Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін және олардың мемлекеттік басқару органдарының өзара байланысын жетілдіру жолдары

     а) жергілікті өзін-өзі басқару  мен мемлекеттік басқару қызметтерін  нақты бөлу;

     б) заңның жоғарлығы;

     в)мемлекеттік минималды стандартпен бекіткен өз қызметтерін орындай, екі жақтың міндеттері мен жауапкершіліктерін қатаң атқару.

Жергілікті  өзін-өзі басқарудың өзіне жеке өмірлік  қамтуды өзі ұйымдастыру және өз қызығушылықтарын қорғау құқықтары  беріледі.Ал күштеу және бақылау қызметтері мемлекетке қойылады.Жергілікті қоғамдастықта осы құқықтарды жүзеге асыру және құрудың кепілі ретінде де мемлекет болып табылады.

       Жергілікті өзін-өзі басқарудың  жалпы ерекшелігі жергілікті сипатта болады. Ол басқару жүйесінің мазмұны мен тұрғындардың өмірлік қамтамасыз етуін ұйымдастыруды анықтайды.Осы жалпы ерекшеліктерден « жергілікті өзін-өзі басқару», «жергілікті», «муниципалдық» деген категориялар шығады.Олар жергілікті өзін-өзі басқару деңгейінде басқару үшін құқықтық актілер мен экономикалық қатынастарда қолданылады.

       Мемлекеттік органдар құзыреттілігі мен жергілікті өзін-өзі басқаруды территориялық белгілері мен ұйымдастырушылық қызметтері бойынша бөліп, заңды түрде бекіту қажет.

       Жергілікті өзін-өзі басқару нашар дамыған кезде мемлекеттік басқарудың тікелейлігі ауылға дейін жетеді.Осындай жағдайда орталық билік барлық тұрғындардың қалауларын қарастыруға және бейнелеуге жағдайы жоқ. Мемлекет және құқық, басқару теориялары қөзқарасынан «мемлекеттік биліктің жалғыз көзі халық болып табылғандықтан » (1995 жылғы ҚР Конституциясы, 3 бап ), биліктің қабылдау шешімдері мүмкіндігінше орталықсызтандырылған болу керек. Бірақ , денсаулық сақтау, жоғарғы білім сияқты кейбір қызметтер жергілікті деңгейде тиімді қарастырылуы мүмкін емес.Басқа қызметтердің орындалуы: қоршаған ортаны қорғау, қауіпсіздік және т.б.- жергілікті органдармен мүлдем мүмкін емес.Осыдан, жергілікті басқару мен жергілікті өзін-өзі басқарудың рнационалды құрамдасудың маңыздысы басқару деңгейі бойынша қызметтерді дұрыс бөлу.Ең алдымен: а ) мемлекеттік және жергілікті өзін-өзі басқару; б) мемлекеттік басқару деңгейілермен – республикалық, облыстық және аудандық. Басқарудың қызметтерін бөлудегі негізгі критерия оның тиімді орындалуы болып табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3. Жергілікті  өзін-өзі басқарудың әлемдік тәжірибесі 

      Қазақстан Республикасының бөлек территорияларының  әлеуметтік – экономикалық дамуының әр түрлілігі, оның экономикасының қиын құрылымы республикадағы мемлекеттік  басқаруды орталықсыздандыру маңыздылығын көрсетеді. Оны дамыту мүмкіндігі макроэкономикалық тұрақтылыққа жетуге байланысты күшейеді. Бұл процесс, жүргізіліп жатқан экономикалық, әлеуметтік, институцианалдық және қоғамдық қайта құрулардың маңызды бөлігі болып тек Қазақстанда ғана тобылмайды, сонымен бірге Тәуелсіз Мемлекеттер Достығының басқа мемлекеттерінде, Орта және Шығыс Европа елдерінде де маңызды мәселе.

      Басқарудың  орталықтанған үлгісінен орталықсыздандыруға  көшу біртіндеп, кезеңмен жүзеге асыу қажет. Осы тұрғыдан басқа мемлекеттердің тәжірбиесі қызық.

      Швециядағы  өзін - өзі басқару.

      Экономиканы және қоғамды басқарудың сұрақтарын локалды түрде шешу дәстүрі бар  мемлекеттің бірі – Швеция. Мұнда XIX ғасырдың ортасында (1862 ж) жергілікті өзін - өзі басқару туралы заң  қабылданып қойды. Аймақтық деңгейде ландстингтер институты, ал жергілікті деңгейде – коммуналар негізілді. Бұл аймақтық және жергілікті басқару институттары талай өзгерістерге ұшырады. Қазіргі уақытта Швецияда төрт түрлі 289 коммуна бар. Коммуна және ландстингтердің қызметі мемлекетпен заң актілері арқылы реттеліп отырады.

      Коммуна немесе ландстинг басқаруының негізгі  ұйымдық құрылым үлгілерін қарастырайық: секторлық, территориалдық, функционалдық.

      Көбінесе  дәстүрлі болып – секторлық үлгі табылады. Ол коммунаны комитеттер негізінде ұйымдастыруды білдіреді. Басқа мемлекеттерге қарағанда шведтік үлгінің ерекшелігі – жергілікті деңгейдегі табыстардың құрылу жүйесі. Біріншіден, мұнда табыстың көбін өзінің салықтық түсімдері құрайды. Екіншіден, жергілікті басқару органдары салықтық қаражаттар есебінен қаржыландырылатын қызметтерді ұсынуды жауапкершілікке ие. Үшіншіден, салықтық түсімдер құрылымы үнемі жаңарып отырады: мысалы, бұрын коммуна және ландстингтің табыстарының негізгі көзі болып кәсіпорындырдың пайдасына салық, жылжымайтын мүлікке салық болса, 1991 – ші жылынан бастап жергілікті бюджеттің негізгі көзі азаматтардың табысы болды.

      Польшадағы  жергілікті өзін - өзі басқару.

      Заң және Конституциялық негізі 1990 – шы жылы наурыз айында қабылданған. «Жергілікті  өзін -өзі басқару туралы» заң Польшаның жергілікті билік органдарының реформаларына алғашқы қадам болды. Сол жылдың мамыр айында жергілікті комитеттерге сайлау өткізілді. Осыдан бастап елде жергілікті билік органдары тек қана муниципалды деңгейде қалатын жүйе енгізілді.

      Мемлекеттік әкімшілік басшысы болып – воевода (wojewoda) табылды. Оны премьер-министр тағайындады. 1990 жылы тамыз айында орта білім, денсаулық сақтау, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, өрт,санитар, ветеринар қызметтері сияқты әлеуметтік мәселелерді шешетін территориялық өкілдер құрылды. .

      1997 жылдың күзіндегі парламент сайлауының  нәтижесінде мемлекет билігінің  басына жаңа бағыт келді. Сайлау  алдындағы уәделердің бірі 1990 жылы  басталған жергілікті билік органдарының  реформасын аяқтау болды. Жаңа  үкімет құрылған соң бірнеше аптадан кейін ол сейімге мемлекеті округ және воеводтықтарға бөліп тастау туралы ұсыныс жасады. Алайда бұл ұсыныс операцияның мықты қарсылығын туғызды. Көптеген айлар бойы даулардың нәтижесінде заңға өзгерістер енгізілді. Сөйтіп 1998 жылы жазында Сейм жергілікті мемлекеттік билік туралы заң қабылданды.

      Сейм  шешіміне сәйкес 1998 жылы жазынды Польша 16 воеводтағы және 373 округтерге бөлінді.

      1997 жылдың сәуір айында қабылданған  Конституция бойынша Польша унитарлы  мемлекет болып табылады, ондағы  жергілікті билік органдары мемлекеттік  билікті орталықсыздандыруды қамтамасыз етеді. әкімшілік территориялық бірлікте тұратын адамдар жамағатты құрайды, ал жергілікті билік органдарды өз өкілетін олардың қойған міндеттерін орындау арқылы жүзеге асырады.

      1997 жылы Конституция мемлекеттік  әкімшілік және жергілікті билік органдары арасындағы қатынастарды реттейді. Жергілікті органдардың қызметтерін пример – министр, воеводтар және аудандық шот палаталары басқарады. Конституция нгемесе заңдардың ережесін бұзған жергілікті билік органдары пример – министрдің бұйрығымен тартылуы мүмкін.

      Конституция бойынша жергілікті билік органдары  заңды тұлғалар болып табылады және жекеменгшікке құқығы бар. Жергілікті халық қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында коммуналдық қызметтерді  ұсыну жергілікті билік органдарына  жіктелген. Мемлекеттік әкімшіліктер жергілікті билік органдарына қосымша міндеттемелер жүктей алады. әкімшілік соттар жергілікті билік органдары және мемлекеттік әкімшілік арасындағы дауды шешеді.

      Жоғарда көрсетіліп отырғандай Конституцияға  сәйкес жергілікті билік органдарының алғашқы бөлімшесі болып Польшада – муниципалитет табылады. Оның негізгі міндеттері 1990 жылы қабылданған «Жергілікті өзін - өзі басқару туралы» заңда келтірілген. Муниципалитеттер келесілерге бөлінеді:

      1. қалалық

      2. қалалық және ауылдық 

      3. ауылдық 

      Қазіргі уақытта муниципалитеттердің құзырына келесі міндеттерді шешу жүктелген:

• жерді пайдалану, жергілікті даму және қоршаған ортаны қорғау сұрақтары
• сумен қамтамасыз ету, канализация, қоқысты жинау, электроэнергиямен қамтамасыз ету, газ
• жергілікті қоғамдық транспорт
• денсаулық сақтау
• әлеуметтік қызметтер
• тұрғын үй қоры
• мектепке дейінгі мекемелер
• мәдениет және кітапханалар
• дене шынықтыру және спорт
• нарықты ұстау
• қоғамдық саябақтарды ұстау
• молаларды ұстаау
• қоғамдық тәртіп және өрт қауіпсіздігі
• коммуналдық меншіктегі қоғамдық ғимараттарды ұстау
• мүгедектерге көмек
• ауыл шаруашылығы
• жұмыссыздарға көмек
• тұтынушылар құқығын қорғау
• мемлекеттік емес ұйымдармен ынтымақтасу

          Жергілікті саяси қызмет.

      Мемлекеттік әкімшіліктер өз өкілеттері мен міндеттерінің  бір бөлігін заң бойынша немесе келісім – шарт арқылы муниципалитеттерге беруі мүмкін және бұл қызметті толығымен қаржыландыруы керек.

      Муниципалитет заңды тұлға болып табылады және жергілікті заңдар шығарады. Муниципалитеттердің  қызметі премьер – министрмен бақыланады, ал аймақтық шот палатасы оның қаржылық қызметін реттейді.

      Муниципалдық  кеңестің (rada gminy) – 4 жыл. Атқарушы орган  болып – басқарма (rarzad gminy) табылады, оның мүшелері – мэр, оның орынбасарлары  және басқа кеңес сайлайтын бес  өкіл.

      Мэр және басқа депутаттар кеңес мүшелері бола алмайды.

      Муниципалдық  кеңес өз міндеттерінің бір бөлігін  комитеттерге береді. Әрбір комитет  кеңеске резолюция дайындайды және оның оның шешімдерінің орындалуын бақылайды. Кейде комитеттер әр саладағы мамандарды сараптамашылар ретінде шақырта алады. Мэрдің ұсынысы бойынша әкімшілік сұрақтарға жауапты адамдарды кеңес бекітеді. Мэр және әкімшілік сұрақтарға жауап беруші белгісіз мерзімге сайланады. 
 

      Кесте 2 - Польша Республикасының статистикалық жылнамасы 

      Муниципалитет бөлімдерге бөлінеді. Бөлімді ұйымдастыруды  мэр жүзеге асырады.

      Тәртіп  бойынша, жергілікті кеңестердің шешімдері  бөлімдермен дайындалады және комитеттерге соңғы шешімдер шығару үшін жідеріледі. Үлкен муниципалитеттерде әрбір  шешімнің жұмыс құжаттарын талқылау үшін сайлау округіндегі партиялар  да қатысады.

      Округтік  органдар кеңес және басқармадан  тұрады. Кеңес төрт жылға сайланады. Округ кеңесінде алты адам болады.

      Воеводтты басқаруға 5 адам қатысады. Оны төрайым  басқарады.

      Жергілікті  салық, кеңес мүшелерін орнынан  алу туралы және тағы да басқа сұрақтар референдум арқылы шешілуі мүмкін. Референдум нәтижелері егерде оған сайлаушылардың 30 пайызынан көбі қатысса, заңды күшке ие болады.

      Жергілікті  кеңестер қоғамдық тыңдаулар жүргізуі мүмкін. Онда тұрғындар және әртүрлі  ағымдардың мүшелері өз ойларын айтады, сұрақтар қойып, ұсыныстар енгізеді.