Рим құқығының пайда болуы

Тараптардың міндеттері

Сатушы шартта көзделген  тауарды сатып алушыға беруге міндетті болған, ал сатып алушы  тауарға шартта көзделген бағамен  төлеп қабылдауға міндетті болған.

Затты жалға  беру шарты бойынша жалға беруші жалға алушыға затты ақы төлеп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге міндеттенеді.

Затты жалға  беру шарты – консенсуалды, екі жақты, ақылы контракт болып келеді.

Тараптарды  жалға беруші және жалға алушы  деп атаған. Шарттың пәні болып жеке айқындалған тұтынбайтын зат жатқан.

Қызметті жалдау шарты бойынша жалданушы жалдаушының  тапсырмасы бойынша қызмет көрсетуге  ақы төлеуге міндеттенеді.

Қызметті жалдау шарты – консенсуалды, екі жақты, ақылы контракт.

Тараптары ретінде – жалдаушы және жалданушы қатысқан.

Тақырыбы болып – белгілі бір іс-әрекет жасауды немесе белгілі бір қызметті жүзеге асыруды орындау жатқан.

Мердігерлік шарты бойынша  бір тарап екінші тараптың тапсырмасы бойынша белгілі бір жұмысты атқаруға және белгіленген мерзімде оның нәтижесін тапсырысшыға өткізуге міндеттенеді, ал тапсырысшы жұмыс нәтижесін қабылдап алуға және оған ақы төлеуге (жұмыстың бағасын төлеуге) міндеттенеді.

Мердігерлік шарт – консенсуалды, екі жақты, ақылы контракт.

Тараптары – тапсырысшы және мердігер.

Пәні болып – аяқталған нәтиже жатқан.

Тапсырма шарты  бойынша бір тарап (сенім білдірілген  өкіл) екінші тараптың (сенім білдірушінің) атынан және соның есебінен белгілі  бір іс-әрекет жасауға міндеттенеді.

Тапсырма шарты – консенсуалды, екі жақты, ақысыз контракт.

Тараптары – мандант (сенім білдіруші) және мандатарий (сенім білдірілген өкіл).

Тақырыбы болып – белгілі бір заңды іс-әрекеттер кірген (мәселен мәміле жасау, кейбір процессуалдық әрекеттер жүргізу).

Тараптардың міндеттері

Мандатарий (сенім білдірілген өкіл) міндеттері:

1. Мүмкіндігінше өзіне берілген тапсырманы өзі орындауға;
2. Сенім блдірушіге оның талап етуі бойынша тапсырманың орындалу барысы туралы барлық мәліметтерді хабарлауға;
3. Сенім білдірушіге жасалған мәміле бойынша алынғандардың бәрін дереу беріп отыруға;
4. Тапсырманы орындаған соң оған есеп беруге міндетті болған.

Мандант (сенім  білдіруші) міндеттері:

1. Мандатарийды (сенім білдірілген өкілді) тапсырманы орындау үшін қажетті қаражатпен қамтамасыз етуге;
2. Сенім білдірілген өкілдің тапсырманы орындау үшін қажет болған шығындарының орнын толтыруға міндетті болған.

Тапсырма шартын тоқтату

1. Сенім білдірілген өкілдің бас тартуынан;
2. Сенім білдірушінің тапсырманы ауыстыруынан;
3. Екі жақтың (бірінің) қайтыс болуынан тоқтатылған.

Серіктестік екі немесе бірнеше тұлғалардың бірлесуі негізінде құрылады. Серіктестік шарты бойынша тараптар табыс табу немесе заңғы қайшы келмейтін өзге де мақсатқа қол жеткізу үшін бірлескен әрекет жасауға міндеттенеді. Серіктестік шарты – консенсуалды, ақысыз, екі жақты (көп жақты) контракт.  Тараптары – серіктестікке қатысушылар.

Серіктестік шартының тақырыбы болып – серіктестіктің бірлескен шаруашылық қызметі табылған. Серіктестік заңды тұлға болмаған. Серіктестік шартына қатысушылардың ортақ істерін жүргізу олардың жалпы келісімі бойынша жүзеге асырылған. Өзара келісім бойынша олар бірлескен шаруашылық қызметке басшылық етуді және ортақ істерді жүргізуді қатысушылардың біреуіне тапсыра алған. Серіктестік шартына қатысушылар өз мақсаттарына жету үшін жарналарын ақшалай немесе басқа мүлікпен қосып отырған. Шартқа қатысушылардың ақшалай немесе басқа өзге де мүліктік жарналары, сондай-ақ олардың бірлескен қызметі нәтижесінде жасалған немесе сатып алынған мүлік олардың ортақ үлесті меншігі болып табылған [22].

Бірлескен қызметі бойынша ортақ шығындарды және соның нәтижесінде пайда болған залалдарды жабу тәртібі қатысушылардың шартымен белгіленген. Егер шартта мұндай тәртіп көзделмесе, ортақ шығындар мен залалдар шартқа қатысушылардың ортақ мүлкі есебінен жабылған, ал жетпей қалған сомалар олардың арасында осы мүліктегі үлестеріне қарай бөлініп салынған.

Серіктестік шарты:

1. Қатысушының біреуінің серіктестіктен шығуы кезінде (қайтыс болса, дәрменсіз болса);
2. Алдына қойған міндеттерін орындағаннан кейін;
3. Қатысушылардың шешімі бойынша;
4. Сот шешімі бойынша тоқтатылған.

Міндеттемені орындау  – міндеттемелік құқықтық қатынасқа түсуші субъектілердің басты мақсаты болып келеді. Міндеттеме – оның орындалуымен аяқталады.

Рим құқығы бойынша  міндеттемені орындау мерзімі – міндеттемеде орындалатын орындалатын мерзім көрсетілмесе және бұл мерзімді анықтауға мүмкіндік беретін шарттар болмаса, ол міндеттеме пайда болғанан кейін ақылғақонымды мерзімде орындалуға тиісті болған.

Міндеттеме  орындалатын жер – егер міндеттеме орындалатын жер оның шарттарында белгіленбесе, ол мүліктің орналасқан жері немесе талап қою орны жерінде орындалуға тиісті болған.

Консесуалдың шарттар. Алып-сату шарттары. Бiр жақ екiншi жаққа менiшкке затты беруге, ал екiншi жақ ақысын төлеуге мiндеттi.

Жағдайлары: шартта заттың бағасы, сапасы туралы айтылу керек. Сатушы заттың сапасына жауапты, сатып алушы заттың бағасын төлеуге мiндеттi. Зат зақымданып, бүлiнiп жатса, жауапты адам сатушы.

Жалдау шарты. Затты жалдау, жұмысты жалдау. Жiктеу шарты. Жолдастық, серiктiк шарты.

Міндеттеменің бұзылғандығы үшін міндеттемені орындамау, не тиісті дәрежеде орындамау (мерзімінде орындамау, жұмыстарды орындамау), тиісінше орындамау оның бұзылуы деп түсінілген. Міндеттемені бұзған борышқар несие  берушіге оның бұзылуынан туындаған  залалдардың орнын толтырып беруге міндетті болған.

Міндеттеменің тоқтатылуы егер ол орындалмаса, талаптан бас тарту төлемі төленсе, жаңғыртылса, борышты кешірген жағдайда, азамат қайтыс болса толық немесе ішінара  тоқталған. Міндеттемелер:

1. тиісті дәрежеде орындалғанда тоқтатылған;
2. тараптардың келісімі бойынша міндеттеме орындалудың орнына бас тарту төлемін беру (ақша төлеу, мүлік беру және т.б.) арқылы тоқтатылуы мүмкін. Бас тарту төлемінің мөлшерін, мерзімдерін және тәртібін тараптар өздері белгілеген;
3. міндеттеме тараптардың арасында болған бастапқы міндеттемені ауыстыру арқылы келісіммен сол адамдардың арасындағы орындаудың өзге нысанын немесе әдісін көздейтін басқа міндеттемемен (жаңғыртылуға байланысты) тоқтатылған;
4. несие беруші борышқорды мойнына алған міндеттерімен босатқанда, егер бұл несие берушінің мүлкіне қатысты басқа адамдардың құқықтарын бұзбайтын болса тоқтатылған;
5. егер міндеттемені орындау борышқордың жеке өзінің қатысуынсыз жүргізілмейтін болса, не міндеттеме басқаша түрде борышқордың жеке басымен ажырамастай байланысты болса, борышқордың қайтыс болуымен міндеттеме тоқтатылған.

Егер міндеттемені орындау несие берушінің жеке өзіне арналса, не міндеттеме басқаша  түрде борышқордың жеке басымен  ажырамастай байланысты болса, несие  берушінің қайтыс болуымен міндеттеме тоқтатылған. 

   

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Рим құқығының қалыптасуы мен әрі қарай дамуын тұтастай алып қарағанда 2 дәуірге бөлуге болады:

I дәуір – рим құқығының құрылуы мен дамуы. Ежелгі Рим мемлекетінің қалыптасуымен байланысты (антикалық мәдениетімен қоса) (б.э.д.VIII – б.э.V ғғ).

II дәуір – тарихи дәстүрге байланысты дамуы (саяси жағынан, заң тәжірибесінен, ағарту ісі мен заң ғылымы жағынан)(б.э.VI ғ).

Мұндағы рим құқығының  пайда болуы мен дамуын зерттеушілер екінші кезеңге байланыстырады. Бұл кезеңді кейде классикалық рим құқығы кезеңі деп те атайды.

Рим құқығының мағынасы құқықтың дамуына ғана үлкен әсер қалдырумен шектелмейді, ол жалпы мәдениеттің  дамуына ықпал жасайды. Ежелгi Рим мемлекетi және құқығының пайда болуы, дамуы өте маңызды сұрақтардың бiрi.

Ежелгi Рим мемлекетi алғашқы мемлекеттердің пайда болуының бiрi болып табылады. Ал Рим құқығы өзiнің дамуымен және мықтылығымен көп мемлекеттердiн құқық жүйесiнің негiзiн қалады.

Римдiктер әлемдi үш рет жаулап алды: бiрiншi рет- легиондармен, екiншi рет - христиан дiнiмен, ал үшiншi рет- құқығымен. "Жазылып қойған сана" деп аталатын Римдiк құқықтың классикалық түрiн Батыс Еуропада көп феодалдық мемлекеттерде колданылатын [8]. Римнiң құқық жүйесi континенталды және романдық-германдық құқық жүйесi деп аталады. Барлық құқық жүйесінде римдік терминдар мен олардың түсінігі әлі күнге дейін сақталып келеді. Сондықтан заңгерлерге сол мағыналарды міндетті түрде терең түсіну қажет.

Рим құқығының мықтылығын дәлелдейтiн факторлар көп. Бiрiншiден,   Рим империясы құл   иеленушiнiк, сонымен бiрге Римнiң мыңжылдық тарихы оның құқықтық дамуын бүкiл әлемдiк тарихи маңызды оқиғаға айналдарып жiбердi.

Римде құқықтық жүйеге, заңгерлерге көп көңiл бөлiндi. Бұл қызмет иелерiне ерекше құрмет көрсетiлдi. Гай, Павел, Ульпиан, Модестин, Папиниан - Римнiң ең күштi заңгерлерi қатарынан саналды.

Жалпы алғанда  Рим құқығының отаны – ол антикалық  Италия, нақтырақ айтқанда қазіргі  цивилизациялық ірі орталықтардың  бірі «мәңгілік қала» Рим.

Рим құқығы барлық мемлекеттердің құқықтарына әсерiн тигiзген. Тiптi бiздiн Қазақстан Республикамыздың iс қолданылатын құқығына да әсер етедi. Әсiресе, азаматтық құқығына. Өйткені қоғамдағы мүліктік қатынастарды реттейді.

Рим құқығы- ерте Римнің құлиеленуші құқығының жүйесі. Рим  жеке құқығының пәні антикалық Римнің толық емес көлемдегі құқығы, яғни жеке құқық шеңберіндегі құқығы.

Біз рим жеке құқығы туралы айтамыз, сондықтан Римде жеке құқық  деп нені түсінді соны анықтап  алуымыз қажет. Ерте кездің өзінде Римде  екі құқық саласы- жария құқық және жеке құқық- ius publicum және ius privatum болды. Тит Ливии (I ғ. б.э.), қалыптасқан терминологияға сүйене отырып, XII кесте заңдарын жеке және жария құқықтың қайнар көзі деп атады [24].

Ғасырдан ғасырға өткен  жария және жеке құқықтың классикалық айырмашылығын Ульпиан былай деп көрсеткен: жария құқық рим мемлекетінің жағдайына қатысты құқық; жеке құқық - жекелеген адамдардың пайдасына қатысты құқық. Осы берілген анықтамаға сәйкес, нормалардың мазмұнын бөлу негізін қалайтын құқықтар мүддені қорғауына байланысты ажыратылады. Сондықтан жария құқық дегеніміз мемлекеттің мүддесін қорғайтын және мемлекеттің және оның органдарының құқықтық жағдайын анықтайтын нормалар. ( ius термині негізгі мағынасы “құқық”, “уәкілеттілік” бола отырып,  “құқық нормасы” дегенді де білдіреді және қолданылады.). Ал, жеке құқық жекелеген тұлғалардың құқықтық жағдайын білдіретін құқық жүйесі.

Рим жеке құқығы мүліктік және басқа да қатынастарды реттейтін өңделген нормалар жүйесін   құрады.

Қоғамның барлық даму тарихынан рим жеке құқығы секілді заңи,  техникалық және заңи нысаны жоғары деңгейдегі басқа құқық жүйесін кездестірмейміз.

Заңды қолданатын заңгерге міндетті түрде жалпы заң  нормаларын нақты өмірдегі жағдайларға  байланысты дұрыс шешім үшін талдап білу қажет. Рим құқығының ерекшелігі нақты берілген анықтамаларымен үлгілерді анықтауға мүмкіндік береді.

Өзінің мәні мен маңызына байланысты Рим құқығы қазіргі заңгерлерге өте керекті  нәрсе болып тұр. Оны оқып түсіну заң тәжірибесінде де, нақтырақ айтқанда заң шығару жұмысы мен айналысушыларға да маңызды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

1. Э. Гиббон История упадка и разрушения Римской империи. В 7-ми томах. Том 3 Издательство: Наука, 2008 г.

2. Сальгубова  Е.В. Римский гражданский процесс.  Москва, 1997г.

3. Копылов А.В. Древнее право. Москва, 1996г.

4. Кузилина И. История древнего Рима Москва, 1992г.

5. В. И. Кузищин, Гвоздева И.А.,  История Древнего Рима Маяк И.Л. Издательство: Высшая школа, 2007 г.

6. Подопригора  А.А. Основы римского гражданского процесса. Киев, 1990г.

7. И. Б. Новицкий, Римское право Издательство: Юрайт 2011г.

8. Хрестоматия  по всеобщей истории государства  и права. Под редакцией З.М.  Черниловского. Москва 1998г.

9. В. Г. Ульянищев Основы римского права Издательство: Российский университет дружбы народов (РУДН), 2012 г.

10. И. В. Гетьман-Павлова . Римское частное право. Учебное пособие Издательство: Юрайт, 2010 г.

11. Батыр К.И. Всеобщая история государства и права. Москва,1993г.

12. Дождев Д.В.  Основания защиты владения в Римском праве. Москва, 1997г.

13. Савельев  В.А. Римское частное право. Москва, 1995г.

14. Нерсесянцев  В.С. Римское частное право.  Москва,1996г.

15. Булгакова Д.А., Истаев А.Ж. Всеобщая история государства и права. Алматы, 1999г.

16. Галанза П.Н. Государство и право древнего Рима. Москва, 1963г.

17. Система современного римского права. Том 1 Издательство: Статут, 2011 г.

18. Сафаров Р.А. Римское право. Учебное пособие Издательство: Феникс, 2008г

19. Омельченко О.А. Римское право: Учебник. 3-е изд., испр. и доп. Издательство: Эксмо, 2008 г.

20. Дождев Д.В.Римское частное право. Учебник для вузов Издательство: Норма, 2008 г.