Енбек акы бойынша есеп

Келісімарт мерзімі  заң бойынша белгіленбейді. Оны  еңбек шартына сәйкес қызметкер  мен қызметке алушы бірге белгілейді. Егер еңбек шартында оңың мерзімі көрсетілмеген  жағдайда, ол мерзімі шектеусіз мерзімге тағайындалған деп есептеледі.

     Жеке еңбек шарты жасалғаннан соң жұмысқа қабылданғандығы жайлы жұмыс беруші бұрық (өнім) шығаруы тиіс. Кадрлар бөлімі жұмысқа қабылданғандығы туралы бұрық (өнім) негізінде жеке карточка толтырып, еңбек кітапшасына жұмысқа қабылданғандығы туралы белгі жасайды. Еңбек кітапшасын жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының 15.02.2000 ж.№35 –П «Еңбек кітапшасын жүргізу тәртбә жөнінде оны бекіту инструкциясы» туралы Әлеуметтік қорғау және еңбек Министрлігінің бұйрығы бойынша жүзеге асырылады.  

     Өндіріс пен құрылыста халық шаруашылығының басқа да салаларында еңбекақы есептеудің және оны төлеудің екі түрі қолданылады. Шаруашылық субъектілерінде барлық жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеу және есептеу үшін еңбекақының: мерзімді және кесімді түрлері қолданылады.

Мерзімді еңбекақы  - жұмыс істелген уақытта сағаттық немесе күндік еңбекақы мөлшері бойынша өнім өндіргені немесе өндірмегеніне қарамастан жұмыста болған уақытына төленеді. Мерзімдік еңбекақы инженерлік-техникалық жұмыстағы жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге негізделген. Өндірген өнімі мен істеген жұмысын мөлшерлеуге болмайтын, яғни атқарған жұмысының көлемі мен санын анықтау мүмкін емес жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік ебекақы төленеді.

Мысалы: Автоматтандырылған өндірісте машина жөндейтін жұмысшылар мен қызметкерлерге шаруашылық субъектісінің  басшыларына қаржы және есеп бөлімінің  қызметкерлеріне тағы басқаларға. Мерзімдік еңбекақының төмендегідей түрлері бар:

1. Жай мерзімді;
2. Мерзімді сыйлықты.

Жай мерзімді жүйесі бойынша – жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы жұмыс істеген уақытына тарифте немесе штатта көрсетілген мөлшері бойынша төленеді.

Мерзімді сыйлықты – жұмысшылар мен қызметкерлерге олардың тарифте немесе штатта көрсетілген тұрақты еңбекақысына қосымша олардың өндірген өнімдерінің көлеміне, санына, сапасына және тағы да басқа көрсеткіштердің өсуіне қарай сыйлық беру болып табылады.

Кесімді еңбекақы – жұмысшы-қызметкерлердің еңбек өнімділігін өсіруге, өнімді өндіруге кеткен еңбек уақытын қысқартуға ынталандыру мақсатына қолданылады. Еңбекақы есептеудің және төлеудің кесімді түрін қолданғанда жұмысшы-қызметкерлерге тиісті еңбекақы, олардың өндірген өнімінің көлемін немесе санын тариф бойынша белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған яғни белгіленген өлшем бірлігіне қарастырылған  яғни белгіленген кесімді бағаға көбейту арқылы табылады. Кесімді баға белгіленген жұмыс уақытына өндірілуге тиісті өнім көлемі мен сапасына негізделіп белгіленеді. Уақыт мөдшері бір жұмысты орындауға керекті, яғни қажет болатын, адам\ сағат, адам\күн өлшемінде көрсетілген уақыт болып саналады. Өнім өндіру мөлшері жұмысшылар мен қызметкерлердің белгілі бір уақыт ішінде жасап шығарылатын, өндірілетін өнімнің саны және көлемімен анықталады.

Кесімді еңбекақының  мынадай жүйелері бар:

1. Тікелей кесімді;
2. Кесімді сыйлықты;
3. Үдемелі кесімді;
4. Акордтық
5. Жанама кесімді.

Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақыны есептеудің тікелей кесімді  жүйесі бойынша – бір жұмысшының немесе бір бригаданың өндірген өнімінің, істеген жұмысының бәрі тек қана еңбек бағасымен есептеледі. Бұл жүйе бойынша еңбекақы мөлшері – бұл құжатта көрсетілген,өндірілген өнімнің санын сол өнімнің бір данасына қарастырылған яғни белгіленген еңбек бағасына көбейту арқылы табады.

Шаруашылық субъектісінде  жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді  сыйақылар өндірісте өнім өндіруді саны мен сапалық жағынан артығымен  орындағаны, отындар мен энергияны  үнемді де ұтымды пайдаланғаны үшін оларға төлеуге тиісті ебекақысына қосымша сыйақы ретінде төленеді. Шаруашылық субъектілерінде немесе оның бөлімшелерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге сыақы төлеу жне сыйақыны қанда жағдайда берілу керектігі жайлы ереже болуы қажет.

Шаруашылық субъектілерінде  жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақыны есептеудің үдемелі кесімді жүйесі бойынша төлем -  өнім өндіруге білгілі бір мөлшерден артық көлемде өндірген өндері үшін қосымша сыйақы ретінде төленеді. Бұл жүйе көп жағдайда қиын да күрделі, ауыр болып саналатын операциялармен жұмыстарды орындағандары үшін жне еңбек өнімділігін белгілі бір дәрежеден артық орындау қиынға түсетін өндіріс орындарында қолданылады. Жалпы бұл жүйе кез келген шаруашылық субъектісінде қолданыла бермейді.

Кесімді еңбекақының  акордтық жүйесі – шаруашылық субъектісінде жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбекақы төлеуге қолданылады. Кесімді еңбекақының бұл жүйесі жоғары сапалы өндірген өнімнің және орындаған жұмыстың санына, көлеміне қарай алдын ала кесімді баға қоюды қажет етеді. Сондай-ақ, бұл жүйе бойынша еңбекақы төлеу үшін алдын ала атқарылатын жұмыстың көлемі мен сапасы анықталуы тиіс. Кесімді еңбекақының акордық жүйесі бойынша жұмысшылар мен қызметкерлерге ебекақы есептеу көбіне құрылыс салушы шаруашылық субъектілерінде, жөндеу жұмысымен айналысатын субъектілерде және жүктерді тиеп түсірумен айналысатын өнеркәсіп орындарында қолданылады. Бұл жүйе бойынша еңбекақы есептеу шаруашылықта жұмысшылар мен қызметкерлер санын қысқартып, еңбек өнімділігін арттыруға мүмкіншілік береді.

Халық шаруашылық салаларындағы шаруашылық субъектілерінде жұмысшылар мен қызметкерлерге кесімді еңбекақы есептеудің тағы бір жүйесі жанама кесімді жүйе – болып табылады. Бұл жүе бойынша қосымша еңбекақы шаруашылықтың негізгі жұмысшылары мен қызметкерлеріне емес, оларға қызмет ететін көмекші өндірістің жұмысшыларына төленеді, яғни бұл жүйе бойынша еңбекақы шаруашылық субъектісіндегі станоктардың, жабдықтардың, тағы да басқа құралдардың тоқтамай жұмыс істеп, белгіленген мөлшерден артық өнім өдіргені үшін слесарьларға, операторларға, жөндейтін және оларды жұмысқа даындайтын басқа да жұмысшыларға төленеді.

    Мерзімдік еңбекақыны есептеу

     Мерзімдік еңбекақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің түнгі уақытта істеген жұмысына есептелінетін қосымша төлем, мерзімнен тыс уақытта істеген жұмысына есептелінетін қосымша төлем, демелар немесе қосымша мейрам күніне төленетін төлемдер, жұмыстың ауырлығы мен зияндығына төленетін қосымша төлем, өнім өндірудегі ақауға байланысты төлемдер, біреудің орнына жұмысты атқарғаны үшін төленетін төлем, тағы басқа төлемдер және өзіне белгіленген жұмыс уақытында істегеніне есептелінетін төлемдер жатқызылады.

Халық шаруашылық саласындағы  шаруашылық субъектілерінде қызметкерлерге төленетін мерзімдік еңбекақы толтырылған  табельдердің негізіндегі ай бойындағы  қызмет атқарған (белгілі бір есеп айырмасын) уақытқа есептеледі. Негізінде мерзімдік еңбекақы бойынша есеп айырысатын уақыт есебіне календарьлық ай, күн немесе сағат алынады. Егер тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы қызметкерлер толық бір ай қызмет атқаратын немесе жұмыс істеген болса, онда оларға штаттық кестеде қаралған немесе шаруашылық субъектісінің басшылығы бекіткен мөлшерде еңбекақы сомасы толығымен төленеді. Егер ай сайын тұрақты мөлшерде еңбекақы алатын жұмыскерлер мен қызметкерлер есепті айда бірнеше күн жұмысқа немесе қызметке келе алмай қалған болса, онда оларға төленуге тиісті еңбекақы сомасы ол жұмысшы-қызметкерлердің толық ай жұмыс күндерінің санына көбету арқылы табылады.

Серіктесте  сәуір айында 22 жұмыс күні бар, айына 11000 теңге тұрақты еңбекақы алатын жұмысшы, сол айдағы 15 күн жұмыс істеп, 4 күн ауырып қалған жне 3 күн қоғамдық жұмыс атқарған делік. Жұмысшылар мен қызметкерлердің ауырып қалған күніне, жәрдемақы әлеуметтік қордан төленеді. Ал қалған 18 күні үшін (15 күн жұмыс істегені +3 күн қоғамдық жұмыс атқарғаны) еңбекақы шаруашылық субьектінің есебінен төленеді. Бұл соманы анықтау үшін бір айға белгіленген тұрақты еңбекақы мөлшерін, яғни 11000 теңгені осы айдағы жұмыс күнінің санына яғни 22 күнге бөлеміз (11000\22). Содан кейін алынған нәтижені (500теңге)жұмыс істеген және қоғамдық жұмыс атқарған күндері сандарының қосындасына көбейтеміз. Бұл жағдайда жоғарыдағы мысалымызда көрсетілген жұмысшының сәуір айында тиісті мерзімді еңбекақы сомасы 9000 теңге болады. (500х (15+3)) =9000теңге. Шаруашылық субъектісінде жұмысшылар мен қызметкерлерге мерзімдік еңбекақы жұмыс істеген күні мен сағатына байланысты төленетін жағдайлар да, олардың бір күнге немесе бір сағатқа белгіленген сомасын нақтылы жұмыс істеген күндері мен қоғамдық жұмыстағы басқалай қосымша еңбекақы төленуге тиісті күндердің немесе сағаттардың жұмысына көбейту арқылы табылады.

  Кесімді еңбекақыны есептеу

       Шаруашылық субъектісінде кесімді еңбекақы төлеу жүйесі бойынша – қызметкерлердің еңбекақысы өндірген өнімдер мен істелген жұмыстың саны мен көлемдері жайлы жазылған алғашқы құжаттар бойынша есептелінеді. Ол үшін алғашқы құжаттарда көрсетілген өндіріліп шығарылған өнімдер мен істелінген жұмыстардың және дайындалған детальдардың, сондай ақ тағы да басқа операциялардың жалпы саны мен көлемі, олардың бір данасын жасап шығаруға, өндіруге белгіленген бағаға көбейтеді.

Шаруашылық субъектісінде  тапсырманы жеке адам орындаған, яғни операция немесе өнім өндіру басынан  аяғына дейін бір жұмысшы –қызметкердің  қолынан өтетін жағдайда мұндай әдісті қолдану ыңғайлы болып табылады. Кесімді еңбекақы жұмысшы-қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға әр жұмысшы-қызметкерлердің бригада бойынша істеген жұмысына төленетін жағдайда жоғарыда аталған алғашқы құжаттарға р жұмысшы –қызметкерлердің жұмыс істеген уақыттары, мамандық дәрежелері, боигада болып өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарының көлемі мен сандары және олардың бір данасын өндіріп шығаруға (жасап шығаруға, орындауға) белгіленген бағаға көбейту арқылы сол бригада мүшелерінің еңбекақысы есептеліп шығарылады. Бригаданың жалпы табысы жұмысшы –қызметкерлердің арасында оларды мамандық дрежесіне және жұмыс істеген уақытына сәйкес бөлінеді. Ол үшін алдымен барлық бригада мүшелерінің жұмысқа қатысқан уақыты (ай, күн, сағат) табылады. Содан соң жұмысшы қызметкердің мамандық дрежесіне сәйкес тариф бойынша бір сағатқа белгіленген ебекақы мөлшері олардың жұмыс істеген сағаты санына көбейтіледі. Осының нәтижесінде бригада мүшелерінің әрқайсысының тариф бойынша есептелінетін еңбекақысының жалпы сомасы табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелінген бригада мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда көрсетілген тари бойынша есептелінген еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы қосымша табыс коэффициенті болып табылады. Алғашқы құжаттар бойынша есептелінген бригада мүшелеріне тиісті еңбекақы сомасының жоғарыда көрсетілген тариф бойынша есептелінген еңбекақының жалпы сомаларының қосындысына қатынасы қосымша табыс коэфициенті болып табылады. Осыдан кейін тариф бойынша жұмысшы қызметкерлердің әрқайсысына есептелінген еңбекақы сомасы осы коэффициентке көбейтіліп, әр жұмысшы-қызметкерлердің орындаған жұмыстары мен өндірген өнімдерінің саны мен оның мамандық дәрежесіне байланысты еңбекақысы табылады.

мысалы, құрамында алты жұмысшы жұмыс істейтін бригаданың сәуір айына өндірген өнімдері мен істеген жұмыстарына байланысты белгіленген еңбекақы қоры 62669 теңге 60 тиынды құрайды. Бұл жағдайда осы бригададағы әрбір жұмысшының еңбекақы мөлшері олардың мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына сәйкес былайша есептелініп шығарылады:

Кесте -1

Әрбір жұмысшының еңбекақы мөлшері олардың мамандық дәрежесі мен жұмыс істеген уақытына сәйкес есептелуі

Бір қортындыға келтірілген бір адам\сағатқа тиісті еңбекақы сомасы бұл көрсетілген мысалымызға 26 теңге 10 тиынға те болып отыр (яғни 6 бағанаға \ 4 бағана немесе 62669 теңге 60тиын бөлінген 2401 теңге 13 тиын = 26 теңге 10 тиын).

Егер шаруашылық субъектісінде өнім өндірудің тапсырмасын артығымен орындағаны, жұмыс істеу барысында ақау жібермегені, күрделі де қиын жұмысты атқарғаны, тағы басқалар үшін сыйвқы берілетін болса, онда ол сома бригаданың жұмысшы –қызметкерлерінің арасында олардың кесімді еңбекақы сомасына пропорционалды түрде бөлінеді. Кейбір жұмысшы –қызметкерлер бір айдың ішінде бірнеше бригаданың құрамында жұмыс атқаруы мүмкін. Мұндай жағдайда әрбір жұмысшы өзінің істеген жұмыстары туралы мәліметтер жазады. Осы деректі мәліметтер негізінде сол жұмысшы –қызметкердің есепті айдағы еңбекақысы есептеліп шығарылады. Жоғарыда жалпы көрсетілген бригаданың табысын жұмысшы –қызметкерлердің арасында олардың жұмыс істеген уақыты мен олардың мамандық дәрежесіне қарай бөлу әдісі кеңінен қолданылуда. Ол үшін бригададағы жұмысшы қызметкелердің әрбір мүшелеріне ай сайын олардың еңбекке қатысу коэфициенттерін анықтайды. Жұмысты жақсы істеген, еңбек өнімділігін арттырған жұмысшы қызметкерлерге жоғарылату коэффициенті беріледі де, ал еңбек тәртібі мен техникалық қауіпсіздік  ережесін бұзғаны және құрал –саймандарға немқұрайлы қарағаны, тағы басқа кемшіліктері үшін төмендету коэффициенті беріледі. Жұмыстағы жетістіктері мен жіберген кемшіліктерінің әрқайсысына  байланысты шаруашылық субъектісінде әртүрлі төмендету және жоғарлату коэффициенті қарастырады. Белгіленген тарифтен артық ебекақы осы коэффициентерді еске ала отырып беріледі. Шаруашылық субъектісіндегі  жұмысшылар мен қызметкерлерге негізгі деп аталатын кесімді және мерзімді еңбекақыдан басқа әр түрлі қосымша еңбекақы болып табылатын бір жолғы сыйлықтар және жәрдем төленуі мүмкін.

                           1.2 Еңбекақы  нысандары мен жүйелері

Мерзімді еңбекақы деп еңбекақы төлеу жұмыспен өтелген уақыттағы тарифтік стафкалар немесе қызметақылар бойынша жүргізіледі. Мерзімдік еңбекақы – жай және мерзімді сыйақылар болып бөлінеді.

Жай мерзімдік еңбекақы тек жұмыспен өтелген уақытпен жне қызметкердің тарифтік ставкасымен немесе қызметақымен анықталады.

Бюджеттік сфера қызметкерлеріне  тарифтік ставка немесе тиісті қызметақы тағайындалғанда төменгі еңбекақы мөлшері мен біріңғай тарифтік сетка қолданылады.

Біріңғай тарифтік сетка еңбекақы төлеудің 21 разрядына негізделіп, әр разряд бойынша өзіндік тарифтік коэффициент белгіленген.