Қазақстан республикасының қолма қол ақшасыз есеп айырысу жүйесі

  Дара  карточканы алуга тек жеке түлғалардың ғана құқы бар, және де олар мүліктік немесе ақшалай келіпдемені сомада немесе валютамен беру қажет. Оның көлемі клиенттің таңдап алган несие лимиті мен карточкасына байланысты болып келеді.

  Карточка  болған жағдайда клиент сатып алған затты несиеге алуына, сауда жасалған жеріне қарамай алған тауарының ақысын төлеуіне, түрлі дүкендерден алған заттарына есеп айырысуына, түрлі қызметтерге, қонақ үй, әуекомпанияларына, мейрамханаларға, туристік агенттіктерге, автомобильді жалға алуына, май қүю станцияларына, дәрігерлік қызмет көрсету, шетелдік каталогтар бойынша тауарлар сатып алуға және де ТМД мен әлемнің отыздан астам елі бойынша кез-келген валютада түрлі қызметтерге пайдалануға болады.

  Отандық пластикалық карталардың дамуын қарастыра келіп, бірнеше қорытынды жасауға болады.

  Біріншіден, банк қызметтері нарығы үлкен өзгерістерді бастан кешіріп жатыр, және соңғы жылдары дамушы елдердің пластикалық карталарының бар белгілеріне ие болуда. Бір жағынан алдыңғы қатарлы отандық банктер халықаралық төлем жүйесімен жұмыс істеп жатса, екінші жағынан, жоғарғы технологиялар нарығындағы бірінші болу үшін бәсекелестікке өздері түсті. Соған байланысты өздерінің төлеу мен есеп беру электронды жүйесі мен біріккен пластикалық карталар жүйесін жасады. Бұл жерде басында жекеленген көптеген банктер мен фирмалардың жүйесін бір жан-жақты төлеу жүйесіне біріккенін он қадам екенін айта кеткен жөн.

  Екіншіден, отандық пластикалық карталар нарығының маңызды ерекшелігі - жарнамен төлеудің негізгі элемент банктің карточкалары болып табылатыны. Банк-эмитенттер көбірек клиент жинау үшін, бір-бірімен белсенді бәсекелестікке түсуде. Үлкен бәсекелестікті карточка мен оны қолданғаны үшін алатын комиссиондық ақының төмендеуінен байқауға болады.

  Үшіншіден, пластикалық карталар нарығының инфражүйесінің дамуы (есеп айырысуға пластикалық карталарды қабылдайтын сауда-саттық және қызмет көрсету орындар, банкоматтар, есеп айыратын орталықтар және т.б.) банктердің пластикалық карталарды шығару жылдамдығынан артта қалуда.

  Төртіншіден, отандык пластикалық карталардың банк-эмитенттері көп жағдайда елдегі экономикалық жағдайлардың ерекшеліктеріне байланысты (ақшаның қүнсыздануы, төлемсіздік дағдарысы, экономикалық қауіптің өсуі және т.б.) дебетті карточкалар айналымына шығарады. Пластикалық карталардың банк-эмитенттері көп жағдайда елдегі экономикалық жағдайларға байланысты дебетті карталарды шығаруда. Банк түрлі жағдайдан өздерін сақтандыру мақсатында әр несие картасын берердің алдында несие лимитін өсіретін сақтандыру депозитін ендіруді талап етеді. Яғни несие келісіміне күдікпен қарап, суррогатты несие карталары мен төлем карточкалар туралы айтуына тура келеді.

  Бесіншіден, біздің елдегі көптеген карточкалар магнитті болып келеді. Ол оны шығару мен қызмет көрсету ақысының өз бағасынан тым төмендігіне байланысты. Әрине, банктер кымбат тұратын инфражүйені құру үшін үлкен қаражат салулары тиіс.

  Сонымен қатар, қазақстандағы несие және басқа да карталарды ендіруді шетелдегі карточкаларды қолдану тәжірибесін, олардың кемшіліктері мен жетістіктерін негізге ала отырып дамыту қажет.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП АЙЫРЫСУЛАРДЫҢ ЖАҢА НЫСАНДАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 

  Бұл тарауда Қазақстан Республикасының  банктердің қолма-қолсыз есеп айырысуларының дамуын, кемшіліктерін, мәселелерін қарастыру және оны одан әрі дамыту. Қ.Р Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010-2009 жылдарға қойған талаптары, ақпараттық технологияларды қолдана, банктердің қолма-қолсыз есеп айырысуларын жетілдіру бағдарламасының мақсаттары, міндеттері және бағдарламаны іске асырудан күтілетін нәтижелер, қолма-қолсыз есеп айырысулардың мақсатында Қазақстан Республикасы мен басқа мемлекеттер арасындағы конвенциялар және оларды әкімшіліктендіру тәртібі қарастырылады. 

3.1 Қолма-қолсыз есеп айырысу қызметін қамтамасыз ету жолдарын жетілдіру 

  Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының көптеген банктері мен компаниялары пластикалық карталарды пайдалану арқылы ақшасыз есеп айырысу жүйесін ендіріп жатыр. Негізінен іске асып жатқан жобалар танымал on-line технологиясын тірек етіп, магнитті жолақты пластикалық карточкаларды пайдаланады. Сонымен қатар, қолма-қолсыз есеп айырысларды пайдалана отырып, карталарды қайта өңдеу жобалары да, аз мөлшерде іске асуда.

        Банк қолма-қолсыз есеп айырысу қызметін жүзеге асыру  барысында көптеген тәуекелдермен, оның ішінде несие тәуекелімен ұштасады.

        Банктің қолма-қолсыз есеп айырысу қызметінің тұрақтандыруын қамтамасыз ететін және несиелік қызметтегі жоғалтуларды жою мақсатында банктік  қор қалытастырылады. [7, 2 бөлім, 12 бап]

        Банктер шығындарды жабу үшін жалпы Резервтік қор  құрады.

  Банктің резервтік қоры жарғылық қор көлемінде  қалыптасады, таза пайда есебінен толықтырылады  және жүргізілген операциялардағы  шығындарды жабу үшін арналады. Банктің  шығын есебінен күмәнді және үмітсіз  міндеттемелерге қор қалыптасады, ал бөлінбеген таза пайда есебінен банктік активтер бойынша қор қалыптасады.

  Активтер  мен шартты міндеттемелердің қоры –  нақты активтің құнын жоғалту, ал шартты міндеттемелер жағдайында банктің  өз міндеттемелерін орындау барысындағы  жоғалтулар болып табылады.

  Резервтік қорға аударымдардың көлемі банкпен жүргізілетін несиелік саясатына және несие портфелінің құрылымына байланысты болады. Аударымдар көлемі қарыздың абсолютті сомасына пайыз түрінде дифференциацияланған.

  Қордың  жалпы көлемі ссудалық қарыздың сомасына байланысты, реттеу мерзіміндегі валюталық курстың өзгеру нәтижесінде негізгі қарыз сомасының өзгеру есебінен және тәуекелдер топтарынан реттелуі қажет.

  Банктің жарлығында қарастырылатын қорға аударымдардың  жылдық көлемі таза пайданың 25 % - нан  кем болмауы керек. [5, 31 бап]

  Банктің резервтік қордың қалыптастыруының дұрыстығы аудиторлық фирмамен расталады.

  Резервтік қордың көлемі банк басқармасының уәкілетті  органдарының шешімімен келесі жағдайларда  ғана қолданылуы мүмкін:

• есептік жылдың аяғындағы банктің шығындарын жабу.
• Банктің жарғылық капиталын көбейту.
• Келер жылдың табыс есебінен қалыптасатын банктің басқа да қорларын толтыру.

  Қатысушылардың  жалпы отырысында сәйкес келетін  аударымдарды бекіткеннен кейін  ғана банк жоғарыда көрсетілген мақсаттарға  резервтік қорды жұмсай алады.

  Банктің резервтік қорын қалыптастыру және олардың қаражаттарын қолдану банктік  тәуекелдерді жабу үшін бағытталады.

  Жиынтық несиелік тәукелге байланысты резервтер  банктің шығындарына жатқызылатын аударымдар есебінен қалыптасады және клиенттің несиенің негізгі қарызын өтемеуін жабу үшін қолданылады. Банк өз шығындарын қысқарту мақсатында несиелік тәуекелдердің төмендету шараларын іске асырады. Несие тәуекелінің деңгейіне байланысты олар бойынша резервтер көлемі бекітілуімен несие классификациясы жүзеге асырылады.

  Қарыз алушының қолма-қолсыз есеп айырысу  жағдайын, сонымен қатар әкімшілік  – шаруашылық қызметтермен байланысты тәуекелдердің және міндеттемелерінің  орындау перспективаларының талдау қорытындысы бойынша банк стандартты активтер мен шартты міндеттемелерге провизияларды 2 % көлемінде қалыптастырады.

  Несие тәуекеліне байланысты жоғалтуларға резервтер:

• әрбір несие түріне;
• есептік айдың соңғы жұмыс күнінде қалыптасады.

  Резервтің жалпы көлемі банкке несиелік қарыздың сомасынан, оның ішінде реттеу мерзіміндегі теңге курсының өзгеру нәтижесінде жалпы қарыздың өзгеруі, тәуекел топтары ай сайын нақтылануы тиіс. Жоғалтулар бойынша резервтер қарыз алушылармен несиелік қарызды өтемеуін жабу үшін қолданылады. [7, 3 бап]

  Банктің уәкілетті органдарының шешімі бойынша резерв есебінен үмітсіз қарыз оның балансынан алынады, ал оның жетіспеушілігі есептік жылдың шығындарына жатқызылады.

  Ірі несиелерге және қамтамасыз етілмеген  қолма-қолсыз есеп айырысу қатысты  уәкілетті органдардың шешімі соттық, нотариалды органдардың процесуалды құжаттарымен расталуы қажет, ол қарыз алушының қаражат есебінен қарызды жабу мүмкін емес екендігін куәландырылады.

  Қарыз алушының төлемқабілетінің жоқ болмауының салдарынан оның балансынан қолма-қолсыз қарызды алу берілген қарыздың өтелуі болып табылмайды. Баланстан алынған қарыздар баланстан тыс 5 жыл көрсетіледі. Олар қарыз алушының мүліктік жағдайының өзгеру жағдайын, соттық шешімдердің бас тартуын қадағалайды. Есептелген пайыздар бойынша және негізгі қарыз бойынша мерзімі өткен қарызды бекітетін қарыз алушының шотынан хаттамаларды банк жиі (тоқсан сайын 1 реттен кем емес) жібереді.

  Егер  қарыз алушының несиелік қарызы бекітілген тәртіпте құралған қордың есебінен алу үшін үмітсіз деп есептелінсе, онда берілген қор шығындалады.

  Қадағалау процесінде Орталық банк пен оның шекаралық мекемелері банкке несиелік қарызды қайта бағалау туралы талаптарды көрсетуге құқылы, егер ол банктің несие портфелінің сапасын бағалаудағы қорытындыдан шықса. Қайта бағалау нәтижесінде банкке резервтерді есептеу туралы және сонымен қатар қалыптасқан резервтер сомасын азайту туралы талаптар көрсетілуі мүмкін.

  1995 жылдың 31 тамызындағы № 2444 «Банктер және банктік қызметтер туралы» Заңының 43 бабына сәйкес банктер банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындарды жабу мақсатында күмәнді және үмітсіз активтерге қарсы резервтік қорды қалыптастыруы керек.

  Резервтік капитал жай акциялар бойынша  дивиденттерді төлеуге дейінгі банктің таза пайдасы есебінен құралады. Резервтік капиталдың резервтік көлемі Ұлттық банкпен бекітіледі [7, 1 бөлім]

  Жүргізілеген  операциялардың көлемі мен сипаттамасына  байланысты өзінің қызметінің қолайлылығы  мен қадағалау деңгейін қамтамасыз ету мақсатында банктер Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Ұлттық банкпен бекітілген шарттарына сәйкес күмәнді және үмітсіз міндеттемелерді ерекшелеу арқылы берілген қолма-қолсыз есеп айырысулардың классификациясын және оған қарсы резервтерді құруы қажет. [7, 2 бөлім, 43 бап]

  Банкпен бекітілген төлемеу тәуекелін азайту үшін несие көлемін қадағалау  мақсатында Ұлттық банктің резервтік  талаптарының механизмдері қолданылады:

• резервтік міндеттемелердің нормативі банк алдындағы қолма-қолсыз есеп айырысу міндеттемелерді қоспағанда міндеттемелердің жалпы сомасынан пайыз ретінде есептелінеді және 40 % көлемінен аспауы тиіс.
• Ерекше жағдайда Ұлттық банк қолма-қолсыз есеп айырысу міндеттемелерін өсірудегі резервтік талаптарды кіргізуге құқылы.
• Минималды міндетті міндеттемелердің нормативін бұзғанда Ұлттық банкпен Қазақстан Республикасының заңнамасының көлеміне сәйкес айыппұл тағайындалады.
• Минималды міндетті міндеттемелердің өзгеруі шешім қабылдағаннан күннен кейін 1 айдан кем емес күнде іске асырылады.

  Банктің қызметі тоқтаған кезде Ұлттық банк бір жетінің ішінде қорланған  қаражаттарды қайтарып береді.

  Мұндай компаниялардың қатарына Қазкоммерцбанк жатады. Олар өздерінің алдына on-line мен of-line екі жүйенің кең танымал болған жетістіктерін біріктіріп, құрама пластикалық карталарды пайдалануды мақсат етіп отыр. Мұндай картаның бойында теле магнитті жолақ (кәдімгі магнит жолақты пластикалық карта сияқты бол келеді) пен сақтау микропроцессорлы болады (Смарт карта сияқты). Магнит жолақты смарт карталар магнит жолақты карапайым пластикалық карталар мен Смарт карталарға қарағанда технология жағынан дамыған болып есептеледі: алаяқтықтан сапалы да күшті корғануды қамтамасыз етеді. Немесе қажет болған жағдайда, авторландыру орталығымен on-line байланыс жүйесін, сонымен қатар, кең тараған мультивалюттық және де электронды портмоне сияқты функционалды үлгілерін іске асыру.

  Отандық және шетелдік карталық жүйені оқып-біліп, Қазақстан Республикасы аймағында оны қолданып шарттарын енгізе отырып, Қазкоммерцбанктің мамандары магнит жолақты Смарт-картаны пайдалану негізінде өзіндік карточкалық жүйені құрудың маңыздылығына келіп тоқтады. Бұған байланысты, іске асайын деп жатқан жүйенің отандық дамыған жүйелердің (Union Card, STB Card және т.б.) бірімен бірігіп кетуін де қамтамасыз ету қажет.