Кедейшілік-әлеуметтік проблема ретінде

    Үй шаруашылықтар  табыстарының негізгі бөлігін  еңбек қызметінен түсетін табыстар  құрайды. Оларды үлесті салмағы  халықтың ақшалай табыстарының  құрылымында 1999-2002 жылдары 80-нен 77%-ға дейін кемігеніне қарамастан, жоғары қалпын сақтап қалды. Еңбек қызметінен түсетін табыстардың негізгі көзі жалақы болып табылады. Жалақыдан бөлек үй шаруашылықтары табыстарының құрамынан сондай-ақ меншіктен, кәсіпкерлік қызметтен және т.б. түсетін табыстар дараланады. 2002 жылы кедей тұрмысты үй шаруашылықтарының тіршілік қаражаттарының көздері маңыздылық дәрежесі бойынша былайша бөлінді:

• Жалға жұмыс істеу (65,6%);
• Зейнетақы (35,3%);
• Өздігінен жұмыспен қамтылу (16,7%);
• Өзінің жеке қосалқы шаруашылығынан өнімдер тұтыну (43,6%);
• Өзгелері (9,5%);
• Әлеуметтік көмек (13,4%);
• Туған-туыстардың, таныстардың көмегі (16,1%);
• Өзінің жеке қосалқы үй шаруашылығының өнімдерін сату (13,1%);
• Кездейсоқ табыстар (10,3%);
• Меншіктен түсетін табыс (0,5%);
• Стипендия (0,6%).

                           Экономикалық теңсіздік көрсеткіштері  бойынша Қазақстан ТМД аралық  жағдайға ие. Қазақстандағы қорлар  коэффициенті 11-12 есеге тең, ал  Джини индексінің мәні 0,34-ке жуық  шаманы құрайды 2002 жылы осы коэффициенттердің кейбір төмендеулері байқалды: қорлар коэффициенті – 9,8 есеге және Джини коэффициенті 0,31-ге дейін [32].

Кесте  25. экономикалық теңсіздіктің көрсеткіштері, 1998-2002жж

        Үй шаруашылықтарының субъективті  бығысына сүйенгенде, Қазақстандағы  кедейшіліктің негізгі себептері  төлемнің баламасыз деңгейі мен  жұмыссыздық болып табылды. Осы  себептерді 2001 және 2002 жылдары 80%-дан астам үй шаруашылықтары атады. 2001 жылы, адамдардың пікірлері бойынша, тұрмыстың төмен деңгейінің басты себебі түрлі салдарлар бойынша жұмыспен қамтылмау болса, ал 2002 жылы еңбектің аз төлемі басты себепке айналды.

Кесте 26. Кедейшіліктің негізгі себептері (Қазақстан халқының пікірі бойынша)

         Үй шаруашылықтарының пікірлері  бойынша олардың материалдық  жағдайларын жақсартуға септігін  тигізуі мүмкін өзекті факторлар  жалақыны көтеру мен жұмыспен  қамту болып табылады. Бұл орайда  жұмыспен қамту проблемасы қаламен  салыстырғанда ауылда анағұрлым зәру проблема болды: 29,3%-ға қарама-қарсы 40,4%.

Кесте 27. Материалдық әл-ауқаты жақсарту факторлары

Егде жастағы  кедейлік. Егде жастағы адамдар тобына экономиканың әр түрлі салаларында жұмыс істейтін, және соған сәйкес қосымша табыс табатын зейнеткерлер категориясы жатады. Сөйтіп, осы категорияның анағұрлым қолайлы бейінді еншілейтінін күтуге болар еді. Бірақ олар төтенше кедейлік қаупіне азырақ дәрежеде ұшырайтындарына қарамастан (кедей тұрмысты халықтың 20%), олар халықтың басқа категорияларымен салыстырғанда екінші 20%-дық топтан жиірек көрінеді, және күнкөріс минимумы деңгейінде тіршілік етуге душар болады. Жұмыспен қамтылу зейнеткерлер үшін кедейліктің қаупін айтарлықтай азайтады. Зейнетақылар түрінде ақшалай төлемдердің нақты төмендеуі тұрмыс деңгейі мен кедейліктің тереңдеуіне келеңсіз ықпалын тигізді. Ең бірінші кезекте бұл өздерінің денсаулықтарына байланысты өз еңбектері мен меншігіндегі жылжымайтын мүлікті пайдалана алмаған өте егде жалғыз басты адамдарды қозғады. Олар дербес күтімге мұқтаж еді, мемлекет орын алған жағдайларға қарай ондай көмекті толық шамада көрсете алмады. Осындай зейнеткерлердің үлесі олардың жалпы санынан 5-7%-бен өлшенеді.

Кесте 28.   2003 жылы тексерілген үй шаруашылықтарында тұтынуға жұмсалған табыстардың деңгейіне қарай егде жастағы тұрғын халықты жыныс бойынша бөлу (%-да) [33]

Республикада 1996-2004 жылдардағы күнкөріс минимумының мөлшері мен  зейнетақының ең төменгі мөлшері  бір-біріне шамалас болды. Ал осы  көрсеткіштер Дүниежүзілік Банк белгілеген кедейшілік шегінен екі еседен  де артық. Жай азаматтарға қартаюға байланысты белгіленген зейнетақының орташа мөлшері күнкөріс минимумы мен ең төменгі зейнетақы мөлшерінен біршама жоғары, бірақ бұл айырмашылықты айтарлықтай деп есептеуге болмайды. Яғни түгелге тақау зейнеткерлер 2005 жылға дейін олар жас бойынша зейнетақы түрінде күнкөріс минимумының мөлшерімен шамалас ақшалай жәрдемақы алып келді. 1998 жылды қоса есептегенде, зейнетақының орташа мөлшері күнкөріс минимумынан төмен, ал кейінгі екі жылдың ішінде осы көрсеткіш аталған деңгейден сәл жоғары болды. 1996-2000 жылдарда кедей тұрмысты халықтың жалпы санындағы егде жастағы адамдардың үлесі 53 %-дан 40%-ға дейін ауытқып отырды.

Айлық зейнетақының орташа мөлшері 2004 жылы 8628 теңге, ал күнкөріс минимумының мөлшері 5427 теңге болды. Бірақ кедейшіліктің шегі сәл көтерілетін болса, онда зейнеткерлердің едәуәр бөлігіне кедей тұрмыстлар категориясына кіру қаупі туады. Қазақстанда есептелетін күнкөріс минимумының құрылымында азық-түлік себетінің бағасы 70%-ды құраса, ал азық-түліктен басқа тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің бағасы статистикалық әдістің негізінде 30% деңгейде белгіленді. Бірақ, республиканың тәуелсіз даму жылдарындағы жекешелендіру үдерісінің барысында коммуналдық төлемдер мен бірқатар көрсетілетін қызметтерге тарифтердің едәуір өсуі, егде жастағы адамдар категориясын кедейлік шегіне біршама жақындата түседі. Күнкөріс минимумын анағұрлым дәл және объективті есептеу зейнеткерлерді қоса есептегенде, атаулы көмекке мұқтаж халықтың әлдеқайда кең ауқымын анықтауға мүмкіндік туғызар еді. Күнкөріс минимумының анағұрлым объективті мөлшерін пайдаланған, зейнетақыларды қоса есептегенде барлық әлеуметтік төлемдерді белгіленген және есептеген жағдайда, олардың мөлшері халықтың нақты жұмсайтын шығындарына анағұрлым жақынырақ болар еді.

Кесте 29.  Жалақы мен зейнетақының күнкөріс минимумымен арақатынасы, теңгемен есептегенде [34]

Алайда Қазақстандағы  егде жастағы азаматтардың тұрмыс деңгейінің негізгі сипаттамасы ретінде  мемлекеттік ақшалай зейнетақылық қамсыздандыруды адатын болса, ол бұрыстау болар еді. Өз өмірінде осы категориядағы азаматтардың меншікке жылжымалы және жылжымайтын дүние-мүлік жинағанын есепке алу қажет, осы дүние-мүлік олардың тұрмыстарындағы зжаңа жағдайларда зейнеткерлік жастағы азаматтардың күнделік тұрмысын экономикалық қамтамасыз етудің басты факторларының біріне айналды. 2000 жылдан бері қазақстандық экономика экономикалық өсудің жоғары қарқындарына қарай ойысты. Осындай жағдайларда кедейлікпен күрес жүргізу Үкіметтің негізгі басым міндеттерінің біріне айналды. Осы мақсаттар жолында келесі іс-шаралар жүхеге асырылды:

• Халыққа шағын несие беру бағдарламасы орындалып жатыр;
• Аз қамсыздандырылған азаматтарға қолдау көрсетуге қатысты жалпыұлттық қор құрылды;
• Қазақстан Республикасында кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес жүргізуге қатысты 2000-2002 жылдарға арналған Бағдарлама қабылданды және ол іске асырылды;
• «Мемлекеттік атаулы көмек туралы» Заң қабылданды;
• 2002 жылы Азия даму Банкі мен БҰҰДБ жәрдемдесуі арқылы кедейлікті азайту жөнінде 2003-2005 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарлама қабылданды.

Шектен шыққан тақыр  кедейшілікті жою сапасы және анағұрлым  білім алуға, ана мен бала өлімін және бірқатар ауруларды азайту арқылы денсаулық жағдайын жақсартуға, сондай-ақ адамдардың экоглогиялық қоршаған ортасының ахуалын түзетуге мүмкіндік туғызады. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты кедейлікті төмендетудің маңызды құралы болып табылады. 2005 жылы зейнетақылардың ұлғайтылған мөлшері егде жастағы халықтың тұрмыс деңгейіндегі экономикалық құрағышты қолдап отыруда белгілі бір рөл атқаруы тиіс. Дегенмен, ауылдағегенмен, ауылдағы егде жастағы адамдардың тұрмыс деңгейі әлі де төмен күйде қалып отыр. Ол мына жағдаймен байланысты, ауылда негізінен тозған инфрақұрылым қалады, әлеуметтік институт объектілері жеткіліксіз, ауыз суға қатысты жағдай қолайсыз қалпында қалып қойған және ауыл халқының тұрмыс деңгейін жақсартуға қажет басқа да факторлар шешімін табуды талап етеді. Осылардың барлығын былай қойғанда, ауылдағы көптеген зейнеткерлер ақы төленетін жұмыс табуға мүмкіндіктері жоқ еңбекке қабілетті жастағы үй шаруашылықтарының отбасы мүшелерін өздерінің зейнетақысымен асырауға мәжбүр.

Егде жастағы адамдардың тұрмыстарын жақсартуға қатысты  кедейлікті азайту бойынша 2003-2005 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламада белгіленген мемлекет саясатының шаралары зейнетақы төлемінің айырмашылығын ішінара қалпына келтіру арқылы зейнетақымен қамсыздандыру мөлшерлерін көбейтуге, сондай-ақ медициналық көмектің сапасын арттыруға бағытталған. Бағдарламада 2002 жылғы кедейлікпен салыстырғанда 2005 жылы оның ауқымдарын азайту көзделген. Осы мақстақа 2004 жылы қол жетті. Тұтынуға жұмсайтын табыстары күнкөріс минимумынан төмен халықтың үлесі 2001-2004 жылдарда 2001 жылғы 28,4%-дан 2004 жылы 16,1 %-ға дейін кеміді. Бағдарламада кедейлікпен күрес жүргізудің негізгі бағыттары болып мыналар белгіленді: