1924-1926 жылдарғы ұлттық мемлекеттік үшін күрес

Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеу деп аталған осы тарихи процесте ТүркАКСР-ы құрамындағы Жетісу және Сырдария облысының қазақтар мекендеген аумақтары Қазақ АКСР-ы құрамына өтті. Сырдария облысының өзбектер басым бөліктері Өзбек КСР-на өтті, Жетісу облысының қырғыздар басым бөлігі Қырғыз автономиялы облысына берілді.Осылай Қазақстан аумақтарының және қазақ халқының тұтастығы қайта қалпына келді. Қазақ жерін өзіне қайтару оңайлықпен шешілген жоқ. Мысалы Жетісу және Сырдария облыстарының Қазақстанға өтер кездегі талас-тартыстар мен дау-дамайлар, күрес барысы ерекше зерттеуді қажет етеді. Себебі қазақ жерлері өзінен-өзі қайтарыла салынған жоқ. Осы жолда көптеген қазақ қайраткерлерінің тері төгілді. Бұл мәселе құқықтық тұрғыдан ғылыми әдебиеттерде мүлдем сөз болмады десе де болады. Мысалы 1924-1925 жылдары Түркістан республикасынан бөлінген аудандарды басқару жөніндегі Қазақ Революциялық комитетінің атқарған қызметі түгілі аты да тарихи және тарихи-құқықтық әдебиеттерде осы уақытқа дейін аталынбай келеді. Бұл орган сол кезеңде аса маңызды тарихи-құқықтық іс-шараларды жүзеге асырып, қазақ жерлері мен қазақ халқын тұтастандыруда бірден-бір рөл атқарған мекеме.

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін жас, жері кең және байлығы мол мемлекетке сырттан көз алартушылар аз болған жоқ. Сонымен қатар, аймақтағы геосаяси жағдайдың өзгеруі және географиялық жағынан екі алып державалардың ортасында орналасуы оның аяғынан тұрып кету жолында үлкен қауіп-қатерлермен байланысты болды. Ал ұлы, қуатты мемлекеттермен территориялық мәселелер бойынша келіссөздер жүргізу үлкен көрегендікпен қоса, салиқалы саясатты қажет етті. Бұл ретте Елбасының бастауымен Кеңес Одағынан мұраға қалған Қытаймен шекарадағы екі учаскеге байланысты келіс сөздер оңынан шешіліп, қазақ-қытай шекарасындағы даулы учаскелерге қатысты мәселені түбегейлі айқындап алғанымыз біздің ерекше табысымыз деп айта аламыз.

          Орталық Азиядағы бауырлас елдермен арадағы мемлекеттік шекарамыз толықтай біздің мақсат мүддемізге сай шешілді деуімізге негіз бар. Қырғызстан мен Түрікменстан республикалары тәуелсіздікке қол жеткізісімен Қазақстанға        территориялық наразылықтарының жоқ екендігін жариялап, мемлекеттер арасындағы шекараны анықтау барысы ешбір кедергісіз аяқталды. Соған қарамастан, аймақтағы өзгеріп отырған геосаяси жағдайды ескеріп,   арадағы шекараны демокрациялау мәселесін жылдамдатып, республикалар арасындағы шекаралық тәртіпті бір қалыпқа келтірген жөн. Бұл республика мен аймақта тұрақтылықты қамтамасыз етуде және Қазақстан азаматтарының қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі атқарылатын күрделі де,  маңызды шаралардың бірі.

Кеңес Одағының «шаруашылықты оңтайландыру» жолында республикалардың жерін бір-біріне үлестіруі тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін жаңа тәуелсіз мемлекеттер арасында біраз қарама-қайшылықтар тудырғаны көпшілікке мәлім. Орталық Азия геосаяси аймағында жетекші мемлекет рөлін қолға алу және Қазақстанның тамырын басып, тексеріп көру мақсатында Өзбекстан шекараға қатысты батыл қадамдар жасап, оны біржақты анықтауға бел буып, 2000 жылдың басында біраз әрекеттерге барғаны белгілі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.    Н.Ә.Назарбаев. Тарих толқынында. Алматы, 1999; Сындарлы 10 жыл Астана 2003; Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996;

2.    Нусупбеков А.  Объединение казахских земель в Казахской  Советской Социалистической Республике.- Алма-Ата: Акад. наук КазССР, 1953.- 99 с.

3.  Қазақ ССР тарихы.   Көне   заманнан   бүгінге дейін. Бес томдық. - Алматы: Ғылым, - Т. 4. - 1981. - 676 б.;

4.  Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. - Алматы: Ғылым.-Т. 4,- 1981.- 676 б.; История Казахской ССР. С древнейших времен до наших дней. В пяти томах. - А-А.: Наука. - Т. 4. -1977. - .640 с.

Очерки истории Коммунистической партии Казахстана,- А-А.: Казгосиздат, 1963; История коммунистических организаций Средней Азии. - Ташкент: Узбекистан, 1967.- 783 с; СБ.

5.  Сапаргалиев М.С. ВозникновениеКазахской Советской государственности (1917-1920 лг.).- А-А.: Изд. АН КазССР, 1948.-129 с.

6.  Тайманов Г.Т. Развитие Советской государственности в Казахстане. - Москва. Госюриздат, 1956. - 131 с- С. 50.

7.  Сапаргалиев Г. Советское государство в борьбе за развитие  социалистической культуры в Казахстане. - Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1957. - 143 с;

8. Олкотт М.Б Казахи. Москва 1987. 244с; Каппелер А. Россия-многонациональная империя. Москва 2000. 344 с.

9.    Қозыбаев М.Қ. Ақтандақтар ақиқаты. Алматы. 1992. 272 бет.

10. В.К.Григорьев, Н.Р.Джагфаров, В.П.Осипов. Идейно-политическая работа партийных организаций Казахстана. Алматы 1989. 176 с.

11.  М.Қ.Қойгелдиев пен Т.О.Омарбеков. Тарих тағылымы не дейді? Алматы 1993. 208 бет.

12.  Пятый Всеказахски Съезд Советов (15-19 апреля) 1925 года. Стен.Отчет. Кызыл-Орда. 1925.

13.Компартия Казахстана за 50 лет. Алматы 1972.

14. Казакстанская организация ВКП(б) в решениях ее конференций и пленумов с приложением важнейших общепартийных документов о Казахстане. 1920-1925 г.г. Выпуск 1.- А-А.- М., 1931.- 150 с; Социалистнческое строительство в Казахстане в восстановительный период (1921-1925 гг.).

15.  Шокай Мария. Естеліктер. //Шокай М. Тандамалы. Т. 2,- А., 1999.- 520 б.- Б. 60, 121-124.

16.  Ғалихан. Мен кадет партиясынан неге шықтым? // Қазақ. - 1917. - 23 желтоқсан; Бөкейханов Ә. Шығармалар.- А.: Қазақстан, 1994,- 384 б,- Б. 268-269; Бөкейхан Ә. Тандамалы,- А.: "Қазақ энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1995,- 478 б- Б. 414.;

17.  Бөкейханов Ә. Шығармалар,- А.: Қазақстан, 1994..- Б. 259-262.; Алаш-Орда. Сборник документов. Составитель Н.Мартыненко. - А-А.: Айкап, 1992.- 192 с,- С. 88-91; Нұрпейісов К.Н. Алаш һәм Алашорда. - А.; Ататек, 1995. - 256 б. - Б. 134-137, 220-222.

18.  Шокай М. Тандамалы. Т. 2,- А., 1999.- 520 б.- Б. 60, 121-124.

19. Мадуанов С. Взаймоотношения казахов с другими соседними  народами Центральной Азии в XVIII-начале XX вв. Алматы 1995. 185.

20. Декрет об Автономной Киргизской Социалистической Республике.

21. Малышева М.П. Национально-территориальное размежевание Сибиров и Казахстана (1919-1922гг.). Семипалатинск: СГУ. 1999. с.90.

22. Ирмуханов Б.Б. Казахстана: историко-публицистицеский взгляд: Алматы: Өлке, 1996. с. 232.

23. Әлмешұлы Ж. Қожанұлы С.А. Түрмеде сөнген шырақ. Алматы 1994. 258 бет.

24. Сәдуақасов С. Қазақстанды қалай құрған жөн? Орта Азияда ұлтаралық шекара жүргізу және Қазақстан Республикасының құрылуы //Қазақстан коммунисі. 1991. №5 81-87 б. 

25. Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1997. 10 том. 493 б.

26. Рыскулов Т.Р. Собрание сочинении в трех томах. Том 2.Алматы, 1997. с.7

27. Советская Степь. 1924 год 14 октября

28. Маймақов Ғ.Қ. Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы. Алматы, 2005. 116-150 б.б.

29. Зиманов С., Даулетова С., Исмагулов М. Казахский революционный комитет. Алматы, 1982, с. 49.

30. Бугай Н.И. Чрезвычайные органы советской власти: Ревкомы. 1918-1921 гг. Москва, 1990. 318.

31. Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік мұрағаты қор-233, тізбе-1, іс-4, 193-парақ.

32. Қозыбаев М.К., Алексеенко А.Н., Алексеенко Н.В., Романов Ю.И. Этносы Казахстана. Астана, 2001. с. 168.

33. Сталин И.В. Сочинения. Москва, 1936. том 7. с.41

34. Сейдін Н.Б. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы. Алматы, 2006. 172 б.

35. Қонаев Д.А. О моем времени. Алматы, 1992. 312 с.

36. Постановление Верховного Совета Казахской ССР о передаче Бостандыкского района и части земель Голодной степи из состава Казахской ССР в состав Узбекской ССР //Казахстанская правда. 22 января, 1956.

37. Казахстанкая правда. 29 января, 1963.

38. Кәкен А. Шекара // Егемен Қазақстан. 31 мамыр, 2000.