Әйел құқығы - адам құқығының ажырамас бөлігі

   Стратегия  мемлекеттік гендерлік саясатын жүзеге асыруға бағытталған негіз қалаушы құжат, оны мемлекет және азаматтық қоғам тарапынан мониторингті жүзеге және іске асырудың құралы болып табылады. Құжат БҰҰ Әйелдер қорының (ЮНИФЕМ) аймақтық офисімен бірлесе өңдеген, саясатта, экономикада, білім беруде, отбасында, денсаулық қорғау және әйелдер мен балаларға қатысты зорлықтың алдын алу мәселелерінде гендерлік теңдікке жету бойынша индикаторлардан тұрады.

   Әйелдерге  қатысты кемсітудің барлық нысандарын  ескерту туралы Конвенцияның нормаларын имплементациялау мақсатында елдің еңбек заңнамасына адам құқықтары бойынша Уәкілеттімен есептік кезең ішінде Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне жүкті әйелдердің еңбек құқықтарын қорғау қаеттігі туралы ұсынымдар жіберілді.

Уәкіл келіп түскен өтініштерге  сүйене отырып, министрлікке күші мерзімі  өтуі бойынша жүкті әйелдермен жеке еңбек келісіміне заңнамалық тұрғыдан тыйымды кіргізу жолымен күші бар заңнамаларға өзгерістер енгізуге бастамашылық етуге ұсыным берді.

   Жұмыстың  тағы бір маңызды бағыты әлеуметтік-маңызды  күндерге арналған іс-шараларды  ұйымдастыру және өзге ұйымдар  өткізетін осындай іс-шараларға  қатысу болып табылады. 8 наурыз  Халықаралық әйелдер күнін мерекелеу  қарсаңында Адам құқықтары жөніндегі уәкілетті мекемесі “Ақмола-Феникс” АҚ Малиновка селолық округінде ауылдық жердегі әйелдер құқығын өзектілеуге арналған іс-шаралар өткізді.

Уәкілетті мекеме өткізген іс-шараның мақсаты қоғам назарын  ауыл әйелдерінің құқығына аударту  болды. Адам құқықтары бойынша Уәкілетті және Уәкілеттінің мекемесі қызметкерлері № 5 мектепке, отбасылық дәрігерлік амбулаторияға, тұрмыстық үйге барды.

   Жер шары  халқының ширегін (төрттен бірін)  азық-түлік өндірісінде, сонымен  қатар ауыл, аудандардың дамуы  және тұрақтылығында басты рөл атқаратын ауыл әйелдері құрайды. Әлемде 500 млн. ауыл әйелдері кедейлік шегінде өмір сүреді. Олардың қоғамдық өмірге қосатын өмірлік маңызды үлестері көзге көрінбейді. Қазақстанда ауылдық жерде халықтың 43% тұрады. Олардың жартысы әйелдер. Алайда оған қарамастан олардың көбінде жерге өз меншік құқығын қорғауға, несие немесе оқу сияқты өмірлік маңызды қызметке қол жеткізу мүмкіндіктері жоқ.

   Ауыл  әйелдерінің іс жүзінде жағдайын, оларға қатысты таптаурындарын  назарға ала отырып, жер реформасы  туралы заңдарды жүзеге асыру барысында гендерлік көзқарасты көздеу қажет. Әйелдер стратегиялық жоспарларды, экономикалық бағдарламалар мен реформаларды өңдеу деңгейінде ұсынылуға тиіс. Әйелдердің экономикалық ресурстарға, оның ішінде жерге қол жеткізуін қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлу қажет.

Әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің қазіргі заманғы  кезеңінде қалалық және ауылдық  әйелдердің мүмкіндіктері арасындағы айырмашылық маңызды түрде шиеленісіп кетті. Қаладағы және ауылдағы өмір салтын ұйымдастыратын және жүйелі түрде ықпал ететін сыртқы мән-жайлардың обьективті айырмасы, өмір салтымен қалалық әйелдерден ерекшеленетін, олардың құқықтарын қосымша қорғауды талап ететін ауыл әйелдерін жеке топға бөлуге мүмкіндік береді.

   Қазақстан  Республикасы Президентінің жанындағы Отбасы және әйелдер ісі жөніндегі ұлттық комиссиясы мен Азия даму банкімен (АБР-АДБ) ұйымдастырған “Кедейшілікті төмендету бағдарламасына гендерлік көзқарасты енгізудің өзекті аспектілері” семинарына (14.04.05ж);

   Қазақстан  Республикасының Президенті жанындағы Отбасы және әйелдер ісі жөніндегі қалалық комиссия мен “Ана алақаны” үкіметтік емес ұйым ұйымдастырған “Әйелдерді көшбасшылықтың жаңа технологияларына үйрету, олардың заңды құқықтары мен мүдделерін ілгерілету және қорғау” семинар-тренингінде (15.04.05ж);

  “Отбасы”  депутаттық тобы, Қазақстан Республикасы  Президентінің жанындағы Отбасы  және әйелдер ісі жөніндегі  ұлттық комиссия, БҰҰ-ның “Гендер  және даму” бюросы, Швецияның  “Sprang bradan” консалтингілік компаниясының  қолдауымен ұйымдастырылған семинарға;

   ЕҚЫҰ  және Қазақстанның Дағдарыс орталықтарының  Одағымен бірлесіп өткізген, Қазақстанның  Дағдарыс орталықтарының заңгерлері  үшін Республикалық университетінің  шеңберіндегі семинарға 2005 жылы 21 қарашада Уәкіл мекемесімен:  «Түсікке құқық» тақырыбында әдіснамалық семинар өткізілді. Семинарға Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің қызметкерлері, орталық мұсылман мешітінің және орыс православ шіркеуінің діни қызметшілері; отбасын жоспарлау орталығының медициналық қызметшілері, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері қатысты.

   Қазақстан  Республикасының заңдарында кемсітушілік  нормалары жоқ, тұтастай ол  әйелді дәстүрлі және діни  некелерден туындайтын қосымша  кемсітуден қорғамайды, сондай-ақ  әйелдердің мүліктік құқығы да  қорғалмаған. 

Некеге тұруға бірдей құқықтар, жұбайлардың отбасындағы теңдігі діни және ұлттық дәстүрлердің күшімен некелесуде жиі бұзылады. «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Ресупбликасының Заңында көп әйел алу немесе өзге жағдайларда бейресми некелермен байланысты қатынастарды реттейтін нормалар жоқ. Заң тек ресми түрде тіркелген некеде тұрған жұбайлардың мүліктік құқығын қорғайды. Сондықтан діни немесе ұлттық дәстүр күшімен қиылған некеге жұбайлардың ортақ балалары болса да және ортақ шаруашылық жүргізсе де неке ресми тіркелмегендіктен, әйелдердің құқығы қорғалмаған. Қосымша кемсіту еңбек заңнамаларында да орын алады. Елдің заңнамалары ерлер мен әйелдердің мүмкіндігін теңестіретін тетіктерді әзірге қарастырмайды.жұмыс берушілерге бұрынғыша, әйелдерді жұмысқа алу тиімсіз, өйткені бұл жүктілігі бойынша және бала күтімі бойынша демалысқа шығумен тығыз байланысты.

Мұсылман елдеріндегі әйел мәселесін қарастырмас бұрын, жалпы әйел мәселесінің тарихына қысқаша талдау жасап өтуге тиіспіз. Бүгінде ірі діни ұстанымға айналған христиандық, иудаизм, буддизм, ислам діндері өз қағидаларында әйел мәселесіне көп орын бөліп қарастырған.

Адамзат тарихы қаншама  күрделі бұралаң жолмен дамыған  болса, сол жолда аян болған діни қағидалар да соншалықты сан қатпарлы болып отырған. Жалпы уағыздары  сырттай ұқсас болып көрінетін діни талаптарға, шындап келгенде әр түрлі мәселе бойынша  тереңдеп  үңілер болсақ, әр дін талаптары арасында үлкен айырмашылықтар, өзгешеліктер жатқанын байқауға болады. Мысалы мұны өзіміз қарастырып отырған адамзат қоғамындағы әйел кісінің орны қай дінде қалай белгіленген екеніне шолу жасасақ көзіміз біршама жетеді.

Үнді әйелдері үшін жесір  қалу тірілей жерленгенмен бірдей. Сондықтан үнді әйелдері күйеуінің  жерлеуінен кейін өзін-өзі өлтіреді және  индуизм шарттары жесірліктен  соң әйелге қайта отау құруға тыйым салынатын болғандықтан да болар өзін-өзі өлтіру басым болатын. Өзін-өзі өлтіру рәсіміне 1978ж. ресми түрде тыйым салынды. Дәстүр бойынша, жесір қалу - әйелге тән күнәлардың өтеуі, сондықтан өзін өртемеген жағдайда да, жесір әйел өмірдің барлық рахатынан бас тартуы тиіс: қарапайым тамақтану, еденге ұйықтау, шашын кесу, әр күнін құлшылықпен өткізу және өмірінің соңына дейін қайтадан неке құрмау. Қазіргі таңда екінші рет тұрмысқа шығуға ресми түрде рұхсат берілгенімен, бұл құқықты ешкім пайдаланып жатқан жоқ деуге болады. Қоғамда жесір әйелмен көршілері мен туыстары қатынаспайды. Үнді халқының сенімі бойынша әйел болу өткен өмірдегі күнәлары үшін берілген жаза.           Үнділіктердің ұстанымы бойынша әйел ешбір меншік иесі де, мұрагерлік құқық иесі де бола алмайтын. Өйткені оны өзі ерінің, әкесінің, немесе әкесі жоқ жағдайда сол әулеттің еркек кісісінің қолына тағдыр шешімі өтетін зат секілді болатын. Үндістандағы осы заң көне заман заң шығарушысы Манудан бастау алып, он тоғызыншы ғасырдың ортасында жаңа қоғамдық  заң күшімен алып тасталынғанша орындалып келді.

Енді мұсылман елдеріндегі әйел мәселесіне тоқталайық. Әйелдердің жағдайы адам төзгісіз төмен болды: мысалы, жесірлер мұраның бір бөлігі саналды, ал мұрагер оны әйелдікке алуға немесе сатып жібере салуға да құқығы бар. Ал араб-бедуиндері қыз баланың туылуын бақытсыздыққа балап, кейде өздерінің пұттарына құрбандыққа шалған, кейде тәрбиелеп, әуреге түспеу үшін, тірілей көміп тастаған. Кейбір деректерде араб-бедуиндері қыз баларын өлтіруі ішінара сипатта болған деген мәліметтер де бар.

Осындай тағылыққа тыйым  салып, Пайғамбарымыз  адамдарға  теңдік пен әділдік дінін әкеліп, әйелдерге заңды құқығын берді. Ислам алғаш рет, еркектерді әйелдердегі  шексіз құқығынан айырып, әйелдерге  шариғат шеңберінде бостандық берді.

Әйелді рухани түрде  еркекпен тең қарастырды. Әрине, физиологиялық  тұрғыда әйел мен еркек тең  емес. Иә, әйел мен еркек тең емес. Мүмкін, бұған қарсы дау айтатындар да болар. Егер, олар теңдей жаратылыс  иелері  болып, атқаратын қызметтері бірдей  болса, онда оларды ер мен әйел деп атаудың да керегі жоқ болар. Олар қарама - қарсы, қарама - қарсы бола отырып, олар бір бүтін. Осы қарама - қарсылық адамзат дамуының қайнар көзі.

Әйел құны жоқ зат  ретінде бағаланды. Оны сату, сыйлау, өлтіру қалыпты жағдай саналды. Осындай тәрбиені көрген жастар да азғындыққа бейім болды. Бір әйел бірнеше еркекпен жақын қатынаста болатын. Өз үйіне есікке арнайы белгі іліп, кез келген ер адамды шақыра беретін. Жесір үйдегі заттар секілді баласына мұраға қалдырылады.

Мұсылман елдеріндегі әйелдерге құлшылықта  жеңілдіктер қарастырған. Бұл ғибадаттың, намаз, ораза, қажылық, зекет және жиһад сияқты түрлеріне қатысты. Мұсылман елдеріндегі діни міндеттер ер - азаматтарға қалай жүктелсе, әйелдерге де солай жүктеледі. Дегенмен, дінді ұстануда еркектер мен әйелдер арасында кейбір өзгешеліктер бар. Бұл әйелдің құқын шектеу емес, керісінше әйелге тән физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты жеңілдіктер болып табылады

Қазіргі таңда мұсылман елдеріндегі неке қоғамда белең алып барады. Бұл қоғамның азғындайына әкелетін бірден-бір себеп. Психолог мамандардың айтуынша азаматтық некеге тұрудың жастардың арасында кеңінен тарауы ең бірінші батыстық тәрбиеге еліктеудің әсерінен екен. Екіншіден, бұқаралық ақпарат құралдарында порнографиялық-эротикалық материалдардың толассыз беріліп жатқандығы [5,23]

Жоғарыда келтірілген  мәліметтерден исламға дейін  де әлем елдерінде және діндерінде полигамияның кең тарағандығына  куә боламыз. Исламның олардан айырмашылығы көпнекелілікке шариғат шеңберінде шектеу қойған, сонымен бірге әйелдерінің арасында теңдік сақтауды міндеттеген.

Әйелінің аурушаңдығы, ұрпақ әкелуге қабілетсіздігі, зайыбының  табиғи

  қажеттілігін қанағаттандыра  алмауы сияқты себептер ажырасуға  әкеліп

  соқтырады. Ислам  әлемінде ер адам екінші әйелмен некелесе отырырып,  бірінші әйеліне қамқорлығын жалғастыра береді. Исламда күйеуінің  белсіздігіне байланысты әйелдің де  ажырасуына да құқық береді;

Көп әйел алушылықтың  келесі себебі ерлі - зайыптылардың  бір – бірімен

  мінез, темперамент және басқа да сипаттарының сәйкес келмеуі. Батыс елдерінде де, қазір өз елімізде де «мінез – құлқының» үйлеспеуін                                                ажырасудың себебіне жатқызады. Ажырасқандардың келесі некеде үйлесімді өмір сүріп жатқандарын да жиі кездестіреміз. Осындай отбасында   психологиялық соққыға ата – анасына қарағанда балалары   ұшырайды;

Қазіргі таңда көптеген елдерде  әйелдердің саны еркектерге қарағанда

артық екендігі белгілі. Соғыс уақыттарынан кейін айырмашылық  өсе түсті.

  Күйеулері қайтыс  болған көптеген әйелдерге өмір  бойы жалғыздықпен өтуге

  немесе өзінің  жыныстық қажеттілігін некесіз  қанағаттандыруға тура келеді.

  Сондықтан қоғамды  азғындаудан құтқарудың бірден  – бір жолы полигамия. Мысалы: АҚШ та еркектерге қарағанда әйелдер саны 8 миллионға артық. Ал Гвинеяда 100 еркекке 122 әйелден келеді.

1993ж. 27 қыркүйекте Темпл  Университетінде (Филадельфия) өткізілген                                                      талқылауда бұл орталық  мәселеге  айналды. Кейбір қатысушылар полигамияны мәселеден шығудың жолы ретінде ұсынды. Олардың пікірінше,  жезөкшелік пен зинаға толерантты қарайтын қоғамда, полигамия заңмен қудаланбауы тиіс.

Полигамды неке әлеуметтік мәселені шешеді.

  Қоғамда әйелдер  санының басымдығына байланысты «артылып» қалғандардың

  қатарына кіретін  әйелдер төмендегі жолдардың  біреуін таңдайды:

    1) олар өмір  бойы кәрі қыз қатарында қалып,  жар, ана болу мүмкіндігінен

  айырылады. Медициналық  тұрғыдан алғанда әйелдердің  тұрмысқа кеш шығуы

  немесе мүлдем шықпауы  түрлі ісік ауруларына, жүйке тозуына әкеледі;

    2) олар өздерінің  жыныстық қажеттіліктерін дін  канондарын және

  моральдық нормаларды  бұза отырып қанағаттандырады, осындай  әрекеттің салдары олардың тұлға  ретінде өзін жоғалтуына әкеледі;

    3)  олар үйленген еркектің екінші әйелі болуға келісім береді.

    4)  полигамияға  тыйым салынған елдерде әйелдер  некесіз балалы болуға,

  яғни жалғызбасты  ана болуға мәжбүр болады.

Мұсылман елдеріндегі ер адамды бірнеше әйел алуға мәжбүрлеудің жоқтығы сияқты, әйелді де күйеуінің басқа әйелмен некелесуіне рұқсат беруі үшін мәжбүрлеу жоқ. Объективті тұрғыда қарайтын болсақ, көп әйел алушылық әйелдер үшін игілікті іс болып та саналады. Мысалы: балалы болуға мүмкіншілігі жоқ әйелдер, некедегі барлық функцияларын атқара аламайды. Отбасында баланың болмауы өзара түсініспеушілікке, жағымсыз әдеттерге, тіпті ажырасуға алып келеді. Ерлі - зайыптылар үшін мәселені шешудің тиімді жолы бұл емес.

Басқа қырынан қарайтын болсақ, көп әйел алушылық қажеттіліктен  туындайды, - бұл соғыстан кейінгі уақыт. Соғыстан кейін әйелдердің саны ерлерге қарағанда басым болады. Мұндай жағдайда көп әйел алушылық жат қылық пен азғындауға қарсы тиімді әдіс болып есептеледі.