұстау орнының бастығы  ол туралы қылмыстық істі жүргізуші  органға немесе адамға, сондай- ақ прокурорға хабарлауға міндетті. Егер осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген  мерзім аяқталған кезде бұлтартпау шарасын тоқтату немесе сезіктіге  айып тағу туралы тиісті шешім келіп  түспесе, қамауға ұстау орны әкімшілігінің  басшысы көшірмесін жиырма төрт сағат  ішінде қылмыстық істі жүргізуші  органға немесе адамға және прокурорға жолдайтын өзіннің қаулысымен оны  босатады.