Қазақстан республикасының қолма қол ақшасыз есеп айырысу жүйесі

  Банктің ұйымдастырылуы және құқықтық формасына байланыссыз, оның жарғылық капиталы оның қатынасушылары жеке және заңды тұлғалар есебінен құрылады, сондай- ақ олардың міндеттемелерінің қамтамасыз ету құралы болып табылады. Жарғылық капитал оның қатынасушыларының меншікті қаражаты есебінен ғана құрылуы мүмкін. Банктік несиелер есебінен жарғылық капиталды құруға тыйым салынады. Банктің жарғылық капиталы тек ақшалай қаражаттар есебінен құрылуы мүмкін.

  Халықаралық төлем жүйесі бойынша  VISA international, «Қазақстан Халық Банк» берілген жобаны ТМД елдерінде ен алғаш шығарды.  Және де СЕМЕА аймақтарында да осындай қызметтерді көрсету бойынша төрт банктің бірі болып табылады.

  «Қазақстан Халық Банк» Алматыда есеп- кассалық бөлімдер бойынша екінші орында.

  Өтімділіктің  жетіспеу мәселесінің өткірлігін төмендету үшін және банктердің өтімділігін тиімді реттеу үшін минималды резервтерді құру механизмінде өзгерістер енгізілді. Берілген өзгерістер нәтижесінде ІІ- ші деңгейлік банктер тайғанқы график бойынша резервті қажеттерді орындайды.

  «Қазақстан Халық Банк» АҚ  пен оның бөлімшелерінде есеп-шоттары бойынша тұрақты айналымдары бар және жағымды несиелік тарихы бар кәсіпорындарға, төменгі сыйақы мөлшері түрінде несиелік өтінішін қарастыру кезінде ерекше шарттар қарастырылған.

  «Қазақстан  Халық Банкі» АҚ  клиентпен оның жоспарларын қаржыландыру мәселелерін талқылауға және оны шешу жолдарын ұсынуға әрдайым дайын.

  Несиелеудің негізгі қағидалары:

  Жеке  несие алушы, котрагенттер, не қатысты тулғалар тобының несиелік лимиттің жалпы деңгейіне сәйкес несиелеудің белгіленген критериялары.

  Жаңа  несилерді беру, несиелік желілерді үлғайту және қайта қаржыландыру туралы шешімдерді қабылдаудың нақты жетілдірілген жүйесі.

  Несие шарттарын тәуелсіз бағалау және тәуекелді басқару (Базель комитетінің қағидаларына сәйкес).

  «Қазақстан Халық Банктің» акционерлік қоғамы екінші деңгейлі тез дамып келе жатқан қазақстандық банкілердің бірі болып табылады және банктік қызмет көрсету нарығында табысты жүмыс істегелі 10 жылдан асты. Егер «Қазақстан Халық Банк» АҚ  2010 жылғы қаржылық көрсеткіштеріне көз тастасақ, есеп беру жылы банктік қызмет көрсету жопе ұсынылған банктік өнімдер нарығына ену жылы болды.

  2010 жылғы «Қазақстан Халық Банк» АҚ  активтері 168 % өсгі, 2010 жылдың 1 қаңтарына 22 млрд.теңгеге жетті. Абсолюттік сандар осімі 13,8 млрд.теңге құрады. Өсудің негізгі қайнар көзі - 2008 жыл мен 2009 жылдар арасында 2,3 есеге ұлғайған, жылдың соңына үлесі 73% құрағаи несие портфелі болды. Банк активтерінің өсуіне ықпал еткен тағы бір маңызды фактор - үлесі 7%-дан 18% өсіп, 3,9 млрд.теңгеге жеткен құнды қағаздар портфелі болды. Осы жылға көрсеткіш 6,4 есеге ұлғайды. 2008-2010 жылдар арасындағы банк міндеттемелері 2,9 есеге өсіп, 2010 жылдың 1 қаңтарына-19,9 млрд. Теңгені құрады.

  2010 жылы банк 2009 жылғы көрсеткішті 936,8 млн.теңгеге(74%) көтеріп, банк кірісі 2,2 млрд.теңгені құрады. Кесте 1-де банк кірістері көрсетілген, 2010 жылғы негізгі кірістер бойынша есуі: сыйақы алу мен байланысты кірістер-82 %, дилингтік операциялар бойынша кірістер-17%; комиссиялық кірістер-26% құрады. 

  Кесте 3 - Қазақстан Республикасындағы  қолма -қолсыз есеп айырысуының ұйымдастырылуындағы жұмыскерлерінің бағасы .

(баллмен)                                                                                       

  2010 жылы банк 2009 жылғы көрсеткішті 936,8 млн.теңгеге(74%) көтеріп, банк кірісі 2,2 млрд.теңгені құрады. Кесте 1-де банк кірістері көрсетілген, 2010 жылғы негізгі кірістер бойынша есуі: сыйақы алу мен байланысты кірістер-82 %, дилингтік операциялар бойынша кірістер-17%; комиссиялық кірістер-26% құрады.

  Ағымдағы  өтімділік еселігін есептеу үшін төмендегідей баланс баптарын пайдалану қажет: касса, ҚР Ұлттық банкіндегі есеп-шот, басқа да банктердегі есеп-шоттар, құнды қағаздар, алдын ала алуды талап ететін депозиттер, жедел депозиттер, ҚР Ұлттық банкі алдындағы қарыздар, басқа банктер алдындағы қарыздар, ҚР Үкіметі алдында қарыз, өтелмеген акцептер бойынша міндеттемелер, басқа да қарыздар мен міндеттемелер. Есеп айырысу үшін қолданылатын баланстын негізгі баптары кесте 5-те көрсетілген. Сараптама жүргізу үшін, 2 жылдың, дәлірек 2008, 2009, 2010 жылдардың мәліметтері қолданылады. Салыстырмалы түрде, №2 кестеде пайыздық қатынаста көрсетілген өзгеру қарқынының ұласпалы есептері енгізілген. 
 

Кесте 4 - «Қазақстан Халық Банк» АҚ ағымдағы өтімділік еселігінің есебі

(мың.тенге)

  Қарастырылып  отырған уақыт аралығындағы ағымдағы өтімділік еселігі кесте 5-те келтірілген. Есептеу үшін мынадай формула қажет:

  өтімділік =Ағымдағы активтер / Ағымдағы міндеттемелер еселігі            (1)

      Ағымдағы  өтімділігін сараптау, «Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның клиенттер алдындағы өз міндеттемелерін мерзімінде орындау жоғары қабілеттілігімен ерекшеленеді деген қорытындыға келуге мүмкіндік береді. Ағымдағы өтімділік еселігінің 2008 жылы 0,6-ға және 2009 жылы 0,4-ке төмендеуіне қарамастан, ол ағымдағы өтімділік

  Бұл еселік банктің өзінің клиенттерінің  есеп-шоттарындағы қаржыны несиелік қор ретінде қолдана ма, жоқ па соны көрсетеді, яғни банк клиенттері қандай жағдайда банк есеп-шоттарындағы қалдық бойынша пайыз алуға үміттене алады, қандай жағдайда банк жоғары өтімді активтердің есебінен өзінің барлық борышқорлық міндеттемелерін орындай алады, есеп-айырысу-кассалық қызмет көрсетуге жататын клиенттерге аса мән беріледі.  

    Кесте 7 - «Қазақстан Халық Банкі» АҚ лездік өтімділік еселігінің есебі

(мың.теңге)

  Кесте 7-дегі мәліметтерге қарағанда, банктің  лездік өтімділік еселігі банктің клиенттер алдындағы міндеттемелерін орындау үшін жеткілікті. Осымен бірге өтімді активтер мен қолма-қолсыз ақша активтер назарға алынады, ал міндеттемелер талап етілген жағдайда қарастырылады. 2008 жылы бұл 0,8 құрады, бір мезгілде түскен міндеттемелер бойынша банк 80%-бен есеп айырыса алатын жағдайда болды, ал 2010 жылы бұл көрсеткіш 30% дейін төмендеді. Бұл банктің өтімділігінен айырылу шегінде дегенді білдіреді.

2.2 «Қазақстан Халық Банкі» акционерлік қоғамы қолма-қолсыз

есеп  айырысуыдың электронды нысандарының қызметі 

  Нарыққа көшу жағдайында экономикалық механизмді жетілдіру, ақша айналымы жүйесінің қызмет етуіне, жеке тұлғаларна кассалық-есеп айырысу қызметін ұйымдастырылуына анағұрлым жоғары талаптар қояды. Төлем айналымының өсуі, және шарттасылған шығын айналымының өсуі еңбек шарттарын қысқарту мен бір мезгілде шығын айналымдарының төмендеуіндегі қаражат қорының айналымын жеделдету мен тез өсіп келе жатқан төлем қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, ақша айналымының негізінде жаңа механизм құру қажеттілігін көрсетеді.

  Осы мәселе қолда бар ақша формаларын жаппай қолдану кезінде шешілуі мүмкін емес, өйткені табиғатынан олардың өзгермелі шегі бар, қаржылық есеп айырысудың жоғары еңбек сыйымдылығын ескертеді, есеп айырысу тізбегінің үздіксіздігін қамтамасыз етпейді және өз қозғалысын бақылауды қиындатады. Оны шешудің негізгі жолы қолма-қолсыз ақшаны айырбастау тәжірибесінде кен колданылатын нарықтық экономикалы индустриалды дамыған елдердін озық тәжірибесі негізінде «қағазсыз» технологияны пайдалану және оларды автоматтық өңдеу үшін арнайы техникалық құрылғыларды құру.(Кесте 5) 

    Кесте 5

«Қазақстан Халық Банкі» АҚ 2010 жылғы қолма -қолсыз есеп айырысуының ұйымдастырылуына бойынша коэфиценттер

    (пайыз)