Рим құқығының пайда болуы

Римде  кодификацияның басталған уақыты Рим құқығының белсендi дамуының құлдырауымен тұспа - тұс келедi.  құқықтың бұрынғыдай жедел дамуын тоқтатты.

Сондықтан құқық нормалардың саны сапасына көрiнетiн болды. Империя кезiнде бүкiл толып жатқан императорлардың басқару актiлерiнің бiр жүйеге келтiру, тәртiптi, қатаң формада үстемдiк ететiн құл иеленушiлiк топтың еркiн бекiту керек болды.

2.3 Римнің зат құқығы

Ерте кезде бұзылған құқықты қорғау тәсілі өзін-өзі қорғау болды. Яғни, үшінші тұлғалардың кедергілерін өзінің қорғау құралдары арқылы қорғау. Рим мемлекетінің дамуымен, таптардың арасында теңдіктің болмауына байланысты дауды шешетін арнайы орган сот пайда болды [4]. Тарихи даму нәтижесінде сот өндірісі пайда болды және оның ең алғашқы нысаны легисакциондық сот өндірісі болды. Ол жеке талаптар бойынша пайда болған дауларды қарады. Өзінің атауын және шығуын қатаң құқық талаптарынан алды. Легисакциондық терминінің өзі заң сөздерімен бірдей, байланысты болу дегенді білдіреді. Легисакциондық процесс талаптарын сақтау деген, талапкердің наразылығы заңға сәйкес болуы керек, талап ұқсастық элементтерін қамтымайды және заңмен қарастырылған салдарлар туралы сөз болуы қажет деп түсіндіріледі. Азаматтық процесстің негізгі белгілерінің бірі тараптардың сот процессіне міндетті қатысуы, жауапкердің сот процессіне қатысуын талапкердің қамтамасыз етуі. Процесс екі сатыдан тұрды: ius және iudicium. Бірінші сатыда тараптар белгіленген күні императордың алдына келеді және өздерімен бірге даулы мәселенің пәнін құрайтын затты әкелуге тиісті болды. Бұдан кейін даулы затқа күрес нысанындағы процесс басталады. Алдымен талапкер ерекше таяқшаны заттың үстіне қояды да, әдетте бекітілген формула мен сөздерді айтады. Кімде кім сөздер мен фразаларды айтудан жаңылысатын болса, сол жеңілген болып есептеледі. Егерде тараптардың екеуі де қателеспейтін болса, ақшалай кепіл салатын. Кейіннен сот істі қарағаннан кейін жеңілген тараптың кепілі қазынаға аударылады да, жеңген тарап өзінің ақшалай кепілін қайтарып алатын.

Осымен бірінші саты аяқталатын, претор істі мәні бойынша  қарау үшін судьяны тағайындайтын [6].

Екінші саты претормен  тағайындалған судьяның істі қарауы және шешім шығаруымен аяқталатын. Сот шешімі тез арада күшіне енетін және шағымдалуға жатпайтын.

Сауда айналымының дамуы, жаңа қатынастар нысанының пайда болуы, сот процессінің жеңілдетілген және өзгертілген нысанын қажет етті. Легисакциондық процесстің орнына формулярлық процесс келді. Формулярлық процессте екі сатыдан тұрды. Бірінші сатыда талапкер өзінің талабын білдірді. Претор талапкердің талабын және жауапкердің қарсылығын  тыңдағаннан кейін жазбаша формула құрастырды және оны сотқа жолдады. Екінші саты тараптардың дәлелдемелерін ұсынумен басталды. Процесс ауызша болды және дәлелдемелер еркін бағаланды. Судья претордың формулада берген қортынысымен байланысты болды және ол қолдау тапқан жағдайда талапты қанағаттандыруы тиіс болды. Формула келесі бөліктерден тұрды: кіріспе, яғни судьяны тағайындау; интенция- талапкердің талабының мазмұны, интенцияның мазмұны талаптың түрін айқындады; кондемнация – судьяға процессуальдық шешімнің варианттары. Формулада сонымен қатар қосымша бөліктер болуы мүмкін: Бұл эксцепция және прескрипция. Эксцепция – жауапкердің наразылығы. Бұл жауапкердің сұрауы бойынша бірінші сатыда ұсынылады және интенциядан кейін орналасады. Келесі қосымша бөлік прескрипция. Әдетте прескрипция интенцияның алдында орналасады және ол кейбір жағдайларды анықтаған кезде дау пәнін шектейтін қарама-қайшы жағдайды білдіреді [2].

Республикалық кезеңнің аяғында кейбір магистраттар сот юрисдикциясы жоқ дауларды әкімшілік өндірісте қарады. Мұндай тәртіп басқа сот процесстерін бірте-бірте ығыстырып шығарды. Бұл процесс экстраординарлық процесс деп аталды және ол бір сатыдан ғана тұрды, сонымен қатар бастан аяқ бір тұлғамен қаралды. Қабылданған шешімге шағымдануға болатын. 

Соттың сот өндірісі талап негізінде жүргізілетін. Талап  дегеніміз- тұлғаның өзіне тиесілі  талаптарды сот тәртібімен жүзеге асыру құралы. Талаптың негізгі түрлері: заттық және жеке, қатаң құқық талаптары, ұқсастық бойынша талаптар,  фикциясы бар талаптар, кондикциялар т.б.

Жеке талап болып  саналады, егер қарама - қарсы тарап қандай да болмасын затты беруге міндетті болса, немесе қандай бір әрекетті жасауға не ұсынуға міндетті болса. Заттық талап, егерде біз физикалық зат біздікі деп санасақ, немесе біз қандай да бір құқыққа ие екендігіміз туралы дау тудырсақ. Мысалы, пайдалану құқығы, өту, малды айдап өту, су жүргізу немесе құрылыс салу құқығымыз туралы көршімізбен даулассақ. Заттық талап орын алады, егер біз зат біздікі деп дау туғызған болсақ. Мысалы пайдалану құқығы, мал айдап өту құқығы, су жүргізу құқығы, немесе көршімізден белгілі бір биіктіктен аспайтындай құрылыс салу т.б. Заттық талап қандай болмасын бір тұлғаның заттық құқықтарын қорғайтын талап. Затттық талаптарды виндикациялық деп те атайды [10].

Талаптарды қарау барысында  судья шарттың әріптерімен байланысты қарайтын. Ұқсастық бойынша талаптар құқық нормасын қолануға мүмкіндік  берді, тіпті белгілі жағдайға қатысы болмаған кездің өзінде. Фикциясы бар талап қолданылды, претор заңда көрсетілмеген қатынастарды қорғау қажет деп санаған жағдайда. Мұндай жағдайда претор судьяға кейбір жоқ жағдайларды бар деп есептеу жөнінде жазба жазатын. Ал, кондикция жалпы талаптар, кешенді құқықтарды қалпына келтіруге байланысты абстрактілі талаптар. Мысалы, затты қайтару және ол үшін айып төлеу. Сонымен қатар айып пұл төлеуге байланысты талаптар да қолданылды. Арбитрарлық талаптар бойынша судья өз қалауы бойынша залалдың мөлшерін анықтады. Персекуторлық – қандай да болмасын құндылықты қайтару туралы талап.

Талаптық қорғаудан  басқа рим құқығында бұзылған құқықтарды қорғаудың басқа әдістері орын алды. Мұндай қорғау претордың  билігіне берілді. Преторлық қорғаудың  негізгі құралдары: интердикт, реституция, иеленуге енгізу. Интердикт – бұл претордың азаматтардың қандай да болмасын құқықтарын бұзатын әрекетті тез арады тоқтату туралы бұйрығы. Интердикт берілген тұлға тез арада сол бұйрықты орындауы міндетті болды. Интердиктіні орындамаған жағдайда претор санкция қолданатын, мысалы айып төлеу. Интердиктінің бірнеше түрлері болды. Олар: а) иеленуді қалпына келтіру туралы; б) затты беру туралы; в) күштеуге тиым салу туралы; г) иелену  интердиктісі.

Реституция – бұрынғы  қалпына қайта келтіру. Бұл тәсіл  пайда болған қолданылатын. Реституцияны қолдану үшін мына талаптар орындалуы қолдану мерзімі залал болған кезден бастап бір жыл [7].

Иеленуге ену преторлық  құқық бойынша мұрагер деп  танылған тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін қолданылды.

Заттық құқық – бұл негізінде мүліктік нәрсеге жататын жеке азаматтарға тән құқық. Зат иесі мүлікті игереді, пайдаланады және билейді.

Рим құқығы бойынша  заттық құқыққа меншік құқығы және біреудің затына құқық кірген олар мыналар:

1. Сервитут құқығы;
2. Кепіл құқығы;
3. Эмфитевзис;
4. Суперфиций.

Res –зат, заттық құқықтың объетісі, оған ақша, бағалы қағаздар кірген. Римдіктер заттарды әртүрлі бөліп қарастырған. Мысалы, заттар: денелі және денесіз, жылжитын және жылжымайтын, жеке анықталған заттар және түр сапалық белгісін анықтайтын заттар, тұтынатын және тұтынбайтын, жәй және күрделі зат, жариялы, ешкімдікі емес және жалпыға бірдей заттар деп қарастырылған [13].

Денелі зат  – физикалық табиғатына сай, көзбен көрінетін, қолмен ұсталынатын затты  таныған.

Денесіз заттар – заңдық табиғатына сай адамның көбінесе ойлық қабілетінде жүретін затқа құқытары мен игіліктері кірген.

Жеке анықталған зат – өзі аты айтып тұрғандай, басқа басқа заттардан бөлек  тұраған затты таныған.

Түп сапалық белгісін анықтайтын заттар – мысалы бұған бидай, күнбағыс майы, шарап т.б. жатқан және бұлар санымен, салмақ және басқада өлшемдермен анықталатын заттар (мысалы, литр; кг). Бұл заттар ешқандай да заңдық мәнін жоғалтпаған (Мәселен 1т. Бидай алсаң, орнына басқа бидай өткізсең).

Тұтынатын зат – қолдану  кезінде түрлік сапасы жойылады (мысалы тамақ, жеміс жидек т.б.).

Тұтынатынбайтын зат –  бірнеше қолданыстан өтседесапалығы жоғалмайтын зат.

Бөлінетін зат – бөлшектеген кезде сапалығы жойылмайтын зат (мысалы, шарап, ыдыс–аяқ т.б.).

Бөлінбейтін зат – ажыратқан  кезде сапалығы жойылатын зат (мысалы құлды бөлшектесе ештеңеге жарамайды).

Жай зат – бөлшектерден тұрмайтын зат (мысалы құл).

Күрделі зат – бірнеше  бөлшектерден құралған зат.

Республиканың соңғы ғасыры және империяның II-III ғасыры Рим классикалық юриспруденциясының гүлденiсi кезеңi. Рим құқығының формализм принциптерi ұмыла бастады. ХII  кесте зандарының орнына бүкiл халықаралык  құқык қолданысқа ендi. Оны перегрин преторлары құрады.

ХII кесте зандарының орынына жаңа құқық нормасы шықты. Бұдан ХII кесте беделi төмендеген жоқ жаңа нормалар оларға  қарама-қарсы сипатта болса да, формуляр процесi сақтала бердi. Претордың жазған формуляр қағазы көп құқығын, бостандығы жоқ қызметкерлерi үшiн болды [2].

Сөйтiп, жеке меншiктің жаңа нысаны - Претордың жеке меншiгi пайда болды. Бұны қорғайтын преторлардың өзi. Сөйтiп, маниципацияға жататын, манипацияға жатпайтын заттардың басқа императорлардын бұйрықтары, сенаттың қаулылары, заңгерлердің консултациялары Рим құқығының қайнар көздерi болды.

Мүліктің ұғым. Римдік құқықтың классикалық уақытты мүліктің ұғымы кең түрде шығарылды. Бұл кең мағынада сыртқы материалды заты ғана емес, сонымен қатар қатынас пен құқықты қамтиды. Денелік және денелік емес зат мүліктер. Гай мүліктерді денелікке бөлді, оларды осязать етуге болады және денелік емеске бөлді, оларды осязать етуге болмайды [14]. Мысал ретінде гай мұрагерлік атайды, узуфрукт, мондет. Гай мысал ішінде жеке меншік құқығын атамайды: римдік заңгерлер мүлікке және мүліктің өзіне жеке меншік құқығын бөлмейді.

Мүлік түрлері:

Жылжымалы және жылжымайтын  мүлік. Римдік құқықта мүлікті жылжымалы және жылжымайтын деп бөлу ерекше маңызға ие болған жоқ. Екеуі де бірдей заңды нормаларға жатты. Бірақта бұл табиға бөлу құл иеленушілік Рим үшін роль ойнады. Жылжымайтын болып тек жер учаскелері ғана саналған жоқ, меншік иесінің жерінде бөтен еңбекпен жасалғанның барлығы жатады. Олар жер бетінің табиғи немесе жалған бөлігі болып мойындалды. Бұған құрылыстар, егіншілік қатысты. Бұл барлық нәрселер жермен байланысты оның құрамды бөліністері болып саналады. Олар Super ficies solo cedit ережелеріне жатады [20].

Үйге және жерге бөлек  менисон еместей көрінді. Resmodilies немесе per se moventer астарында жиһаз, үй утварь, құлдар, жануарлар ұғымы болады. Доминат эпохасында мүлікке құқықты беру арнайы ережелермен тәртіптелінді. Бұл уақытқа дейін мүлікке ерекше ережелер қалыптасты: оброчтік жерлер, эмфиттевзис, суперфиций ХІІ кестенің заңдары бойынша ерте иеленушілік бойынша жерді және жылжымалы мүлікті иеленуге әр түрлі мерзім талап етілді: ерте жерлерді иелену үшін, жылжымалы мүлікке қарағанда (1 жыл), ұзақ уақытқа двухпольный шаруашылық жүйесімен байланысты бекітілді (2 жыл). Мүліктің барлығы бір түрдегі регламентацияға бағынған жоқ, өзінің шаруашылық деңгейіне байланысты. Олардың араласу учаскелері естелді, praedia urbana  айырылды, қала үйлері үшін құрылған қала учаскелері және praedia rustica – ауыл шаруашылық учаскелері: егістік, луга, ормандар, ауыл тұрғындары, үйлері және складтар.

Res mancipi et res nes mancipi. Цивильный құқытық мүлікті Res mancipi немесе res nes mancipi деп ескі және батысқа бөлу империялық басына дейін сақталды. Res mancipi аймағы қысқа суреттелген. Ол ager romanus қамтиды, ал республика соңынан, римдік билік бүкіл Италияға тараған кезде, Италияда орналасқан жер учаскелері, онда үйлер және предиальные (жерлік) сервитуттар. Керісінше res nes mancip қатарына бүкіл мүліктер кірді, Res mancipi тобына кірмейтін мүліктер, соның ішінде провинциальный жерлер және барлық жылжымалы мүліктер, ұсақ малдар (шошқалар, қойлар, ешкілер), жиһаз, сауда және т.б. бұл бөліну res nes mancipi қатарына көне мүліктер қатысты болуымен анықталады және ХІІ кесте заңдар уақытында римдік жер шаруашылықтарында да құнды бөлік ретінде қарастырылды. Отбасы отағасы күшпен құлдарды және ірі үй жануарларын өзіне жасауға көндірді. Экономикалық мағынада Res mancipi заңды жағдайларының ерекшелігіне байланысты болып: жеке меншік құқығы осы мүліктерге ауыстыру тәртібінің ерекше қиындығын. Сол уақытта мүліктік отчуждения үшін жай беру жеткілікті болса Res mancipi отчуждения үшін формальды және қиын әдістер қолдану талап етілді – mancipatio немесе insure cession.

Бөлінетін және бөлінбейтін мүліктер. Бөлінетін мүлік деп бөлінуден өзінің түрінде, құндылығында жоғалтпайтын мүлік; әрбір бөлек бөлігі бұрынғысын көрсетеді, тек кіші көлемде: pro parte divisa. Мүліктің материалдық бөлінуден басқа, құқықтық бөлінуі болады. Ол идеалды үлес деп аталады. Бұл жағдай мүлікке құқық, материалды бөлінбеген беруге жататындығы мойындалады, бірнеше тұлғаға бірдей жатады. Мүлікке жалпы жеке меншіктерінің тоқтатылды, яғни идуалды үлесінде бірнеше тұлғаға маңызға ие болды: тек 1 ші жағдайда оның бөлінуі бұрынғы жалпы жеке меншіктерге ғана рұқсат етілді. Екінші жағдайда олардың біреуінде ғана мүлік жеке меншігінде қалды, ал қалғандары ақшалай компенсация алды [20].

Бөліктік болып жер учаскелері саналды: онда құрылған құрылыстар бөлінді. Бөлудің сыртқы белгісі жарлар, шекаралар болды. Бөлінетін мүлік болып жылжымалы мүлік те саналды, бір құрамдағы материалдар (руда, тастар, құм).

Қолданылатын және қолданылмайтын мүліктер. Қолданылатын мүліктерге олардың тікелей берілуіне қатысты мүліктер жатты, бірінші қолданудан кейін материалды жайылып отырды – res qual ipso usu consumuntur, tokuntur. Бұған продовольствие және ақша жатты, соңғысы сол мағынада, әрбір санауда жеке меншік үшін жоғалып отырды. Қолданылмайтын мүлік болып қолданудан ескермеген мүлік саналды (қымбат тастар немесе келе келе өзінің құндығын кетіре отырып және өзінің міндетін орындауынын мүмкіндігі кете отырып жойылды res qual usu minuntur). Қолданылатын мүліктермен қолдану оның жойылуымен байланысты, жеке меншік иесінің қолданылатын мүліктерін басқа адамға қолдану құқығын беру, оларды қайта алу ерекше кепілдікпен қамтамасыз етіп отырды [7].

Родовой белгілермен анықталатын  мүліктер және индивидуальды (genus et spesies). Гректік жалпы систематикалық қабылдаулармен танысу республика кезеңіндегі «көне» римдік заңгерлерді мүлікке қатысты род және түр ұғымын қолдануға алып келді. Бұл мүліктің табиғи ғылыми және логикалық бөлінуі әрбір бөлек құқытық қатынасты әр жақтың ойын зерттеу талабымен толықтырылды олар мүлікті заңды келісімінің объектісі ретінде қарастырды ма, классикалық genus мүліктерін жатқызды, бір жалпы родтағы және индивидуальды айналымда жоқ. Олардың меновая құндылығы олардың роды, мөлшері, көлемі, салмағы, саны бойынша анықталды, бұл мына мағынадан көрінді res qual in genere suo funcitionem suam recipient, res qual numero mensura, pondere consistent -  мүліктері, олар өздерінің родымен өзінің белгілерін санымен, шарасымен, салмағымен анықтап, жүзеге асырып отырды.

Родовой мүліктерге түрлі, индивидуальды, нақты мүліктер қарсы қойылды. Егер мүлік немесе партия мүліктері родовой  рет құқытық қатынасқа қатысушы болса, ол жойылуға ұшырамайтын болып заңды түрде саналады, не болмаса басқа бірдей мүлікпен ауыстырылуы мүмкін немесе бір түріндегі мүліктің басқа партиямен жүзеге асырылды. Индивидуальды нақты мүліктің жойылуы жағдайында, оны апаруға міндетті тұлға, оны ауыстыру міндетінен босатылды.