Қазақстан республикасының қолма қол ақшасыз есеп айырысу жүйесі

МАЗМҰНЫ 

КІРІСПЕ.................................................................................................................................3 

I ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ  ЕСЕП АЙЫРЫСУ МӘНІ МЕН МЕХАНИЗМІ 

1. Қолма-қолсыз есеп айырысуды жүргізу механизмі  және оның негізгі қағидалары ..................................................................................................................5

1.2 Қолма-қолсыз  ақша айналымының формалары мен  құрылымы .....................8 

2. «ҚАЗАҚСТАН  ХАЛЫҚ БАНКІ» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫ ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУЫНЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНА ТАЛДАУ 

2.1 «Қазақстан Халық Банк» АҚ  қаржылық жағдайын мен қолма-қолсыз есеп  айырысуы сараптына талдау .......................................................................................14

2.3 «Қазақстан Халық Банкі» акционерлік қоғамы қолма-қолсыз

есеп  айырысуыдың  электронды нысандарының қызметі .......................................22 

3. ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУЛАРДЫҢ ЖАҢА НЫСАНДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Қолма-қолсыз  есеп айырысу қызметін қамтамасыз ету жолдарын

жетілдіру ....................................................................................................................29

3.2  Қолма-қолсыз  есеп айырысу сапасын жетілдіру  және тиімді банктік қадағалау  жүргізу .....................................................................................................34 
 

ҚОРЫТЫНДЫ............................................................................................................38

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ................................................................40

        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

КІРІСПЕ 

  Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан  Әбішұлы Назарбаевтің Қазақстан халқына "Қазақстан - 2030 барлық қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы" Жолдауында: “20-ғасырдың 90-жылдары республика экономикасында орын алған дағдарыстың себептерін ашу, оны жеңудің жолдарын анықтау керек” деп айтылған. Радикалдық саяси және экономикалық әлемдік шаруашылық қатынас жүйесіне енуі дағдарыстың болуына, өндіріс көлемі мен өнімдердің, жұмыс, қызметтің бәсекеге қабілеттілігін күрт төмендетуге объективті жағдайлар тудырды. Бұл дәстүрлі нарықтың ығысуына, төлемге қабілетсіздік тудыруға, шектен тыс инфляцияға және көптеген шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің тоқтауына әкеп соқтырды. Қалыптасқан жағдайды ескеру арқылы ұзақ мерзімді жеті артықшылықтың бірі ретінде жоғары шетелдік инвестиция мен ішкі жинақ ақша деңгейіндегі ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу анықталды. Экономикалық өсу қаржы тұрақтылығына, өндірісті әртараптандыруды қамтамасыз етуге, аса маңызды салаларға инвесторларды тартуға, шешуші бизнес салаларының іскерлігін арттыруға, белсенді өндіріс қолма-қолсыз есеп айырысу саясатын еңгізуге және акценттерді шаруашылық жүргізудің макродан, микро деңгейіне жылжытуға септігін тигізеді. /1/

     Әлемде  қандай ел болмасын қолма-қол ақшаларға  толық түрде бақылау орната алмайды. Өз кезегінде қолма-қол ақшалар  көлеңкелі экономиканың және ақшаға байланысты қылмыстың дамуына алып келеді. Сондықтан ірі көлемдегі төлемдерді және тағы басқа қолма-қолсыз төлемдер жүйесін қолма-қолсыз есеп айырысудың бүгінгі таңдағы заман талабына сай жаңа формаларына өткізудің маңызы зор болып табылады.

     Әрбір елдің өзінің ерекшеліктеріне, алдына қойған мақсаттарына байланысты төлем механизмі болады, яғни әрбір елдің есеп-айырысу төлем механизмі экономиканың қажеттілігін қамтамасыз етуі қажет. Сондықтан да Қазақстанда есеп-айырысу төлем механизмін қалыптастыру барысында еліміздің ерекшеліктеріне сай келетін шетел тәжірибесін есепке алу керек. Қандай да болмасын елдің қалыптасқан дәстүріне, әдет-ғұрпына, банктің қызмет ету ерекшеліктеріне қарай есеп айырылысу қызметі ұйымдастырылады. Өз кезегінде қолма-қол ақшалар көлеңкелі экономиканың және ақшаға байланысты қылмыстың дамуына алып келеді. Сондықтан ірі көлемдегі төлемдерді және тағы басқа қолма-қолсыз төлемдер жүйесін қолма-қолсыз есеп айырысудың бүгінгі таңдағы заман талабына сай жаңа формаларына өткізудің маңызы зор болып табылады.

  Қазақстан Республикасының қаржы жүйесінің тұрақтылығы, көбіне, банк жүйесінің тұрақтылығымен байланысты болып келеді.

  Қазақстан Республикасының Ұлттық банк қызметі  Қазақстан Республикасының заңымен  және Конституциясымен тікелей негізделген  іс-шаралар атқарады. [2, 4 – бөлім]

  Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Отандық банктер ұсынылған қолма-қолсыз есеп айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Қолма-қолсыз есеп айырысу барысында банктің сапасын мамандырылуында құрылмайды. Қолма-қолсыз есеп айырысу сапасының өсуі – қарыз операцияларын басқаруды жүгізу негізінде жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда, коммерциялық банктерде қолма-қолсыз есеп айырысуын басқару концепциясында - оны жүзеге асыру жүйесі, коммерциялық банктердің банктік жүйенің қалыптасуындағы отандық шарттарында қолма-қолсыз есеп айырысу операцияларын басқаруды жүзеге асырылған процесі жоқ. Басқарудың тиімді элементтерінің бірі: қолма-қолсыз есеп айырысу саясаты мен процедураларының жақсы дамуы және ақша механизімін жақсы басқару, бұл жүйеде жақсы қызмет ететін банк персоналы болып табылады.

  Тақырыпты зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасының банктік қызметтерінің негізгі талаптарына сәйкес банктің қолма-қолсыз есеп айырысуын   қалыптастыру мен басқаруының өзекті мәселелерін шешу.

  Зерттеудің  міндеттері:

• қолма-қолсыз есеп айырысудың қалыптасуын зерттеу;
• банктің басқару жүйесіндегі қолма-қолсыз есеп айырысу қозғалысын

     зерттеу;

• қолма-қолсыз есеп айырысуын қалыптастыру мен басқарудағы

     проблемаларды зерттеу;.

  Осы курстық жұмыстың зерттеу объектісі – «Қазақстан Халық Банкі» АҚ  қолма-қолсыз есеп айырысуы. Қолма-қолсыз есеп айырысу, банк саясатында үлкен рөл бар екенін дәлелдеу.

  Зерттеу пәні – қолма-қолсыз есеп айырысу барысындағы тәуекелділік, қарыз алушылардың түрлері мен ақшалай қатынастардағы қабілеттілігі, қолма-қолсыз есеп айырысуының мерзімділігі, төлемділігі, валюта түрі және экономиканың негізгі құралдар болып табылады.

  Курстық жұмысының методологиялық және теориялық негіздері:  «Коммерциялық банктер және олардың ақшаларының айналыс қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, Азаматтық кодекс, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 2010 жылғы халыққа Жолдауы, Халевинская А.М., Лаврушина О.И., Коробова Г.Г., Тавасиева А.М. оқу құралдары, Деньги и кредит, Банки Казахстана журналдары. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

I ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ  ЕСЕП АЙЫРЫСУ МӘНІ МЕН МЕХАНИЗМІ 

1. Қолма-қолсыз есеп айырысуды жүргізу  механизмі және оның негізгі қағидалары

 

     Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулар толығымен  банк мекемелері арқылы ұйымдастырылатындықтан да, олардың кең көлемде қолданылуына банктердің торабының ықпалы, сондай-ақ олардың дамуына деген мемлекеттің мүддесінің ықпалы болады. Өйткені банк – осы қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалармен төлемдердің барлық түрі іске асатын орын болып табылады. Банктегі есеп айырысу шоттарындағы жазбаша түрдегі ақшалй қаражаттар қалдығы қолма-қолсыз ақшаларды бейнелейді.

     Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу – бұл ақшалай қаражаттарды төлеушілер мен алушылардың шоттарына байланысты жазбаша түрде жасалатын ақшалай есеп айырысуларды білдіреді.

     Шаруашылықтағы  қолма-қолсыз есеп айырысулар белгілі бір экономикалық жүйеге байланысты ұйымдастырылады.

     Қолма-қолсыз ақшалармен есеп жүйесі – бұл қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларын, оларды ұйымдастыруға қойылатын талаптарды, сол сияқты құжат айналымына байланысты есеп айырысу әдістері мен формаларының жиынтығын білдіреді.

     Қазіргі жағдайда ақша, шаруашылық өмірдің  ажырамас бөлігі болып табылады. Сондықтан, материалдық бағалылықтар мен жабдықтау  қызметтеріне байланысты болатын барлық мәмілелер ақшалай есеп айырысудан тұрады. Ақшалай есеп айырысулардың өзі екі формаға: қолма-қол ақшалармен есеп айырысу және қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуға бөлінеді. Қолма-қолсыз ақшаларды қолдана отырып, есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп айырысуларға қарағанда біршама қолайлы болып келеді. Мұндай есеп айырысу негізінде айналыс шығындарын үнемдеуге болады.

     Сондықтан да болар, қолма-қолсыз ақшалар айналысы жалпы ақша айналымының басты  бөлігін алады. Қолма-қолсыз ақшамен  есеп айырысулар барысы мынадай шаруашылықтар аумағында жүзеге асырылып отырылады:

• өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда;
• ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу кезінде;
• банк несиелерін алу және қайтаруда;
• бюджетке тиісті төлемдерді аударуда;
• халықтың ақшалай табыстарын төлеу және пайдалануда;
• басқа да банкаралық есеп айырысуларда.

     Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуларды ұйымдастыру  мынадай талаптарға сәйкес келуі  тиіс:

      Біріншіден, өнімді сатудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін бірқалыпты қаражат айналымына жағдай жасау;

      Екіншіден, белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруға деген төлеушілердің жауапкершілігі;

      Үшіншіден, қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысудың өз уақыттылығы, яғни уақытында есеп айырысуға тиістілігі.

      Біздің  елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру  негізі КСРО тұсында 1930-32 жылдары несиелік реформа барысында жасалған болатын. Содан бері, яғни 1993 жылдарға дейін еліміздегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар шаруашылықтың шығын механизміне бағытталған түрде және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістеріне толық сәйкес келген болатын. 1993 жылдарға дейін еліміздегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар шаруашылықтың шығын механизміне бағытталған  түрде және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістеріне толық сәйкес келген болатын. Ол кездегі жұмыс жасаған қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесі, бірінші кезекте, өндіріске және өнімді жөнелтуге байланысты өзінің жоспарлық тапсырмаларының орындалуына сәйкес, яғни жабдықтаушылардың мүддесіне қызмет еткен. Сол кездердегі қолма-қолсыз есеп айырысу қағидалары сатып алушының төлем қабілетін және несиелік қабілетіне қойылатын талаптарды ескермеді, соның нәтижесінде есеп айырысуға қатысушылардың балансының өтімділігіне төлемдер кезегінің бұзылуы кері әсер етті.

     Бүгінгі таңдағы экономикамыздың нарықтық қатынасқа өтуіне байланысты қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары мен әдістері, оларды ұйымдастыру қағидалары толығымен өзгерді. Қазіргі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларына мыналар жатады:

     Бірінші қағидасы – барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай қаражаттарды банк мекемелеріндегі шоттарда сақталып, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар сол шоттар негізінде жүзеге асырылуын көздейді. Мұнда клиенттерге ақшалай қаражаттарды сақтау және аударымдар жасау үшін шоттар ашылады.

     Бұл аталған қағиданың жоспарлы шаруашылық жүйедегі қиғидадан айырмашылығы барлық кәсіпорындар және ұйымдардың арасындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың банк мекемелері арқылы жүргізілуге міндеттілігін байқауға болады. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшаны банктегі шоттарда сақтауға міндеттілігі – бұл экономиканы әкімшіл-әміршіл әдістер арқылы басқаруға ұқсас болып келеді.

     Нарықтың  шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды жүргізу, шаруашылық субъектілердің экономикалық дербестігін және олардың өздерінің іс-әрекеттері үшін материалдық жауапкершілігін ескеруі тиіс.

     Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың екінші қағидасы бойынша төлемдер шот иелерінің өніміне байланысты белгіленген төлемдер кезегі бойынша, яғни шоттағы қаражат қалдығы шегінде жүзеге асырылуы тиіс.

     Өндірістің  құлдырауы мен инфляциялық процестер  жағдайында шаруашылықтағы төлем тәртібінің төмендеуіне байланысты, біздің елімізде, клиенттердің есеп айырысу шоттарынан бірінші кезекте, бюджеттің барлық деңгейіне, сондай-ақ зейнетақы қорлдарына төлеуге шешім қабылданған. Бұл әкімшілік шара ҚР Үкіметінің бүгінгі экономиканың даму кезеңіндегі бюджеттің кіріс жағын нығайтуға және шығысы арқылы әлеуметтік саланы қаржымен уақтылы қамтамасыз етіп отыруға бағытталды. Бұл жерде банктің нарық субъектісіне , яғни клиентке қоятын талабы оның шотында бар қаражат қалдығы шегінде төлемді жүзеге асыру болып табылады.

     Қолма-қолсыз есеп айырысудың үшінші қағидасы –  нарық субъектілерінің қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формаларын таңдаудағы еркін және оларды банктің араласуынсыз шаруашылық келісім шарттарында бекітуді көздейді.

     Бұл қағида меншік формаларына байланыссыз  кез келген нарық субъектілерінің  келісім шарттық және есеп айырысу  қатынастарын ұйымдастырудағы бұл  қатынастардың нәтижелі болуы үшін, олардың материалдық жағынан жауапкершілігін арттырудағы экономикалық дербестігін сипаттайды. Бұл жерде банктің рөлі тек қана төлемдерді жүзеге асыруда делдал ретінде көрініс табады.