Лекции по "Белорусскому языку"

 

АСНОЎНЫЯ ПРЫКМЕТЫ ЗАПАЗЫЧАНЫХ СЛОЎ

1. Наяўнасць у слове літары ф: фарба, фабрыка.
2. Пачатковая галосная о, э, а : Эма, ода, атака.
3. Спалучэнне ге, ке, хе ў корані слоў: агент, схема, кельма.
4. Спалучэнне бю, кю, вю, мю, пю, фю ў корані: бюро, кювет, рэвю, камюніке, капюшон, фюзеляж.
5. Спалучэнне галосных у корані (ау, іо, ыо, еа, эа, іё, ыё): ідэал, Трыо, геаметрыя, аул і г. д.
6. Цвёрдасць зычных  д, т у спалучэннях дэ, тэ, ды, ты: дэтэктыў, тэатр, дыплом, дэкаратар.
7. Прыстаўкі –а-, -анты-, -архі-, -контр-, -рэ-, -дэ-, -дыс-, -амфі-: амаральны, антыцыклон, рэфармацыя і г. д.
8. Суфіксы -–ізм-, -ызм-, -іст-, -ыст-, -ір-, -ыр: арганізм, капіраваць, сацыяліст.
9. Наяўнасць у слове спалучэнняў –ум, -ус, -юс: подыум, конус, полюс.
10. Наяўнасць спалучэнняў зычных –дл-, -тл-, -шт-, -шп-: вяндліна, тлусты, штаб, шпрыц.
11. Наяўнасць спалучэнняў –ен-, -ён-, -эн-: маёнтак, енк, пэндзаль.    

Прыток запазычанай лексікі  непазбежны, як непазбежны зносіны  розных народаў і краін. За кошт запазычанняў пашыраюцца сінанімічныя рады і актывізуецца тэрмінаўтварэнне. Ужыванне запазычаных слоў павінна быць апраўдана. У большасці сваёй запазычаныя кніжныя словы зусім не абавязковыя  ў бытавых моўных зносінах. У беларускай літаратурнай мове шмат запазычанняў з рускай мовы. Да іх трэба падыходзіць з тымі ж патрабаваннямі, што і да ўсякіх іншых запазычанняў: “…з двух блізкіх слоў, запазычанага і роднага, лепшае тое , якое дакладней выражае паняцце” (В. Бялінскі). У газеце чытаем: “Яны, дзве маладыя і бадзёрыя дзяўчынкі, таропяцца да кароўніка”. У гэтым сказе не апраўдана ўжыты русізм “таропяцца”. У беларускай мове ёсць цудоўны адпаведнік “ спяшаюцца”. Засмечаная русізмамі мова атрымала назву “трасянка”. Неапраўданае змяшэнне рускай і беларускай лексікі ўспрымаецца як паказчык нізкай моўнай культуры.

 

ЛЕКЦЫЯ 10. Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжывання

1. Лексіка беларускай мовы паводле ўжывання. Агульнаўжывальная лексіка.
2. Лексіка абмежаванага ўжывання. Дыялектызмы.
3. Спецыяльная лексіка. Тэрміны. Прафесіяналізмы.
4. Размоўна-бытавая лексіка.

Асноўныя паняцці: дыялектызм, тэрмін, прафесіяналізм, табу, жаргон, арго.

Літаратура:

1. Беларуская мова: Фанетыка. Арфаэпія: Падручнік для навучэнцаў педвучылішчаў /Я. М. Адамовіч. Выд. 2-е. – Мінск: Выш. школа, 1992.
2. Ляшчынская В. А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка. – Мінск, 2001.
3. Сямешка Л І. Курс беларускай мовы. – Мінск, 1996.
4. Цікоцкі М. Я. Стылістыка беларускай мовы. – Мінск, 1995.
5. Янкоўскі Ф. М. Беларуская мова. 3-е выд. – Мінск, 1978.

 

1.Лексіка беларускай  мовы паводле ўжывання. Агульнаўжывальная  лексіка

Аснову мовы складаюць  усім добра вядомыя словы, якія ўваходзяць у лексікон кожнага чалавека. Гэта агульнаўжывальныя словы. Да іх можна аднесці такія словы, як “заўтра, каляндар, маці, краіна, ён, дрэва, прыгожы” і г. д. У процівагу ім існуюць словы, якімі карыстаюцца не ўсе, толькі некаторыя носьбіты мовы, якія жывуць у межах пэўнай тэрыторыі або ўтвараюць замкнутую сацыяльную ці прафесіянальную групу. Такія словы складаюць лексіку абмежаванага ўжывання: дыялектную, спецыяльную, размоўна-бытавую.

 

 

 

2.Дыялектная  лексіка

Дыялектная лексіка (дыялектызмы) абмежавана тэрыторыяй ужывання. Вылучаюць наступныя дыялектызмы:

• уласналексічныя;
• этнаграфічныя;
• семантычныя;
• фанетычныя;
• граматычныя;
• словаўтваральныя.

Уласналексічныя дыялектызмы -  гэта тыя назвы з’яў, прадметаў, для абазначэння якіх у літаратурнай мове ўжываюцца словы з іншай асновай, напрыклад: пасталы ‘лапці’, гала ‘прастора’.

Этнаграфічныя дыялектызмы  – назвы прадметаў, з’яў, якія не маюць адпаведніка ў літаратурнай мове: бодня ‘вялікая бочка’, кабат  ‘жаночае адзенне без рукавоў’.

Семантычныя – агульнанародныя  словы, якія ўжывацца ў пэўнай мясцовасці з іншым значэннем, чым у літаратурнай мове: чалавек ‘муж’, гуска ‘белая лілея’, пушыцца ‘дзьмуцца’.

Фанетычныя – словы, што адлюстроўваюць фанетычныя асаблівасці  пэўнай гаворкі: болото, забуў, штрап.

Граматычныя – такія  словы, што адлюстроўваюць граматычныя  асаблівасці дыялекту: хадзіцьму (форма  будучага часу, літаратурная – буду хадзіць), ходзя (форма 3-й асобы адз. л. 2-ога спр.), смяяліса (зваротная  форма дзеялова з постфіксам –са, у літаратурнай мове  постфікс –ся, смяяліся), жывець (форма 3-яй асобы адз. л. 1-ага спр.).

Словаўтваральныя дыялектызмы  – словы, якія адрозніваюцца ад адпаведных літаратурных словаўваральнымі сродкамі: настольніца – настольнік (літ.), вобуй – абутак (літ.), жаўранак – жаваранак (літ.).

 

3.Спецыяльная  лексіка. Тэрміны. Прафесіяналізмы

Да спецыяльнай  лексікі адносяць словы, якія ўжываюць і разумець людзі пэўнай спецыяльнасці. Гэтыя словы ўключаюць тэрміналагічную і прафесійную лексіку.

Тэрмін (лац. terminus ‘канец, мяжа’) – гэта спецыяльнае слова ці спалучэнне слоў, створанае для дакладнага выражэння спецыяльных паняццяў і абазначэння спецыяльных прадметаў, напрыклад: менеджмент ‘кіраванне вытворчасцю; сукупнасць прынцыпаў, метадаў, сродкаў і форм кіравання вытворчасцю’, гідрат ‘злучэнні рэчываў з вадой, напрыклад, медны купарвас ‘. Тэрмін -  спецыяльнае паняцце, якое ўзнікае ў пэўнай галіне навукі, тэрмін – імя гэтаму паняццю. Асаблівасцю тэрмінаў з’яўляецца тое, што значэнне звычайнага слова можа быць растлумачана, а сутнасць тэрміна павінна быць максімальна вызначана. У тэрмінах заключаецца “максімальна дакладнае, канцэнтраванае, эканамічнае выражэнне тых агульных і прыватных паняццяў, з якімі спалучана навуковая і тэхнічная дзейнасць чалавека”. Сукупнасць тэрмінаў пэўнай навукі называецца тэрміналогіяй. Слова “тэрміналогія” мае два асноўныя значэнні:

• сістэма тэрмінаў адной галіны навукі, тэхнікі, мастацтва;
• сукупнасць усіх тэрмінаў пэўнай мовы.

Так, можна гаварыць аб біялагічнай, лінгвістычнай, правазнаўчай, эканамічнай, матэматычнай і іншых тэрміналогіях. Тэрміны патрабуць спецыяльнай падрыхтоўкі ў пэўнай галіне навукі, тэхнікі, культуры, яны зразумелыя толькі тым, хто вывучае, займаецца, працуе ў гэтай сферы. Прафесійная падрыхтоўка патрабуе авалодвання тэрмінамі. Для бухгалтара важна ведаць сутнасць тэрмінаў “дэпазіт, калькуляцыя, дэбет” ; для механіка – “кампрэсар, акумуляцыя” і г. д. Тэрмін валодае шэрагам асаблівасцей. Адназначнасць тэрміна. Кожны тэрмін павінен абазначаць толькі адно паняцце ў навуцы і тэхніцы, а кожнаму паняццю павінен адпавядаць адзін тэрмін. Напрыклад, у матэматыцы тэрмін “каардынатная прамая” абазначае ‘прамая з выбранымі на ёй пачаткам адліку, адным адрэзкам і накіраваннем’; у хіміі, біялогіі тэрмін “адсорбцыя” - ‘паглынанне часціц газу ці растворанага рэчыва паверхневым слоем вадкага ці цвёрдага рэчыва’. Паколькі мнагазначнасць шырока прадстаўлена ў агульнай лексіцы, то яна (мнагазначнасць) знаходзіць распаўсюджанне і ў тэрміналогіі.

Асабліва яна назіраецца сярод дзеясловаў як больш абстрактных слоў: заключыць – 1)’здзейсніць здзелку’, ‘ажыццявіць дагавор’; 2)’спыніць выступленне’, ‘абагуліць’. Навука і тэхніка імкнецца пазбегнуць мнагазначнасці ў тэрміналогіі. У пэўных выпадках назіраецца тэндэнцыя дыферэнцыяцыі шляхам суфіксальных утварэнняў ці ўжывання розных граматычных форм. Тэрмін “дэпанент” мае два значэнні: 1)’укладчык дэпазіту’, 2)’асоба, якой належыць грашовая сума, не выплачаная прадпрыемствам або ўстановай з якіх-небудзь прычын у вызначаны час. Каб пазбегнуць мнагазначнасці, са значэннем ’укладчык дэпазіту’ выкарыстоўваецца тэрмін “дэпазітар”, а тэрмін “дэпанент” – са значэннем ‘асоба, якой належыць грашовая сума’.

Тэрмін характарызуецца  адсутнасцю экспрэсіі, эмоцый. Іншы раз  тэрміны шырока ўжываюцца ў паўсядзённым жыцці і зразумелы насельніцтву – гэта агульназразумелыя тэрміны: эпідэмія, банк.

Прафесійная лексіка (прафесіяналізмы) блізкія да тэрмінаў; розніца ў тым, што тэрмін – афіцыйная назва, узаконеная ў пэўнай галіне навукі ; прафесіяналізм – слова, распаўсюджанае пераважна ў гутарковай мове, сярод людзей пэўнай прафесіі, спецыяльнасці: у шафёраў – “баранка”, у газетчыкаў – “ляп” (памылка), “паласа” (старонка газеты), “падвал” (ніжняя часка паласы газеты).

Цікава ведаць (з гісторыі тэрміналогіі): тэрміналагічная  лексіка беларускай нацыянальнай літаратурнай мовы пачала фарміравацца ў пач. 20 ст. Яе склад вызначаецца зместам нешматлікіх кніг і брашур вучэбнага і навукова-папулярнага характару, што з’явіліся яшчэ ў дарэвалюцыйны час на беларускай мове пасля абвяшчэння царызмам так званага “закона аб свабодзе друку”, і зместам розных артыкулаў, якія публікаваліся на старонках беларускіх газет і часопісаў таго часу. Словы і словазлучэнні, што ўжываліся для абазначэння паняццяў, мелі агульнаўжывальны характар, аднак паступова акрэсліваліся такія прыкметы тэрмінаў, як адназначнасць, сістэмнасць арганізацыі тэрмінаў. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі задача стварэння беларускай тэрміналогіі была аб’яўлена адной з першачарговых, і ў 1924 годзе пачалася свядомая, мэтанакіраваная тэрмінатворчасць. Галоўны прынцып дзейнасці Навукова-тэрміналагічная камісія вызначыла так: “ Што тычыцца самога характару тэрміналогіі, то ў аснову яе браліся словы, якія існавалі ў жывой народнай мове…” Але паколькі народная лексіка ўсё ж заставалася тэматычна абмежаванай і неўнармаванай, то гэта прадвызначыла шырокую дублетнасць і варыянтнасць тэрмінаў, незразумеласць семантычных сувязей паміж тэрмінамі, праектны характар першых тэрміналагічных слоўнікаў. Кіруючымі напрамкамі ў вызначэнні шляхоў развіцця беларускай мовы былі названы: арыентацыя на ўласнабеларускія лексічныя і словаўтваральныя сродкі, пераасэнсаванне семантыкі слоў, паглыбленне ў рэсурсы тэрытарыяльных дыялектаў. Аб гэтым пісалі Я. Лёсік “Некаторыя ўвагі да беларускае літаратурнае мовы” (1924), С. Некрашэвіч “Да пытаньня аб укладаньні слоўніка жывой беларускай мовы” (1925).

 

4.Размоўна-бытавая  лексіка

Размоўна-бытавая лексіка ўжываецца  пераважна ў размоўным стылі, хаця многія яе словы блізкія да агульнаўжывальных і сустракаюцца ва ўсіх стылях. У беларускай літаратурнай мове, якая склалася на аснове жывых народных гаворак, рэзкую мяжу паміж агульнаўжывальнымі і размоўна-бытавымі словамі наогул правесці вельмі цяжка.

Напрыклад :

размоўныя :	агульнаўжывальныя:
галёкаць	крычаць
засівіць	забяліць
згадка	успамін
зглуміць	сапсаваць
згрызота	перажыванні
лайдак	лодар
скокі	танцы

 

Многія размоўна-бытавыя  словы ўжываюцца ў мастацкім  стылі, у публіцыстычным. Найбольш экспрэсіўнай разнавіднасцю размоўнай лексікі  з’яўляецца прастамоўная. Гэта стылістычна зніжаныя словы: валацуга, выперці, жлукціць, гніда, змікіціць. Прастамоўныя словы і выразы часцей маюць адмоўнае значэнне, яны ўжываюцца са спецыяльнай стылістычнай устаноўкай – для надання тэксту гумарыстычнай або іранічнай афарбоўкі:

                             Ды перабраў тут дзядзька меру:

                             На слуп узбіўся, на халеру,

                             Ды так аб падлу штурхануўся,

                             Што свет яму перавярнуўся…

Я. Колас “Новая зямля”

У размоўна-бытавую лексіку ўваходзяць таксама жарганізмы ( фр. jargon ‘умоўная гаворка’) – гэта сукупнасць лексічных асаблівасцей якога-небудзь кола людзей, аб’яднаных агульнымі інтарэсамі, сумесным дзеяннем. Большасць жаргоннай лексікі – экспрэсіўна афарбаваныя словы. У наш час жаргонныя словы сустракаюцца ў мове школьнікаў, студэнтаў, напрыклад: зазубрыць, кол, пара, засыпацца, хвост, продкі, жалезна, шпора. Да жарганізмаў належаць умоўныя словы і назвы, якія бытуюць у асяроддзі прадстаўнікоў розных прафесій і сацыяльных груповак. Гэта так званыя аргатызмы – засакрэчаны, тайны жаргон, які вядомы толькі вузкаму колу людзей ( знахараў, шаптуноў, злодзеяў).

Аргатызмамі трэба лічыць таксама лаянкавыя словы, шматлікія скарочаныя і спрошчаныя фармулёўкі, распаўсюджаныя сярод людзей, якія не сочаць за сваёй мовай, фанабэрацца “моднымі” слоўцамі, накшталт “сіла”, “стыльна”, “законна”, “жалезна”. У апошні час вылучаюць табуістычную лексіку(ад слова “табу” – ‘строгая забарона’) як разнавіднасць жарганізмаў. Гэта найбольш грубыя лаянкавыя словы, якія абражваюць чалавека; распаўсюджаны сярод людзей нявыхаваных, няўстойлівай псіхікі. Жаргонная лексіка засмечвае літаратурную мову і не мае права існаваць у ёй. Яны зрэдку сустракаюцца пры апісанні пэўных сацыяльных з’яў, для моўнай характарыстыкі асобных персанажаў.

 

ЛЕКЦЫЯ 11. Шляхі і крыніцы фарміравання беларускай навуковай тэрміналогі

1.Тэрміны вузкаспецыяльныя  і міжнавуковыя. Тэрміны-інтэрнацыяналізмы.

2.Адаптацыя запазычаны  тэрмінаў у беларускай мове.

3.Аманімія, сінанімія,  антанімія ў тэрміналагічнай лексіцы.

4.Асаблівасці перакладу  тэрмінаў з рускай мовы на  беларускую.

 

Асноўныя паняцці: тэрміны-інтэрнацыяналізмы, інтэрнацыянальныя  словаўтваральныя сродкі, адаптацыя  лексем; аманімія, сінанімія, антанімія  тэрмінаў; транскрыпцыя і транслітарацыя.

Літаратура:

1. Даўгулевіч Н. М. Запазычаная лексіка сферы інфармацыйных тэхналогій. – Веснік адукацыі. – 2004. - № 1.
2. Ляшчынская В. А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка. – Мінск, 2001.
3. Словарь иностранных слов. – 14 изд., испр. – М.: Русский язык, 1987.

 

1.Тэрміны вузкаспецыяльныя  і міжнавуковыя. Тэрміны-інтэрнацыяналізмы

Тэрміны могуць быць вузкаспецыяльныя і міжнавуковыя (агульнанавуковыя)⁶. Вузкаспецыяльныя разумеюць і ўжываюць толькі спецыялісты: суфіксоіды ‘элементы слова, якія па сваёй ролі набліжаюцца да суфіксаў’; люмінафоры ‘рэчывы, што выклікаюць свячэнне’. Міжнавуковыя тэрміны ўжываюцца ў працах розных галін ведаў: сінтэз, гіпотэза, планаваць.

У беларускай мове тэрміны  паводле паходжання можна падзяліць  на ўласныя і іншамоўныя. Сярод іншамоўных тэрміны-інтэрнацыяналізмы займаюць значнае месца ў беларускай навуковай тэрміналогіі. Часцей за ўсё гэта словы з грэчаскай ці лацінскай моў: амонімы (грэч.homos ‘аднолькавы’+  onyma ‘імя’ -  homonyma); апліката (лац. applicata ‘прылеглая, сумежная’); вібратар (лац. vibrare ‘дрыжаць’); фанатэка (грэч. phone ‘гук’); плазматрон (лац. plasma ‘фізічнае рэчыва ў моцна іанізаваным стане, прычынай можа служыць высокая тэмпература ці сутыкненне часціц газу з хуткімі электронамі’ + (элек)трон ‘генератар’ – газаразрадны прыбор для атрымання “нізкатэмпературнай” плазмы.

Даволі часта ўжываюцца  іншамоўныя (інтэрнацыянальныя) сродкі ўтварэння тэрмінаў:

• прыстаўкі: анты-‘супраць’ (грэч.) антываенны, архі-‘галоўны’ (грэч.) архіважны, інтэр- ’паміж’ (лац.), супер-‘звыш’ (лац.) супергульня, суб- ‘пад’ (лац.) субінспектар, экс- ‘былы’ (лац.) экс-прэзідэнт, дэ-‘адмена’ (лац.) дэмаралізацыя, ды-‘два’ (грэч.) дыграф, віцэ-‘замест, намеснік’ (лац.) віцэ-адмірал, бі- ‘два’ (лац.) біквадратны, дэз- ‘знішчэнне’ (фр.) дэзінфармацыя;
• суфіксы: -ізм- (байранізм, дарвінізм), -іст-, -тар- (дэбітар, аўдытар);
• словаўтваральныя фарманты: -ацыя (канцэнтрацыя),-лог/логія (біялогія), -фон (мікрафон), мікра ‘малы’ (мікракосмас), макра ‘вялікі’ (макраэканоміка), біё ‘жыццё’ (біёлаг), тэле ‘далёка’ (тэлеаб’ектыў), гідра ‘водны’ (гідрастанцыя), аэра ‘паветраны’ (аэрадынаміка), ультра ‘далей, зверх’ (ультрагук).