Инновациялық жобаларды басқару және олардың экономикалық тиімділігін бағалау

ext-align:justify">4.      Ішкі нарықтағы тауар және қызмет түрлеріне деген тұтынушылық сұраныстың төмен деңгейі;

5.      Өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның дамымауы;

6.      Техникалық және технологиялық кәсіпорынның жалпы артта қалушылығы;

7.      Ғылым және өндіріс байланысының әлсіздігі;

8.      Ғылыми зерттеу және тәжірибелік конструкторлық жұмыстарға қаржының аз бөлінуі;

9.      Басқару міндеттерінің өзгермелі экономика талаптарына сәйкес келмеуі;

Осы мақсаттарға қол жеткізу тамақ өнеркәсібі реформасына сілтейді. Соның ішінде нан өндірісін қарастырайық.

Иннновация – бұл қандай да бір тиімділікке қол жеткізетін, өнімнің сапасын және бәсекеқабілеттілігін жоғарылатуға бағытталған, өнім құрамын жаңа техникамен технология арқылы өзгеретін, технологиялық өзгерістер арқылы өндірісті ұйымдастыратын интеллектуалдық еңбек немесе жаңалық ашу нәтижесі және ғылыми техникалық жасақтаулар болып табылады. Нан өндірісіндегі инновацияға ғылыми анықтама бере отырып, оны жіктей аламыз. Нан өндірісінде инновацияны мемлекеттің шаруашылық субъектілер деңгейіне әсер ету бағыты бойынша жіктеуге болады:

-         ұйымдық – құрылымдық форма;

-         қаржылық – салықтық форма;

-         мүліктік форма.

Инновацияны былайша жіктеу мынадай компонентердің қатысымен жүреді: технологиялық тізбектегі инновацияның орналасуы, тартылған инновация көлемі және оған жұмсалған құралдар мен ресурстар, тамақ өнеркәсібінде инновациялық жобаның енгізілуі, инновациялық жобаның жүзеге асуы, тәуекелділік деңгейі бойынша, өндірістік процеске инновацияға қолдау саласы.

Қазақстан Республикасының нан өндірісіндегі құрылымның қалыптасуларының мемлекеттің араласуынсыз жүзеге ауы мүмкін емес. Бұл қалыптасулар арқылы жалпы тамақ өнеркәсібіндегі инновациялық жаңару жүзеге асады.

Мына суреттен көріп көріп отырғанымыздай нан өндірісі дамуына мына тәсілдердің қолданылуымен қол жеткізуге болады.

 

Кәсіпорынның инновациялық стратегия моделі 4 фактормен байланысты: артықшылықтары, әлсіз жақтары, мүмкіндіктері, қауіп қатерлері. Артықшылықтары мен әлсіз жақтары кәсіпорынның активтер құрылымында көрінеді. Олар стратегияны таңдау мүмкіндіктерінде жинақталатын әшкі шектеулерін айқындайды. Кәсіпорынның сыртқы шектеулері оның өндірістік бағыттылығымен анықталады.

Өндірістік мүмкіндіктері мен қауіп қатерлері тәуекелділігі мен тиімді табыстары бар бәсекелестік ортаны сипаттайды.

Шаруашылық нарықтық жағдайында кәсіпорынның инновациялық инвестициялық және өндірістік түрлері кәсіпорын жағдайының белгісіздігімен байланысты тәуекелділік шешімдермен қатар жүреді. Инновациялық қызметтің тәуекелділік деңгейі материалдық – заттық және ақшалай формадағы мүмкін болатын шығын көлемімен анықталады. Кәсіпорынның инновациялық қызметінде тәуекелділікті басқару тиімділігі олардың әртүрлілігіне сәйкес анықталады. 

Инновациялық даму стратегиясының практикалық тиімділігі сыртқы факторларды дұрыс бағалауға және талдауға тәуелді болады және оларға кәсіпорын бірден әсер ете алмайды [19,85]. 

 

              Сыртқы орта

 

 

             

                Ішкі орта

 

 

Нан өнімі                         Нан өнімі - өндірістің инновациялық                Нан өніміне сураныс

нарығының                              даму стратегиясы

конъюнктурасы                      

 

                 Өндіріс

 

 

                                        Тамақ өнеркәсібі саласының дамуы

 

Сурет 6

Нан өнімі өндірісінің стратегиялық дамуына әсер ететін факторлар

 

Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық өнімінің ірі өндірушісі әрі экспортеры болып табылады. Инвестицияны тарту бағыттары: өңделетін өндіріс өнеркәсібі және ауыл шаруашылығы. Негізгісі тамақ өнеркәсібі болып табылады. Нан өндірісі – тамақ өнеркәсібінде қарқынды дамып келе жатқан өндіріс болып табылады.

Атырау облысы бойынша нан өнімінің өндірісі бойынша лидер болып табылады.

Салыстыру сызбасына сәйкес азық – түлік және азық – түлік тауарларының инфляциясы арасындағы деңгей 7-10 % шамасында болу керек, ал 2008 жылдың басында бұл айырмашылық 15 % құрайды.

Нан өндірісіне бағаның өсуі нан өндірісі кәсіпорынның дамуына әсер етеді.

UNIDO дүниежүзілік банк және ЕҚДБ ұсыныстарына сәйкес инновациялық жобасы экономикалық бағалау үшін отандық және шетелдік тәжірибеге сәйкес ақша ағымын таңдау негізінде құрылған тәсілдер. Мұнда мына көрсеткіштер арқылы инновациялық қызмет тиімділігі есептеледі: таза дисконтталған табыс, инновация рентабельділігі индексін анықтау тәсілі, табыстың ішкі модификацияланған нормасы. Инновациялық қызметі бағаның көрсеткіштерінің мәні инновациялық тәуекелділікпе салыстырылу керек.

Жүргізілген талдау нәтижесінде «Атырау нан» ЖШС-ін жаңа техника мен технологияның қажет екені анықталды. Кәсіпорын қызметін талдау арқылы басқа кәсіпорынға да техника мен технологияны енгізу қажет. Бірақ «Атырау нан» ЖШС өте қажет. Мысалы, «Заман- нан» өндірістік қорды 1 млн.$ көлемінде кейбір құралдары жаңартылды. «Балықшы нан »ЖШС – де қаржылық дағдарысқа байланысты өз перспективасында қызметкерлер санын арттыру шарасы жүргізілмейді. Ал «Атырау нан» ЖШС – де инновациялық қызметтің тиімділігін арттыру үшін құрал – жабдықтар жаңартылды.

Бірінші инновациялық жоба – А жобасы «ПИТПАК – ОТР» қалыпқа келтіру машинасы, машинаны өндіруші «Таурас - Феникс» АҚ Ресей Федерациясы нанды формаға салып пісіруге арналған.

Инновациялық жобаның экономикалық тиімділігін бір ғана көрсеткішпен бағалау дұрыс нәтижені көрсетпейді. Жүргізілген есептеулер негізінде инновациялық жобалардың енгізілу тиімділігін анықтау арқылы үш жобаның дисконтталған таза табыс (ДТТ), рентабельділік индексі (РИ) және өзін - өзі ақтау мерзімі (АМ) анықталады. Төмендегі кестеге сәйкес тәуекелділік деңгейі жобаны жүзеге асыру кезеңдері бойынша бірдей емес.

Көрсеткіштері	А жоьасы	Б жобасы	В жобасы
ДТТ (тұрақты дисконттау мөлшері 10%)	16428,4	328158,2	-5290,1
ДТТ (дисконттаудың өзгермелі мөлшері 10%,12%,14%,16%,18%)	14182,3	284319,7	-8155,3
РИ (10%)	1,656	1,825	0,897
РИ (10%,12%,14%,16%,18%)	1,568	1,713	0,841
М (май)	2,24	2,25	-
М (тұрақты 10%)	2,61	2,62	-
М (өзгермелі 10%,12%,14%,16%,18%)	2,66	2,67	-

Инновациялық жобаның тиімділігін таңдау үшін ДТТ көрсеткіштері мен ағымдық ликвидтік коэфициенттері АЛК салыстырылды.

Кесте

ДТТ көрсеткіштері мен  АЛК салыстыру

А инновациялық жобасы	Б инновациялық жобасы	В инновациялық жобасы
ДТТ>0	ДТТ>0	ДТТ<0
1<АЛК<2	1<АЛК<2	АЛК<1

 

А және Б жобасының коэфициенттері инновациялық жоба тәуекелділігіне икемді болып келеді. Кәсіпорынға жүйелі түрде талдау жасамай А және Б инновациялық жобалармен енгізу бәсекеқабәлетті төмендетеді.

Сондықтан да В инновациялық жобасы кәсіпорынның тәуекелділік жағдайына икемсіз болып келеді. Бұл жобаны енгізу арқылы қаржылық тұрақтылықты жоғалтамыз.

Атырау облысы бойынша тамақ өнімдерінің өндірісі ішкі нарықта өз өнімдерін өткізу бойынша қиындықтарға кездесуде. Өндірістің құлдырауы кезінде жалпы өнім көлемі төмендетеді. Сондықтан да мынадай мәселелер туындайды: кәсіпорындар қандай құралдар арқылы өздерінің құралдар – жабдықтарын жаңарта алады.

Сондықтан да Атырау облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің дамыту шаралары қарастырылған. Бұл берілген құжаттарда кәсіпкерлік қызметтің нормативтік – құқықтық базасын жетілдіруге, қаржы – несие жүйесі мен инвестициялық саясат жүйесі мен инвестициялық саясат жүйесін дамытуға, инновациялық дамытуға, шағын және орта бизнес  арасындағы байланысты нығайтуға арналған шаралар қарастырылған. Бірақ бүгінгі күнде кез – келген кәсіпкер өзінің қаржылық мәселесін өздері шешеді.

Нан өнімі өндірісінің инновациялық потенциалын көтерудің келесі бағыты – ұзақ мерзімді несиені қолдану. Тұрақты ұсынысты қалыптастыру үшін мемлекеттік протекционизм қажет. Атырау қаласы бойынша мына кәсіпорынға маркетингтік талдау жүргізілді [20,56]. 

 

Кесте 8

Нан өндірісі кәсіпорынның инновациялық даму жағдайлары мен перспективалары

Кәсіпорын	Өткізу көлемі мен өндіріс көлемінің сәйкестендіру
1. 2.	Өнімді өткізу және өндіру көлемі кәсіпорын мүмкіндігіне байланысты. Нарықты зерттеу жүргізілмейді. Өнім құрамы бірнеше жыл қатарынан қаралмаған.
1. 2.	Өтімділік нарығы кеңейтілген, сонымен қатар тауардың нарықтағы қозғалысын тұрақтандыру бойынша шаралар қолданылады (мысалы, жарнама). Өнім құрамы қаржы құралдарының жеткіліксіздігінен қаралмаған.
1. 2.	Нарықты зерттеу жүргізіледі, тұтынушының өзгермелі қажеттілігі ескеріледі. Өнім құрамы үнемі бақылауда болғандықтан өнім сапасы арттырылып отыр.

Нарықты зерттей отырып, 4 кәсіпорынға  маркетингтік зерттеу жүрмегендігін байқадық. Олар жарнама мәселесін шешу қажет және фирмалық стилді жасақтау қажет. Ал қалған 3 кәсіпорын табыс тұрақты келіп отыр, бірақ нарықтық экономика жағдайында инновациялық даму стратегиясында қиындықтар кездеседі. Өнімділікті арттыру үшін нарықты зерттеу қажет.

Аталған кемшіліктердің барлығы кәсіпорынға инновациялық даму стратегиясының қажет екендігін көрсетіп отыр.

Нан өнімі өндірістің көлемі де Атырау облысы бойынша бағаланбаған. Нәтижесінде импорт көлемінің төмендеуі есебінен нарық кеңейіп отыр. Бірақ Атырау облысында дүкендерде әсіресе Ресейден келетін тауарлар саны көбейіп отыр. Нарыққа импорттың орын алуы отындық тауар өндірісін тұрақтандыруды. Бірақ Қазақстандық ғалымдардың ойынша нан өндірісі кәсіпкерлерінің негізгі мәндеттері импортты қорғау емес, эксперттік бағытты ұстану.

Атырау облысы бойынша нан өнімі өндірісін әрі қарай инновациялық дамыту шаралары мыналар:

-         облыстағы ұнтақталған ұн өндірісін дамыту және ұнтақталған жаппай өндіріске көшу шаралары;

-         ұнтақтау құрал – жабдықтарын жеткізу;

-         орта және ірі тауарлық шаруашылықта ұсақ тауар өндірушілерді біріктіру;

-         сапалы өнім өндірісін тұрақтандыру бойынша жасақтау және өткізу шаралары, дайындау, сақтау және шикізатты алғашқы өңдеу бойынша арнайы пункттерді ұйымдастыру;

-         салық салу заңдылығына өзгерістер енгізу;

-         нан өнімдерін өндіретін кәсіпорынға берілетін несие бойынша 2-ші деңгейлі банктердің марапаттау мөлшерін субсидияның бюджеттік бағдарламасын қаржыландыру көлемін ұлғайту, құрал – жабдфқтар лизингсін ұйымдастыру.

-         өңдеуші кәсіпорындардан 100 км және одан артық қашықтықта орналасқан ауылдық пункттерден ауыл шаруашылық шикізаттарын тасымалдау шығындарын субсидиялау;

-         тауар өндірушілерді нарықта талдау, жаңа технология және маркетинг бойынша, ауылдық ақпараттық – консультациялық орталықтар бойынша ақпараттармен қамтамасыз ету;

Өндіріске жаңа технологияны енгізу арқылы дүниежүзілік стандарт талаптарына сәйкес келетін, бәсекеге қабілетті өнім өндіретін деңгейге жеткізуіміз керек.

«Атырау – нан» ЖШС – де инновациялық даму стратегиясын жетілдіру мақсаты 4 элементтен тұрады: өндіріс, инвестиция, өндірістік және өндірістік емес қорларды жаңарту және модернизация, ҒТП – ді кеңейту.

Инновациялық даму стратегиясы «Атырау – нан» ЖШС- не тиімді әсер ететуі қажет. Сапа жоғарылайды және өндірілетін өнімнің бәсекеге қабілеттілігі артады, өнім құрамы кеңейеді. «Атырау – нан» ЖШС инновациялық қызметін талдай отырып, өсіп жетілдіру бойынша мына бағыттарды ұсынуға болады: