1924-1926 жылдарғы ұлттық мемлекеттік үшін күрес

              Ал 1925 жалғы 12 қазандағы РК(б)П Қазөлкеком бюросының мәжілісінде Нұрмақов қара-қырғыздармен шекараны анықтау жөнінде баяндама жасады.Мәжіліс қабылдаған қаулы бойынша Қазақ АКСР-і мен ҚКДО араларындағы шекараны түбегейлі анықтап шешу және жайлауларды тәртіппен пайдалану үшін республика аралық комиссия құрып, өз ұсыныстарымен Орта Азиялық бюроға кіру қажет делінді. Осымен Орталық, Азия республикаларында жүгізілген ұлттық-территориялық межелеу саясаты өз мәресіне жетіп, аяқталған еді.

              Орталық Азиядағы трансшекаралық өзендерге  қатысты Қазөлкеком бюросы мәжілісінің № 24 13. У. 1926ж. 5 п. хаттамасына қосымша ретінде су шаруашалығына қатысты қарар қабылданды.Бұл құжатта Орталық Азия республикалары арасындағы өзендерді дұрыс пайдалану жөніндегі шарттар бекітілді. Мұнда эканомиканы дамыту мен  өнеркәсіпті отандық шикізат өнімдерімен толық қамтамасыз ету мақсатында мақта және егін шаруашылықтарының көлемін  ұлғайту көзделген, сол себептен Сырдария өзенінің суын тиімді пайдалану қарастырылған. [34. 37-40]

              Мұрағат құжаттарынан байқайтынымыздай Орталақ Азиядағы ұлттық-территорилық межелеу аяқталғаннына қармастан, одан кейінгі жылдары да  Орталық Азия респуликалары арасында шекара сызығын анықтауға қатысты тартыстар мен келісімдер жалғаса берді. 1926 жылы 3 қарашадағы Қазөлкекомы бюросы хатшылығының мәжілісінде Қарақалпақ автономиялы облысы, Түркістан және Өзбекстан кеңестік республикалары арасындағы шекара мәселесі қаралып, Ауезовтың баяндамасы негізінде осы таласты шешу үшін қарар қабылданады. Қазақ АКСР-ның бұл мәселеге белсенді араласуын оның құрамындағы Қарақалпақ автономиялы облысының мүддесі қорғауымен түсіндіруге болады.

              1925 жылы аяқталған ұлттық-территориялық межелеуден кейін Қазақстанға оңтүстік өңірдегі қазақтар тұратын аудандармен қоса Қарақалпақ автономиялы облысы қосылғаның жоғарыда айтқан болатынбыз. Бірақ Мәскеу 1930 жылы қазақ жерінің кеңдігіне сілтей отырып, Қазақстан ұлттық-территориялық межелеу нәтежиесінде өзіне қосылған аймақтарды толығымен меңгеріле алмайды да, басқара алмайды деген сылтаулармен Қарақалпақ автономиялық облысын Қазақ АКСР-інің құрамына алып,Өзбек КСР-інің құзырына берді.   

              1928 жылы 17 қаңтардағы Қазақ АКСР-і ОАК сессиясының алтыншы шақырылымында республикадағы обылыстар жойылып, олардың орнына 180 ауданды біріктірген 13 округ (аймақ) құрылды. Осы тұста Өзбек КРС-індегі әкімшілік-территориялық реформалардың барысында Ташкент уезі таратылып, оның территориясынан Сырдария округінің жаңа 8-ауданы құрылды.

              1929 жылы республика астанасының Қызылорда қаласынан Алматы қаласына көшірілуі, елді саяси, экономикалық және шаруашылық тұрғыдан тиімді басқару үшін жаңа әкімшілік-территориялық өзгерістерді қажет етті. 1930 жылы 17 желтоқсанда БОАК-тің қаулысымен Қазақстанның округтік бөлінісі жойылып, жаңа әкімшілік-территориялық өзгерістер енгізілді (соның ішінде Сырдария округі жойылды), сол кездегі Қазақ АКСР-інің территориясындағы 180 ауданның орнына 123 аудан қалдырылды. 1932 жылы қаңтарда КОКП Орталық Комитеті мен осы жылы ақпан айында өткен ҚазОАК-тің екінші сессиясының VIII шақырылымы Қазақстан территориясында 6 облыс құру жөнінде шешім қабылдайды. Сессияның қаулысы бойынша: Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Алматы облыстары құрылады. Осы жылы 9 сәуірде РК(б)П Қазөлкеком мәжілісінде Исаевтың Қарабұғазға Түркменстанмен арадағы шекараны межелеу жұмысына қатысуына Қожамұратовты жіберуге шешім шығарады. Бұдан байқайтынымыз, республикалар арасындағы шекараны анықтау осы кезде әлі жалғасып жатқандығы. Сонымен қатар, 1933 жылы 20 қыркүйектегі РК(б)П Қазөлкеком мәжілісінде Өзбекстан КП ОК хатшысы Икрамовтың Қызыл-Құм ауданының Өзбекстан территориясының біраз бөлігін заңсыз басып алуы туралы жазған хаты талқыланды. Мәжіліс Икрамовтың хатында жазылған деректерді анықтап, Исаевқа тиісті шаралар қабылдауды тапсырады.

              1934 жылы Орталықтың шешімімен шаруашылықты тиімді ұйымдастыру мен ауыл шаруашылығын дамыту мақсатында Қазақстанның Тамды, Үшқұдық жерлері Өзбекстанға берілді. Бұған қанағаттанбаған Өзбек КСР-і осы жылы қосымша орталықтан Оңтүстік Қазақстан обылысының Бостандық ауданын қарамағына беруін өтінеді. Осы мәселеге байланысты 1934 жылы 9 маусымда РК(б) Қазөлкекомы бюросының Бостандық ауданына байланысты мәжіліс өтеді. Мәжіліс Оңтүстік Қазақстан обкомы мен Бостандық ауданы партия комитеті Бостандық ауданының партия ұйымдары арасында Өзбекстанның ОК-нің Бостандық ауданын Өзбекстан құрамына қосу жөніндегі шешімін келеңсіздік деп түсіндірсін. Ерназаров пен Құлымбетов КСРО Одақтық ОАК-тіне Калининнің атына өзбекстан Ұйымдарының ісіне қарсы наразылық жолдасын және осы мәселеге қатысты ешбір Қазақстандық ұйымдармен келісімсіз жасалған Өзбекстан ОК-нің шешімі заңсыз деп есептеліп, РК(б)П ОК бұл мәселені қарауға ұсыну жөнсіз деген Мирзоянның қолы қойылған наразылық шешімін қабылдайды.

              1936 жылы Қазақстанның автономиялы республикадан одақтық республикаға айналуы оның әкімшілік-териториялық бөлінісіне біраз өзгерістер енгізіді. 1938-1939 жылдары Қазақстанда жаңадан Гурьев, Повладар, Қызыл-Орда, Семей, Жамбыл облыстары құрылды. 1944 жылы Солтүстік Қазақстан облыстарынан біраз аудандар бөлініп Көкшетау және Талдықорған облыстары құрылды  [35, 42 б.].

              1940-шы жылдардың бас кезінде Оңтүстік Қазақстан облысының Сарыағаш  ауданына қарасты Бағыс ауылының жиырма мың гектар жерімен ол кезде Қазақстанға қарайтын Бостандық ауданының бір бөлігі артиллериялық  полигон салу үшін КСРО Қорғаныс министерлігінің жарлығымен уақытша Түркістан әскери округінің қарауына берілді. Осы тұста Бағыс ауылы округтың “Туркестанец” қосалқы шаруашылығының құрамына еніп, әскерилер үшін мал және егін шаруашылығымен айналысты (округ 1926 жылдан 1946 жылға дейін САВО- Орта Азия әскери округі-деп аталған). Ал осы Түркістан округінің штабы Ташкентте болды. 1969 жылы Алматыға бағынып, Орта Азия әскери округі шаруашылықтарының бірсыпырасы  Түркістан әскери округында қалады.

              Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін елдің әскери-қорғаныс саласын дамыту мақсатында республика территориясынан әскери полигондар салу үшін жерлер кесіліп алынып отырған. Ол уақытта Қазақстан  КП ОК бюросының келісімінсіз Мәскеудің тапсырмасымен белгілі территорияны, көрсетілген уақытта ауылдардан, малшылардан тазартып қоюға тапсырма берілетін. Бұл тапсырмалар мүлтіксіз орындалуы тиіс еді. Қазақстан жерінің белгілі бір бөлігін әскери мақсатта пайдалануға жеке Сталиннің өзі қол қоятын. Осындай мәселелерге сол кезде сұрақ қоюға немесе қарсыласуға ешкімнің дәті бармайтын. Оның себептері де белгілі. Жоғарыда аталған мақсатпен жоғары басшылық Оңтүстік Қазақстан облысының біраз жерлерін сол кезде құрылған әскери полигонның құрамына алып қойды.

              Кеңес дәуірінде “халық шаруашылығын оңтайландыру” деген ұранмен, жоғарғы көрсетілген одақтық республикалар арасындағы әкімшілік шекаралар бірнеше рет өзгертіліп отырған, яғни одақтық үкімет кейбір территорияларды бір мемлекеттің иелігінен алып, басқа бір мемлекет иелігіне беріп отырды.

              1956 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданы ауыл шаруашылығын одан әрі жетілдіру мақсатында, соның ішінде мақта шаруашылығын дамыту жолында КОКП ОК-нің шешімімен Өзбекстанға берілді. Осы кезде 40 жылдары Түркістан әскери округіне берілген аумақ тұтастай Бостандық ауданының жері деп жазылып кеткен болатын. КСРО Жоғарғы Кесенінің 1956 жылдың 10-ақпанындағы «Қазақ КСР-і мен Өзбек КСР-і арасындағы шекараны ішінара өзгерту туралы» жарлығы шықты. Жарлықта қосалқы келтірілген шекараның жаңа сипаттамасы бойынша шекара “Май” поселкесінен солтүстік батысқа қарай бір шақырым жердегі нүктеден басталады деп жазылған. Бұл Сарыағаш ауданның Түркістан әскери округіне берілген территориясы болатын, ал Бостандық ауданның шекарасы Шыршық қаласының солтүстігіне қарай орналасқан Қоржынтау мен      Керегетас бойымен жүріп өтетін [36].

              1956 жылы 21 қаңтардағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің екінші сессиясында төралқа төрағасы Ж.А.Тәшенов оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық аудан мен басқа қосымша жерлерді Өзбек КСР-іне беру туралы мәлімдеме жасады. Оңтүстік Қазақстан облысы Мақта-Арал, Қызыл-құм аудандарынан алынған  329  га   жер  және 1936 жылдан Өзбек колхоздарымен совхоздары уақытша пайдаланып келген жерлер Өзбекстанға толық берілсін деген. Орталық және Оңтүстік арналар суаратын  далалық жерлерден 95 мың га және 75 мың га. Оңтүстік Қазақстан облыстары колхоздары жайылым ретінде пайдаланылатын жерлерінен басқа аумағы берілсін  деген қаулыға сол кездегі Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесі Төралқасының төрағасы Ж.Ташенов, Министерлер Кеңесінің  төрағасы Д.Қонаев және Қазақстан КОКП хатшысы Л.Брежнев қол қойды.

                     1963 жылғы 26 қаңтардағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің жарлығына сәйкес Оңтүстік Қазақстан облысының Киров, және Мақта-Арал аудандары, Қызыл-құм аудандарының Қызыл-құм және Шымқорған  аудандарының кеңестері (жалпы жер көлемі 959 мың га), сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан облысының жайылымдық жерлері (1,554 мың га) мен Қызылорда облысының ұзақ уақыттан бері Өзбек КСР-і пайдалануындағы 1,150 мың га жері берілді [37].

              Бұл мәселенің қалай өрбігендігі жөнінде сол кездегі Қазақ КСР Орталық комитетінің  бірінші хатшысы Д.А.Қонаев өзінің ғұмырнамалық естеліктерінде былай дейді: “... 1962 жылы желтоқсанда Мәскеуде Кремльде Қазақ өнер жұлдыздары концерт берді. Бұл кезде Мәскеуде ҚКП Орталық Комитетінің бюро мүшелері Бейсебаев, Шарипов, Юсупов және т.б. болды [35, 148-151 б.]. Осы кезде мен Хрущевқа телефон соғып, оны концертке шақырдым, ол өз келісімін беріп, мені Кремльге келіп кетуге шақырды. Мен Хрущевтың кабинетіне кіргенде, онда Микоян болды. Амандастық, содан кейін Хрущев: “Бүгін мен де Оңтүстік Қазақстан крайкомының бірінші хатшысы Юсупов болды. Ол мақта өсіретін аудандарды өзбектерге беру жөнінде мәселе көтереді. Бұл мақтаның өнімін көбейтуге көмектеседі деді. Сонымен қатар, өзбектердің мақта өсірудегі бай тәжірибесі туралы айтты. Бірақ мен бұған әр түрлі мәселелерді айтып, ондай мәселелерді асықпай шешу керек екенін айтқаныммен, Хрущев тыңдамады. КСРО-нің 1937 жылғы қабылдаған Конститутциясында республикалардың территориясы оның келісімінсіз ешбір өзгертілмейді деген баптың болғанына қарамастан мәселе Орталықтың дегенімен жүре берді. Нәтижесінде, жоғарыда айтылған жерлер Өзбекстан құрамына өткен болатын. Бірақ Хрущев қызметтен кеткен соң, менің басқарумен бұл жерлер Республикаға қайта кері қайтарылған болатын, тек екі совхоз және 500 мың. қой мен ерте кезде берілген жерлер қалып қойды. Осының өзін қайтару көптеген қиындықтар туғызып, қажырлы жұмысты талап етті” деп баяндайды [35, 152 б.].

              Мұрағат құжаттары мен ғұмырнамалық естеліктерден 1960 жылдардың бас кезінде КО КП басшылығында болған Н.Хрущевтің Орталық Азия республикалары арасындағы шекараны жоюға, шекаралық жерлерді бір республикадан алып, екіншісіне беріп, шекара сызығын мүлде жоюға тырысқан құйтұрқы саясатын көреміз. 1962 жылы Н.Хрущевтың тапсырмасымен республика аймағында орталығы Целиноград қаласында орналасқан егін шаруашылығы мен айналысатын облыстарды Қазақстан КП ОК бюросы құрылды. Біраз уақыттан кейін бұл егінді облыстар Бюросын таратып, оның орнына құрамына Қазақстанның бес облысы кіретін, Мәскеуге тікелей бағынатын Тың игеру өлкесі (Целинны край) құрылды. Кейінірек Хрущев бұл өлкенің құрамына Қарағанды облысын да қосуға тырысқан болатын, тек сол кездегі республика басшылығының бұл шешімнің өңдірісті облысты басқаруда қарама-қайшылықтар тудырады деген табандылығының арқасында өзгеріссіз қалды. Бірақ қадалған жерінен қан алатын Хрущев мұнысымен шектелмей республиканы өлкелерге бөліп басқару өте тиімді және бұл болашақта республикалар арасындағы шекараны жоюға өз септігін тигізеді деп, Батыс-Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан өлкелерін құрады. Болашақта Шығыс-Қазақстан өлкесін құру жоспарланған болатын. Сонымен қатар, осы кезде құрамына Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Қырғыстан және Қазақстанның Шымкент облысының басшылары кіретін Орта Азия бюросы құрылды. Жоғарыдағы Н.Хрущевтың жүргізген солақай саясатынан нені меңзеп тұрғанын байқау үлкен қиындық туғыза қоймас. Орталық Азия республикаларына қатысты ұстанған саясатының түп-төркінін бүкпесіз жеткізе беретін халық көсемінің негізгі мақсаты республикалар арасындағы шекараны жою және Қазақстанда аймақтар құру арқылы орыс ұлтының өкілдері басым тұратын жері шалғай, топырағы құнарлы, суы мол солтүтік бес облыстан құралған тың өлкені түбірінде Ресейдің құрамына қосу болды.

              Осы тұста Қазақстан КПОК бірінші хатшысы болған Д.Қонаев пен Н.Хрущев арасында республикаға қатысты мәселелер бойынша теке-тірестер жиі болып тұрды. Соның бірі Қазақстан мен Түрікменстан арасындағы Маңғышылақ өңіріне қатысты болған. Хрущев Қонаевпен болған бір кездесуінде Маңғышылақ түбегін түркімендерге беру жөнінде мәселе көтерді. Өзінің бұл ұсынысын Маңғышылақ байлығын түркімендер жылдам игереді, олардың шөлейтті жерлерді игеруде тәжірибелері мол және геологиялық барлау ұйымдары мықты дамыған, сонымен қатар елге мұнай көптеп керек, сол себептен барлау жұмыстарын ұлғайтуымыз қажет деген сылтаумен дәлелдеуге тырысады. Бірақ Хрущевтың бұл ұсынысына Қонаев үзілді-кесілді қарсы шығып, геология министірі Сидоренкомен ақылдасуды сұрайды. Сидоренко Хрущевқа берген жауабында Қазақстанда геологиялық барлау қызметінің мықты  екенін және қазақтардың Маңғышылақты жылдам игеретіндігін айтты. Хрущев өзінің бұл мәселеде асығыстық жасағанын түсініп республикалар арасындағы шекараны әзірше бұзбаймыз, әлі ойланамыз деп бұл мәселеге қайтып оралмаған. Хрущевтің ойларының Қазақстанда толық жүзеге аспауы және оның ұсыныстарына республика басшылығының әрдайым наразылық көрсетіп отыру республикадағы басшылықты ауыстыруға әкеп соқты. 1962 жылы 25 желтоқсанда ҚКП ОК Пленумының мәжілісі Д.Қонаевті ҚКП ОК бірінші хатшысы қызметінен босатып, оның орнына орталыққа жағымды, олардың айтқанын бір ауыздан қолдайтын жағымпаз Юсуповты тағайындады. Бірақ, Хрущевтың осы жоспары ұзаққа бармай, оның бұл арам пиғылы жүзеге аспай қалды. Шовинистік саясатты жүзеге асыруда Кеңес өкіметі ақ патшаны айдалада қалдырды. Ресей империясы тұсында күштеп қоныс аударылғандар үшін қазақ елі шеңберінде ұлттық автономия құру туралы соз болған емес. Алайда большевиктер мұндай “кемшілікке” жол бермеуге тырысты, ондай “олқылықтың” орнын толтыруға ықылас қойды. Бұл істе белсенділік танытты [35, 153-155 б.]

              XX ғасырдың 30-40 жылдары Сталиндік режим уақытында қуғын-сүргінге ұшыраған көптеген халықтар, қазақ жеріне еріксіз келген шешендер, инғұштар мен қарашайлар Кеңес үкіметінің шешімімен 1956 жылдың 16 шілдесінде КСРО Ішкі істер министірлігінің әкімшілік қарауынан құтылып, арнаулы тізімнен шығарылды. Оларға бостандық берілді. Көпшілігі сол кезеңге Қазақстанда тұрған шешен мен инғұштарға еліне қайтуға рұқсат етілсе де, олардың Кавказға жаппай көшуін тежеу керек деп жоғары жақ жасырын нұсқау берді. [38].

              Брежневтің тұсында бұл бағыттағы жұмыс біраз бәсеңдеді. Бірақ соңынан басқаша өріс алды. Неміс диаспорасының ұлттық дамуын көркейтеміз, экономикамызды нығайтамыз дегенді желеу етіп, 1977 жылы 31 мамырда КОКП Орталық Комитетінің саяси бюросы Қазақстанда неміс автономиялық облысын құрайық деген қаулы шығарады. Алайда, сол кездегі Целиноградтың орталық алаңында және басқа жерлерде көптеген адамдардың қатысуымен автономияға қарсы шерулер өтті. Осыған орай мәселенің шешілуі кейінге қалдырылды, содан соң Д.Қонаевтің тікелей араласуымен бұл мәселе күн тәртібінен бір жолата алынып тасталды.

              Сөйтіп, Кеңес Одағы қалыптасуының бастапқы кезеңінде жүргізілген ұлттық-территориялық межелесу саясаты, болған қиындықтарға қарамастан қазақ жерінің бір республиканың қол астына топтасуында қазақ халқы үшін маңызды болды. Осы тұста қазақ жерлерінің шекарасы тұңғыш рет халықаралық құқық талаптарына сай анықталып бекітілді.          

Қорытынды

Қазақ жерінің бірігуі Орталық Азияны 1924 жылы РК(б)П Орталық, Комитетінің басшылығымен ұлттық мемлекеттік межелеуге байланысты аяқталды. Сырдария және Жетісу облыстары Қазақстанның құрамына түпкілікті кірді. 

1924 жылы межелеу нәтижесінде Орта Азияның саяси-географиялық картасы түбірімен өзгерді. Түркістан республикасы, Бұқар Халықтық Социалистік Республикасы, Хорезм Халықтық Социалистік Республикасы сияқты мемлекеттік құрылымдар таратылып, тарих сахнасынан мәңгілікке кетті. Бұлар патшалық Ресей заманындағы әкімшілік-аумақтық құрылымнан мұраға қалған көп ұлтты мемлекеттер еді.

Олардың орнына Өзбек КСР-ы, Түркімен КСР-ы, Тәжік АКСР-ы (Өзбекстан құрамында), Қырғыз автономиялы облысы (РКФСР құрамында) және Қарақалпақ автономиялы облысы (Қазақстан құрамында) құрылды. Бұл мемлекеттік кұрылымдар ұлттық белгісіне қарай құрылып, ұлттық республикалар және облыстар деп аталды.