Қазақстан мемлекетіндегі шағын және орта бизнестің дамуы және шешу жолдары

     Біз экономикалық дамудың транзиттік зонасындамыз. Экономист- эксперттердің есептеуінше  экономикалық өсудің 25-35-ке дейінгі  активтері мен ресурстары, соның  ішінде орта және шағын бизнес, заңсыз айналымда жүр.

     Оларды  нарықтық айналымға қосу елдің тұтастай экономикасына әсер етеді.

     Осыдан  келіп келесі негізгі міндеттерді  шеше отырып, шағын және орта бизнесті күшейтуде қажеттілік туындайды.

          --- салық жүктемесін төмендету;

          --- меншік пен активтерді заңдастыру;

          --- несие ресурстарына қол жеткізуді жеңілдету;

          --- әкімшілік шаралар мен рұқсаттарды  жеңілдетуі;

          --- бюрократия мен бақылау қадағалау  органдарынан қорғауы;

         --- шағын және орта бизнесті  қолдаудың аймақтық орталықтарды  құру, маркетингті зерттеулер жүргізуде  көмек көрсету, кваликацияны жоғарылату, орталықтандырылған бухгалтерия құру.

     Конституцияға сәйкес: «Әркімнің еркін кәсіпкерлік  іскерлікке, өз мүлкін кез келген кәсіпкерлік  іскерлікке еркін қолдануға құқығы бар». Сол себепті мемлекет кәсіпкерлік  іскерліктің еркіндігіне кепілдік береді, және қорғау мен қолдауды қамтамасыз етеді. «2003 жылғы ішкі және сыртқы саясат негізгі бағыттары туралы» ҚР Президентінің жолдауын жүзеге асыру мақсатында ҚР Үкіметі жарғысымен Үкімет шағын және орта бизнес мәселелері бойынша ҚР Үкіметінің жанында комиссия құрды, ол ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 19-тамызындағы №917 жарғысымен шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау және дамыту мәселелері бойынша эксперттік кеңес туралы типтік ережесін бекітті. Шағын және орта бизнесті несиелендіруге талдау жұмысының 2-ші тарауында жасалды.  
 

    2.4. Шағын және орта  бизнесті несиелендіру  тәжірибесі

   Кәсіпкерлікті мемлекеттің қаржылық қолдауы бірқатар шағымдарды талап етеді, ал мемлекеттік  бюджет мүмкіндіктері шектеулі. Осы  жағдайда бюджет қорын қолданудың қайтарымдық  механизіміне көшу қажет.

   Шағын кәсіпкерлікті жедел дамыту үшін тікелей инвестициаларды белсенді тарту маңызды роль атқарады.

   Экономиканың  приоритеттік секторларына инвестициалық  жобаны жүзеге асыруға бағытталған, негізгі капиталға 10 млн. АҚШ доллары  көлеміндегі тікелей инвестициялар үшін 1998 жылдың тамызынан мемлекеттік қолдаудың жеңілдетілген тәртібі қолданылады.

   ҚР-да шағын кәсіпкерлік субъектілерінің  қалыптасуы және экономикалық өсуін  ынталандыру мақсатында, шағын бизнесті қолдауға бағытталған мемлекеттің  қаржы қорын тиімді қолдануды жоғарылату мақсатында ҚР Үкіметінің 1997 ж. 26-сәуірдегі №665 жарғысымен ҚР Призидентінің 1997жылға 6-наурызда қабылданған №3398 «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен дамытудағы белсенділендіруді күшейту бойынша шаралар туралы» жарғысымен, акционерлік қоғам формасында банктік емес қаржылық мекеме ретінде «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» құрылды.

     «Шағын кәсіпкерлікті дамыту  қоры» АҚ 1997 жылдың 19-тамызында шағын  кәсіпкерлікті қаржылық қолдаудың  мемлекеттік инфрақұрылымын ұйымдастыру мақсатында құрылды. Жоғарыдағы жарғыға сәйкес  қордың негізгі қызметтері келесідец:

• Шағын кәсіпкерлікті қаржылық қолдаудың мемлекеттік бағдарламасын жасап, жүзеге асыруға қатысуы;
• Шағын кәсіпкерлік субъектілерін мақсатты несиелендіру;

   Соның ішінде шағын кәсіпкерлікті дамытудың приоритеттік бағыттарынан, тауар және қызмет нарық коньюктурасынан жекелеген аймақтардағы әлеуметтік экономикалық жағдай ерекшеліктерінен сайып келіп, екінші деңгейдегі банктер арқылы конкурстық негізде заңды тұлға құрмастан жеке кәсіпкерлік құру;

• Шағын кәсіпкерлік сферасында жаңа жұмыс орындарын құруда көмек ету;
• Шағын кәсіпкерліктің бизнес орталықтары мен инкубаторларын кеңес берушілік, оқу әдістемелік, лизингтік және басқа да шағын кәсіпкерлік сферасының  нарықтық инфрақұрылымын дамытуға көмек жасау
• ҚР Үкіметінің тәртібімен тағайындалған несиелендіру бағдарламасына қатысу;

        Қордың іс-әрекетінің негізгі  мақсаты (жарлыққа сәйкес) жаңа  өндіріс және жұмыс орындарын  құруды қамтамасыз етуші шағын  кәсіпкерлікті қолдау және дамытуда мемлекеттік және аймақтық бағдарламалар, жобалар және шараларды жүзеге асыру шегінде Қазақстан Республикасының шағын кәсіпкерлікті дамытуға бөлінетін және қаржылық қоры мен қаражатын тиімді қолдану болып табылады.

        Қор теңге және шет ел валютасымен банктік операциялар жүргізуге Республиканың Ұлттық банкінің 2000 жылғы 6-наурыздағы №4 лицензиясы бойынша жекелеген банктік операцияларды жүзеге асырушы ұйым болып табылады. Лицензия келесідей банктік операцияларды теңге және валютамен жүргізуге құқық береді:

• Ссудалық операциялар (төлеу, жеделдік және қайтарымдылық шартымен ақшалай формада несиелер беру);
• Ломбардтық операциялар (тез өткізілетін құнды қағаздар және қозғалатын мүлікті кепілдікке алып, қысқа мерзімді несиелер беру);
• Жалға берушінің келісім шарт мерзімінде жалға берілетін мүлікке меншік құқығын сақтай отырып, мүлікті жалға беру;
• Қор несиелендіруді кәсіпкерлікті қолдау бойынша мақсатты мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруға Үкімет бөлген қаражат және өзінің жеке капиталы есебінен жүзеге асырады.

     Құрылған сәттен бастап Қор  келесідей мемлекеттік бағдарламаларды  жүзеге асыруға қатысады:

• ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 19-қыркүйектегі №1353 «Реконструкция және Дамудың Европалық Банкін несиелендіру шегінде шағын кәсіпкерлікті несиелендіру бағдарламасын жүзеге асыру туралы» жарғысына негізделген 75 млн.АҚШ доллары сомасына РДЕБ несиелендіруінің шағын кәсіпкерлік үшін РДЕБ бағдарламасы. (15. 04. 98 №340 жарлығымен өзгерістер енгізілді).
• Ауыл шаруашылығы секторы үшін АБР заемдық бағдарламасының екінші траншы (32,6 млн АҚШ доллары) ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 14-тамыздағы №1258 «Ауыл шаруашылық секторы үшін дамудың Азия Банкінің заемдық бағдарламасын жүзеге асырудың кей мәселелері туралы» жарғысына негізделген (1998 ж. 17-наурызының №227; 1998 ж. 28-қаңтарының №44; 2000ж. 24-шілдесінің №934 жарғысына сәйкес өзгертулер енгізілді).
• Отандық тауар өндірушілерді қолданудағы шараларды жүзеге асру бағдарламасы (22,7млн АҚШ долларына шағын және орта бизнестің шикізаттық сипаттағы емес экспорттық бағытталған кәсіпорындарына, және импорт орнын толтыруды несиелендіру бағдарламасы) келесі жарғыларға негізделген. ҚР Үкіметінің 1998ж. 13-қарашасындағы №1162 «Отандық тауарөндірушілерді қолдау шараларын жүзеге асыру туралы» (2.06.99. №693; 29.09.99, №1474; 25.11.99. №1789; 03.07.02. №716 жарғыларымен толықтырулар енгізілді);
• 1999жылғы 2-маусымдағы №693 «Отандық тауарөндірушілерді қолдаудың кейінгі шаралары туралы » ҚР Үкіметінің жарғысы (31.08.09. №1279; 13.11. 2000 №1707; ҚР Үкіметінің жарғыларына сәйкес өзгертулер енгізілді); 1999ж. 31-тамыздағы №1279 «ҚР Үкіметінің 1999ж. 2-маусымының  №693 жарғысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы»ҚР Үкіметінің жарғысы;
• Алматы қаласы бюджет қорынан шағын кәсіпкерлікті несиелендіру бағдарламасы (несие мөлшері 33 831,7мың теңге) Алматы қаласы әкімінің 25.05.01. №354 «Қалалық бюджет қорынан шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру туралы» шешімнің негізінде.
• Республиканың бюджет қорынан алатын кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру бағдарламасы (заем мөлшері 300млн теңге, соның ішінде 150млн теңге әйелдер кәсіпкерлігін несиелендіруге); ҚР Үкіметінің 2002ж. 22-мамырдағы №555 «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры акционерлік қоғамының несиелік ресурстарын толтыру және қолдану ережелерін бекіту туралы» жарғысына сәйкес (14.01.03. №15 ҚР Үкіметі жарғысымен толықтырулар енгізілді);
• Жеке қаражаттан шағын кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру бағдарламасы.

      Қордың басқару органдарының  құрылымына қатысты, оның жарғысына  сәйкес келесіні бөлуге болады.

1. Қордың жоғарғы органы: мемлекетік акция пакетін иелік ету және қолдану құқықы бөлігінде ҚР индустрия және сауда министірлігі,сондай-ақ бұйыру құқықы бөлігіндегі ҚР қаржы министірлігі мен мемлекетті мүлік және жекешелендіру комитеті ұсынған жалғыз акционер;
2. Қордың басқару  органы: құрамы Қазақстан Республикасы  үкіметімен аңықталып бекітілетін қордың директорлар кенесі .
3. Қордың атқарушы органы: председатель басшылық ететің правление.
4. Қордың бақылау органы: ішкі аудит  қызметі .

   Шағым кәсіпкерлік субьектілерін өз жеке қаражатымен несиелендіру бағдарламасы. Тікелей қаржыландыру бағдарламасы шегінде қор айналым қорын 100% толтыру қарастырылған операцияларын несиелендірмейді.

   Негізгі қорға салым несие сомасынан 50%-ден  төмен болмау керек. Несиелер заем  алушыға келесі шарттармен міндеті  түрде ликвидті қамтамасыз етумен беріледі:

• Несиелендіру валютасы –теңге ,АҚШ доллары;
• Несие мерзімі -5(бес ) жылға дейін ;
• Сайақы ставкасы -10% жылдық ;
• Жұмыскерлер саны -50 адамнан  төмен емес ;
• Активтердің жылдық  жалпы құны 60000 еселік айлық есептік көрсеткіштен жоғары болмауы керек;

   Қор бизнес-жоспар құруға ерекше талаптар  қоймайды. Экспертиза  жүргізу үшін келесі бөлімдер ерекше көрініс  табуы  керек:

• Кәсіпорын  құрылған сәттен бастап ,ақша айналымын,өндіріс көлемін т.б. көрсете  отырып заем  алушының іскерлігін:
• Жобаны суреттеу;

1. Жоба бойынша шикізат, құрал-жабдық, материал жеткізуге  келісім-шарт, протокол т.б. құжаттарды қосымшалап несие қаражатын бөліп-тарату құрылымын бөлшектеп көрсету;

2. Жоспарланатын  өндірісті таңдауды негіздеу-қарастырылатын  аймақта өндірілетін  өнім бойынша  бәсекелестерді талдау;
3. Құрал-жабдық, шикізат, т.б. жабдықтаушыларды таңдауды негіздеу-алынатын  құрал-жабдық, шикізаттың техникалық  және сапалық сипаттамасын толық суреттеу; өнімділігі мен  құны бойынша шикізат және құрал –жабдық  нарығын талдау;

         4) Кәсіпорынның  өндірістік шығындар  бабын талдау. (жылу, су, электрқуаты,  транспорт  шығындары);

• Жоба бойынша  кәсіпорынның толық ақша ағымы ;
• Несиені жабудың резервті көздері (суреттеу ; негіздеу)
• Жобаның басқа да қатысушылары, олардың ссуда алушымен  арақатысының дәрежесі  мен  формасы;
• Жобадаға қатысты келісім-шарттар; 

    2.5. Шағын және орта  бизнес объектілерін  қаржыландыру және  несиелендірулер  тәжірибесін талдау.

     Несие іскерлігін жүзеге асыру бойынша  жұмыстар келесі шартты кезеңдер бойынша жүргізіледі:

     Бірінші кезең - несие беру туралы мәселені шешуде алдын ала жұмыс.

     Екінші  кезең – банктік заем келісімі іске қосылу мерзімінде заем алушымен жұмыс.

     Үшінші  кезең – несиені қайтару. 

     Несие беру туралы мәселені шешуде алдын  ала жұмыс.

     Кездесу және несиеге өтініш беру.

     Клиент  қорға несие беру туралы өтінішпен  келсе, ақпараттық әңгіме жүргізіледі. Кездесу мақсаты оны қаржыландыру бойынша клиентпен әрі қарай  жұмыс істеу мақсаттылығын анықтау  болып табылады. Әңгіме барысында  жоба мәні, клиенттің төлем қабілеті және қарыздары, ұсынылатын қамтамасыз  етілу, ликвидтік тағы басқа мәселелер анықталады.

     Несиелендіру  мүмкіндігін алдын ала бағалаудан кейін қорға несиеге өтініш және ақпараттық анкета беруі керек.

     Құжаттарды  қабылдау.

     Қор концеляриясына несие алуға өтініш, анкета және тізім бойынша барлық қажетті құжаттар пакеті қор концеляриясында тіркеледі. Концелярия жобаға қосымша құжат арқылы берілген құжаттардың толықтығын тексереді, сәйкеспеушілікті анықтаған жағдайда пакет не қайтарып беріледі, немесе жетіспеген құжаттарды толықтырады. Барлық құжаттардың түп нұсқасы немесе нотариалдық расталған көшірмелері берілуі керек. Түпнұсқасымен қатар көшірмені де өзгертуге болады.

     Құқықтық  актілерді талдау. 

     Құжаттар  қабылданғаннан кейін Қор басшысының тапсырмасымен құжаттар пакеті Заңдық басқармаға құқықтық экспертиза үшін түседі. Бірінші кезеңде алғашқы тексеру жүргізіледі: берілген құжаттар мөрі, қолының растығы, оларды бір бірімен салыстыру, өзгертулер, дефекттер жоқтығы. Егер берілген құжаттарда тазартулар, өзгертулер, дефекттер, басылымдар бар болған жағдайда құжаттағы кемшіліктерді басқасымен ауыстыру немесе өзгерту арқылы жою керек. Кемшіліктерді түзету жобаны қарастырғанға дейін жүзеге асырылуы керек, кері жағдайда қор құжат сәйкеспегендік негізінде несие беруден бас тартады. Заң бөлімінің маманы алғашқы тексеруден кейін «Құқықтық экспертиза жүргізу тәртібіне» сәйкес берілген құжаттарды жете талдайды.