Лекции по "Белорусскому языку"

Установа адукацыі

“МАГІЛЁЎСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ ХАРЧАВАННЯ”

Кафедра гуманітарных дысцыплін

-

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БЕЛАРУСКАЯ МОВА. ПРАФЕСІЙНАЯ  ЛЕКСІКА

 

 

               Канспект лекцый для студэнтаў 1-га курса вочнай і завочнай форм навучання           

                                                                   ўсіх спецыяльнасцей

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                    Магілёў 2006

 

 

 

УДК 808.26

ББК  81. 2 Бел

      С

Разгледжана і рэкамендавана  да выдання на пасяджэнні кафедры ГД

Пратакол № ___ ад ___ 2006 г.

 

 

 

 

 

 

                                                               Складальнік: ст. выкладчык А. М. Савіцкая

 

                                                                Рэцэнзенты:

кандыдат філалагічных навук, ст. выкладчык кафедры рускай, беларускай і замежных моў БРУ А. М. Міхалёва

ст. выкладчык кафедры  ГД А. А. Чугай

 

 

 

 

 

              У сціслай і даступнай форме выкладзены асноўныя пытанні вучэбнага курса па прафесійнай лексіцы беларускай мовы. Асаблівая ўвага скіравана на тэрміналогію і афіцыйна-справавы стыль.

              Для студэнтаў ВНУ нефілалагічных спецыяльнасцей, можа быць выкарыстана аспірантамі і выкладчыкамі ў якасці дадатковай крыніцы пры падрыхтоўцы да семінарскіх заняткаў, залікаў, экзаменаў, пры афармленні справавых лістоў.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                            

                                                                 ã УА “Магілёўскі дзяржаўны

                                                                      універсітэт харчавання”, 2006

 

 

 

Змест

 

1	Лекцыя 1. Мова і соцыум……………………………………………...	4
2	Лекцыя 2. Гістарычныя  этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы………………………………………………………………………..	8
3	Лекцыя 3. Беларуская мова ў 20-м стагоддзі…………………………	11
4	Лекцыя 4. Беларуская мова на сучасным этапе……………………...	16
5	Лекцыя 5. Праблемы беларуска-рускай інтэрферэнцыі……………..	19
6	Лекцыя 6. Функцыянальныя стылі беларускай мовы……………….	22
7	Лекцыя 7. Граматычныя  асаблівасці навуковага стылю…………….	29
8	Лекцыя 8. Жанры навуковай  літаратуры……………………………..	34
9	Лекцыя 9. Лексікалогія………………………………………………...	40
10	Лекцыя10. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжывання…………………………………………………………………..	45
11	Лекцыя 11. Шляхі і крыніцы фарміравання беларускай навуковай тэрміналогіі………………………………………………………………...	49
12	Лекцыя 12. Лінгвістычнае  ўпарадкаванне тэрміналогіі……………..	54
13	Лекцыя 13. Асаблівасці  словаўтварэння беларускай навуковай  тэрміналогіі………………………………………………………………...	58
14	Лекцыя  14. Асаблівасці  афіцыйна-справавога стылю……………….	64
15	Лекцыя 15. Групы афіцыйна-справавых  дакументаў………………...	68
16	Лекцыя  16. Справавыя  лісты…………………………………………..	71
17	Лекцыя 17. Справавая карэспандэнцыя……………………………….	73
18	Дадатак да тэмы “Афіцыйна-справавы стыль”………………………….	77
19	Спіс літаратуры……………………………………………………………	85
20	Спасылкі …………………………………………………………………..	86

 

Канспект лекцый прызначаны для студэнтаў 1-га курса вочнай і завочнай форм навучання ўсіх спецыяльнасцей. Дапаможнік уключае 17 лекцый, тэматыка якіх адпавядае тэмам рабочай праграмы. Да кожнай лекцыі дадзены асобны спіс літаратуры, уведзены рубрыкі “Асноўныя паняцці” і “Цікава ведаць”, што дапаможа скіраваць увагу студэнтаў на важныя моўныя паняцці і пашырыць кругагляд. Тэарэтычныя пытанні асвятляюцца сцісла і даступна і дапаўняюцца ілюстрацыйным матэрыялам, узятым з розных галін навукі. У канцы дапаможніка даецца агульны спіс літаратуры, дадатак да тэмы “Афіцыйна-справавы стыль”.

Канспект лекцый можа быць выкарыстаны для падрыхтоўкі да семінарскіх заняткаў, залікаў і экзаменаў па беларускай мове.

 

ЛЕКЦЫЯ 1. Мова і соцыум

1. Тэрмін “мова”. Функцыі мовы ў грамадстве.
2. Міждысцыплінарныя  сувязі  мовы.
3. Білінгвізм. Аспекты беларуска-рускага білінгвізму.
4. Беларуская  мова  сярод  славянскіх моў.

Асноўныя паняцці: соцыум, мова, білінгвізм, моўныя сем’і, мёртвая мова.

Літаратура:

1. Ляшчынская В. А. Беларуская мова. Тэрміналагічная  лексіка: Вучэбны дапаможнік.- Мінск: РІВШ   БДУ, 2001.
2. Шакун Л. М. Гісторыя беларускага мовазнаўства: Вучэбны дапаможнік. - Мінск: Універсітэцкае, 1995.
3. Руденко  Е. Н. Белорусский язык. Профессиональная лексика: Учебное пособие для студентов  вузов. – Мінск: Тетрасистемс, 2005.

 

1.Тэрмін “мова”. Функцыі мовы ў грамадстве

Беларуская мова з’яўляецца адной з высокаразвітых нацыянальных моў народаў свету. Яна элемент нацыянальнай культуры, асноўны сродак зносін у розных сферах дзейнасці чалавека. У мове адлюстроўваюцца думкі і пачуцці народа, яго грамадскі вопыт, ход гістарычнага развіцця, узровень эканомікі, навукі, мастацтва. Таму гісторыя станаўлення і развіцця беларускай мовы самым непасрэдным чынам звязана з сацыяльна-гістарычнымі і культурна-грамадскімі ўмовамі жыцця беларускага народа, залежыць ад эканамічнага і палітычнага становішча дзяржавы на розных  этапах яе існавання.

Тэрмін “мова” абазначае сістэму гукавых, слоўнікавых і граматычных сродкаў, якія актывізуюць работу мыслення і з’яўляюцца сродкам зносін, абмену думкамі, узаемнага разумення людзей у грамадстве¹ (соцыуме). Роля мовы ў жыцці грамадства вялікая. Гукавая мова можа  выражаць, адлюстроўваць, выказваць усё пра навакольны свет, змяняючыся ў залежнасці ад умоў жыцця, эканомікі, ступені развіцця духоўнай культуры  грамадства. Мова – істотная адзнака народа, нацыі, племені. Мова ўзнікае ў грамадстве і з  патрэб грамадства. Адчуванне мовы, пачуццё адзінства мовы, з дапамогай чаго ажыццяўляецца сувязь чалавека са сваім народам, дазваляе кожнаму лічыць сябе прыналежным да пэўнай  нацыі, народа.

Функцыі  мовы:

1. Камунікатыўная (мова выступае як сродак зносін).
2. Пазнавальная (чалавек успрымае, атрымлівае пэўную інфармацыю, папаўняе свае веды).
3. Намінатыўная (з дапамогай мовы даюцца назвы навакольнаму свету; у адных выпадках назвы лёгка растлумачыць, у іншых немагчыма з сучаснага пункту гледжання мовы: парэчкі, неруш, нельга, ноч, зямля, вясна).
4. Кагнітыўная (мова выступае як сродак мыслення).
5. Акумулятыўная (мова як сродак назапашвання і захавання ведаў, сацыяльнага вопыту народа).
6. Экспрэсіўная функцыя (з дапамогай мовы выражаюцца адносіны да акружаючых людзей, да з’яў і падзей рэчаіснасці).
7. Эстэтычная (мова як сродак уздзеяння на думкі і пачуцці; выклікае эмоцыі: радасць, смутак, задавальненне, крыўду і г. д). Эстэтычная функцыя мовы ўвасабляецца ў мастацкай літаратуры, сцэнічным маўленні, красамоўстве.

 

2. Міждысцыплінарныя  сувязі  мовы

Беларуская мова цесна  звязана з іншымі дысцыплінамі: гісторыяй, літаратурай, правам. Яна развіваецца  і суіснуе разам з гісторыяй  краіны. Змены, якія адбываюцца ў палітычным жыцці краіны, адлюстроўваюцца і  ў гістарычным развіцці мовы. Прыклад таму – дзяржаўны характар мовы ў часы ВКЛ і ў цяперашні час; заняпад мовы ў складзе Рэчы Паспалітай і ў Расійскай імперыі.

Літаратура – гэта від мастацтва, мастацтва слова. Дзякуючы багаццю мовы, разнастайнасці значэнняў слоў, літаратура стварае арыгінальныя мастацкія творы ў жанры  паэзіі, драмы, эпасу.

Сацыяльны статус беларускай мовы як дзяржаўнай пацвярджаецца заканадаўствам (правам), замацоўваецца яе функцыянаванне ў розных сферах дзейнасці чалавека, у тым ліку і ў афіцыйна-справавой.

 

3. Білінгвізм. Аспекты беларуска-рускага білінгвізму

Білінгвізм ‘двухмоўе’ -  гэта з’ява адначасовага існавання ў дзяржаве двух моў, афіцыйна замацаваных законам. Напрыклад, у Бельгіі дзве дзяржаўныя мовы: французская і фламандская; у сучаснай Швейцарыі існуе чатыры дзяржаўныя мовы: нямецкая, французская, італьянская, рэтараманская; у Інданезіі выкарыстоўваецца каля 200 моў, у Дагестане - каля 30.

26 студзеня 1990 г. быў прыняты “Закон аб мовах у Беларускай ССР”. Увядзенне закона было разлічана на 1 верасня 1990г. і рэалізацыя яго на працягу 10 год. За гэты тэрмін неабходна:

а) на працягу 3 год увесці беларускую мову ў афіцыйныя дакументы грамадзян; у навуку; культуру; сродкі масавай  інфармацыі; маркіроўку тавараў;

б) на працягу 3–5 год – у дзяржаўныя ўстановы, органы дзяржаўнай улады і кіравання;

в) на працягу 5 год – у справаводства, у тэхнічную і праектную дакументацыю, падчас выбараў народных дэпутатаў, у сферу абслугоўвання, дзіцячыя ўстановы;

г) на працягу 10 год – у юрыдычныя  ўстановы, установы адукацыі (сярэднія, сярэднія спецыяльныя і вышэйшыя з абавязковай здачай экзамену).

14 мая 1995 г. адбыўся першы агульнарэспубліканскі рэферэндум, у выніку якога другой дзяржаўнай мовай стала руская. Як паказвае жыццё, беларуская мова цяпер не з’яўляецца рэальным сродкам зносін нацыі. Праблема двухмоўя мае 3 аспекты: псіхалінгвістычны, педагагічны і сацыякультурны.

Псіхалінгвістычны прадугледжвае пытанні развіцця беларускай мовы, яе ўдасканалення і сферы ўжывання з пункту гледжання псіхалогіі.

Педагагічны  прадугледжвае пытанні навучання  беларускай мове ва ўмовах існавання другой  мовы (рускай).

Сацыякультурны  прадугледжвае пытанні суіснавання беларускай і рускай моў у грамадстве і ў культурным жыцці.

Моўная сітуацыя сёння  парадаксальна. Большасць насельніцтва (80% з 10 млн. называюць сябе беларусамі, а 70 % лічаць роднай мовай беларускую), гаворыць на беларускай мове (з дыялектным адценнем), але літаратурная  беларуская мова не мае прэстыжу як мова адукацыі і прафесійнага росту. На карысць мовы працуе інтэлігенцыя, перыядычны друк (газеты “Наша ніва”, “Літаратура і мастацтва”, часопісы “Полымя”, “Маладосць”, “Роднае слова”), беларускамоўны Інтэрнет, грамадская арганізацыя “Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны”, выдавецкі  праект “Беларускі кнігазбор”,  службы  роднага  слова. Генеалагічная і структурная  блізкасць рускай і беларускай моў працуе на выцясненне беларускай мовы  як маючай іншы сацыяльны статус. Але ж сучасная тэндэнцыя фарміравання лінгвістычнай карты свету адназначна накіравана на захаванне моў. У Беларусі рэальнае ўмацаванне статуса дзяржаўнасці мовы і пашырэнне сацыяльнай базы можа быць дасягнута шляхам сумесных намаганняў асобных людзей, грамадскіх арганізацый і дзяржавы.

 

4. Беларуская  мова  сярод  славянскіх моў

Беларуская мова –  адна са славянскіх моў індаеўрапейскай сям’і. Моўная сям’я – гэта вялікая група моў, якая аб’ядноўваецца паводле паходжання і гістарычнага развіцця, паводле агульнага моўнага матэрыялу. У залежнасці ад ступені блізкасці моў паміж сабой моўныя сем’і падзяляюцца на групы і падгрупы.

Цікава ведаць: лінгвістыка, або мовазнаўства, выдзяляе індаеўрапейскую, іберыйска-каўказскую, фіна-угорскую, цюркскую, мангольскую, тунгуса-маньчжурскую, кітайска-тыбецкую, аўстраазіяцкую, семіта-хаміцкую, кайсанскую і іншыя моўныя сем’і. Тэрмін “індаеўрапейскія мовы” прапанаваны нямецкім моваведам-санскрытолагам Францам Бопам (1791-1867), адным з заснавальнікаў параўнальна-гістарычнага метаду вывучэння моў.

Індаеўрапейская моўная сям’я ўключае  такія падгрупы: індыйская (пенджабі, бенгалі, орыя, маратхі, сіндхі, цыганская); іранская (персідская, таджыкская, курдская, афганская, асецінская, тацкая); балтыйская (літоўская, латышская); раманская (іспанская, французская, партугальская, італьянская, правансальская, румынская, каталійская, малдаўская, рэтараманская); германская (дацкая, нарвежская, шведская, ісландская, фарэрская – паўночнагерманскія мовы; нямецкая, англійская, нідэрландская, фламандская, ідыш – заходнегерманскія); кельцкая (ірландская, шатландская, гальская, брэтонская, уэльская); славянская (беларуская, руская, украінская – усходнеславянскія; польская, кашубская, чэшская, славацкая, сербскалужыцкая – заходнеславянскія; балгарская, македонская, сербскахарвацкая - паўднёваславянскія). Некаторыя мовы ўваходзяць у індаеўрапейскую сям’ю як асобныя падгрупы: грэчаская, албанская, армянская. Бываюць мовы ізаляваныя, не ўваходзяць у склад сем’яў: японская, карэйская. Ёсць мовы мёртвыя, якія актыўна не ўжываюцца ці зусім не ўжываюцца, так як  няма носьбітаў мовы: санскрыт, ведыйская, скіфская, харэзмская, пруская, лацінская, гоцкая, бургундская, карнуэльская, стараславянская, палабская, старажытнагрэчаская, візантыйская.

Старажытныя славяне некалькі стагоддзяў карысталіся мовай, якая складалася з блізкароднасных дыялектаў. Гэту мову называюць агульнаславянскай ці праславянскай. Гэта была беспісьмовая мова. Яна спачатку была распаўсюджана на параўнальна невялікай тэрыторыі – паміж Одэрам і Дняпром. Але ў першым тысячагоддзі нашай эры праславянскія плямёны рассяляюцца па Усходняй Еўропе і Балканскім паўвостраве. Рассяленне доўжылася аж да 6-7ст.ст. У выніку славяне засялілі вялізныя тэрыторыі, сувязі паміж плямёнамі зменшыліся; славяне ўваходзілі ў кантакты з народамі, якія належалі розным моўным групам, змешваліся з рознаэтнічным насельніцтам. Таму хутка ў праславянскай мове ўзніклі дыялектныя разыходжанні. У выніку ўзніклі тры групы будучых славянскіх моў. У лексіцы, фанетыцы, марфалогіі, сінтаксісе беларуская мова бліжэй стаіць да рускай і ўкраінскай мовы. Але ёсць асаблівасці, якія яднаюць яе з іншымі славянскімі мовамі.

 

усходнеславянскія мовы			заходнеславянскія		паўднёваславянскія мовы
бел.	рус.	украін.	польск.	чэшск.	балгар.	серб.	харв.
сват	сват	сват	swat	svat	сват	сват	сват
вока	око	око	оko	oko	око	око	око
кроў	кровь	кров	krew	krev	кръв	крв	крв
лес	лес	ліс	las	les
дрэва	дерево	дерево	drzevo	drevo	древо	древо	древо