Инновациялық жобаларды басқару және олардың экономикалық тиімділігін бағалау

- жобаны дамыту бағытында капиталды салымдар айналым каптиалының құрылуына және өсуіне ықпал етеді (нормативті шикізат запастары, материалдар, энергоресурстар, запастық құралдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім) т.б.

Б) Ағымдық шығындарға жататындар:

- математикалық шығындар;

- еңбек ақы шығындары және әлеуметтік сақтандыру;

- жөндеу, қызмет көрсету, транспортқа кеткен шығындар;

- әкімшілік қосалқы шығындар (басқару аппаратының, байланыстар, транспорттық қызмет, күзет, іс-сапар, әлеуметтік қызмет көрсету, өзін-өзі сақтандыру, несие төлеу тарифтік стафкаға байланысты, өкілеттік кей»бір салықтар т.б. шығындар).

Инновациялық тәсілдердің таңдау жобасының дамуы

Негізгі тәсілдер механизмінің структурасы арқылы этап бойынша анықталады. Олар анализдеу, бағалау, бейімделу және процесті жүзеге асыру кезіндегі қызықты келісімдерді ойлап табу, өңдеу және экономикалық нәтижесінің тираждық жаңалықтарды қолдану. Негізіг жүйелерінің әрекеттері мыналар:

1. Негізгі анализ сферасы  өндірістік іс-әрекет қызметін қарастырады, экономикалық техниканың структурасының құрылымын және «бір жақты орны» орнатылады, проблемалық жағдайын формальдау, даму проблемасын анықтау, мүмкін болатын жолдарды шешу және сәйкес келетін жаңа перспективалық обьектілер жатады. Осы шешімді шешу үшін компьютерлік жаңалықтар нұсқасының технологиясы ойлап шығарылды.

2. Жүйелерді және ирархиялық анализді қарастырғаннан кейін, базалық перспективаның обьектісі болжаулы шешімдер арқылы көруге болады, сол арқылы сұранысты экономикалық шарттардың пайдасын өңдеп және тираждау арқылы дайындалады.

3. Әрбір перспективалық обьектілер тұтынушының қасиеті арқылы, сондай-ақ белгілі отандық құрылымы мен шет елдік аналог арқылы реттеледі. Тиімділігі төмен аналогті анықтау (бағасы, өндірушісі, сенімділігі, шикізаттың таусылуы, жинақталуы және т.б.) тапсырыстарды өңдеп оларды анықтау қажет және жаңа обьект нұсқаларын дайындау мүмкін емес.

4. Ғылыми - техникалық анализ потенциалды негізгілерді өңдеу арқылы анықталады, тұтынушылық қасиеттердің салалары, сондай-ақ тұтынушының приоритеттік қасиеттерінің көз қарасы бойынша және де тұтынушылардан алған пайда арқылы реттеледі.

5. Потенциалды өндеушілер тізімінің көрсеткіш реті, техника деңгейінің салалары перспективалық обьектілер мен әр түрлі мүмкіндіктер нұсқасын ойлап шығаруы және дайындау арқылы жүзеге асады.

6. Берілген  тапсырыс нұсқалары және бағаның реттелуі салыстырмалы түрде тираждалады. Одан кейін таңдалған нұсқаны таңдап, жоғары пайда мен факторлар қауіпі бойынша анықталады.

7. Таңдалған нұсқаның реттелуі төменгі шекара бағасы және пайдасы тираждалған жаңалықтары, сондай-ақ өңдеп шығару мен тұтынушылар арсындағы келісім қызметінің пайдасы арқылы реттеледі.

8. Алынаған баға және күтілген пайданың реттелуі, дайындаған өнімге кеткен шығындар негізге алынады.

9. Тұтынушының қалаған бағасы бойынша болжам жасау, сұранысы оның техникалық деңгейі, сондай-ақ пайда бағасының орналасуы шығындар есебінің факторларының қауіпін негізгі үлесіне қызмет етеді. өндеушілер мен тапсырыс берушілердің арсында келісім шарт жасалады.

Жобаны дайындаған кезде, оның тиімділік факторының бағасы анықталмағанын және қауіп-қатерін ескеру қажет [25,34]. 

Жобаны бағалау кезінде инвестициялық қауіп-қатер және анықталмаған түрлері келесідей болады:

1. Қауіп – қатер, экономикалық қаржылық және ағымдық экономикалық жағдайлар тұрақты емес, пайда қызметінің инвестициялық және пайданың қолданылуы жатады;

2. Ішкі экономикалық қауіп-қатер (сауда саттық, жеткізу, шекараны жабылу мүмкіндігі);

3. Анықталмаған саясаттық жағдайлар, елдермен аумақтардың  әлеуметтік-саясаттық  жағымсыз өзгеруі;

4. Толық емес және бағдарламаның белгісіз динамикасының технико-экономикалық көрсеткіштері, жаңа техникалық параметрлері және технологиясы;

5. Нарықтық коньюктураның тұрақсыз болуы, бағасы, валюта курсы;

6. Табиғи – климаттық шарттардың анықталмауы, күтілмеген апаттар және т.б;

7. Өндірістік – технологиялық қауіпсіздік апаттар және жабдықтардың бұзылуы, өндірістік ақаулар және т.б;

8. Анықталмаған мақсаттар, қатысушылардың тәртібі мен қызығушылығы;

9. Толық емес және бағдарламалардың нақты емес мәліметтері, қаржының жағдайы және кәсіпорынның маңызды жағдайлары қатысушылардың (төлеу мүмкіншілігі, банкрот болу, келісім міндеттемелерінің бұзылуы);

Анықталмаған түрлерін қолдану, көбінесе бағалау кезінде инвестициялық жобаларда кездеседі, осы тәсілдер келесі этаптарға бөлінеді:

1. Жобаларды жүзеге асыру барлық мүмкіндіктерді бейнелейді (кесілген сценарилардың формалары,  негізгі техникалық жүйелердің системалық түрлері) және осы шарттарға жауап беретін шығындар (санкция мүмкіншілігі және шығындарды қосқанда, сақтандыру мен резервтік қызметті қосқанда, көрсеткіштер мен тиімділік қорытындысы);

2. Қайта өңдеу нәтижесі, анықталмаған мәліметтердің факторларының мүмкіндігі, тиімділік көрсеткіші тиімділіктің немесе интервалдардың өзгеруі;

3. Тиімділік көрсеткішінің жобасын анықтау негізінен анықталмаған шарттардың дамуының көрсеткіштерден күтілген тиімділіктері;

Инновациялық жобаның келесідей тәсілдері болады:

1. Таза дисконттық тәсілдердің кірісі – ол баға тиімділігін әкелу мен сол уақытта капиталдардың өсуінің арасындағы көрсеткіштерін көрсетеді.

2. Индекстік тәсілдердің пайдалылығы – капитал салымының өсуіне байланысты.

3. Ішкі әдістердің нормалық табысы – келтірілген тиімділік көлемі капитал салымы мен тең түседі.

4. Мерзім әдісінің орын алуы. Орны алу мерзімі – уақытша минималды интервалдың өсуі, бастапқы салым және басқа да шығындар, инвестициялық жобалардың қорытындысының жүзеге асуы.

5. Критериялық тәсіл. Әрбір жобаның критериялық жобасы орнатылады және жобаның бағасы беріледі.

6. Балдық тәсіл. Маңызды факторлар анықталады, жобаның қорытындысына әсерін тигізеді.

Инновациялық жобаның тиімділік анықтамасы және бағасы инвесторлармен немесе олардың бұйырумен – арнайы  консалтингтік фирмалар, орталықтар арқылы  жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының инновациялық тиімділік жобаның  бағасының әдісі мен әдістемесі тәуелсіз болады.

Инновациялық тиімділік жобаны бағалау кезінде белгіленген методологиялық әдістемеде мыналар қолданылады, коммерциялық, тиімділік, бюджеттік тиімділік, экономикалық тиімділік.

Әртүрлі инновациялық жобаларды салыстыру және олардың  жақсысын  таңдау келесі  көрсеткіштерді  қолданумен өндіріледі:

- таза дисконтталған құн (NPV), немесе таза дисконтталған табыс (ЧДД);

-         инвестиция рентабельдегі, табыс индексі (ИД, РІ);

-         табыстың ішкі  нормасы ВНД,ІRR);

-         сатып алу мерзімі (Ток);

Шығындардың  қорытындысы оның дисконттау коэффициентіне К көбейтумен анықталады.

Үнемі дисконт  нормасын Е мына формуламен  анықталады:

К=1/(1+T) t 

Мұндағы : t - қорытындысын алу  уақыты.

Дисконт нормасы

Е-табыс капиталының  коэффициенті.

                 Инновациялық жобаның  экономикалық  эффектілік  көрсеткіштерін  анықтау кезінде базистік, әлемдік, жобалық және есептік бағалар қолданылады.

Базистік бағалар -  бұл белгілі уақыт периодында  белгіленген баға. Олар инвестициялық   мүмкіншіліктің  техника - экономикалық  зерттеулер стадиясында  қолданылады.

Жобалық бағалар –мына формула арқылы  анықталады:

                 Ц t = Ц б * І t

                Мұндағы : Цt-t жылдың аяғындағы инвестициялық жобаның жобалық бағасы.

              Цб- өнімнің немесе ресурстың базистік бағасы;

Іt- өнімге сәйкес бағалардың өзгерудегі жобалық  коэффициенті.

                 Есептік бағалар - базистік бағалар мен  дефилторды көбейту жолымен  анықталады.

Базистік, жобалық және  есептік  бағалар теңгемен немесе шетелдік валютамен анықталуы керек.

Таза дисконтталған табыс (ЧДД, NРК) барлық есеп периодтағы   ағымдағы тиімділік сомасымен анықталады. Ол мына  формуламен анықталады:

                                                    I

                             ЧДД(NРV)=  E              (Rt-Зt)/(1+е)t

              t=0

Мұндағы  Rt- t қадам есептерінің  жеткен жетістіктері .

                  Зt- сол қадамдағы  жүзеге асыру шығындары.

                  Т-есептеу  уақытша периоды.

Инновациялық рентабельдігі келтірілген эффект қатынасы сомасымен анықталады:

              І

                                  РІ-1/К Е  ( Rt-Зt)/(1+Е)t

              t=0

              Егер табыс индексі 1-ге тең немесе көп болса онда инвестициялық  жоба эффектілі, ал егер төмен болса эффекті емес .

Табыстың  ішкі нормасы (ВНД,ІRR) сол дисконт нормасымен Евн анықталады. Евн мына теңдікпен анықталады:

              Т              t              T

               Е (R1-З1)/(1+Евн)=E     1 /`1+Eвн)t

              t=0              t=0

Коммерциялық тиімділік қаржылық сәйкестілік  шығындармен  анықталады. Инновациялық жобаның коммерциялық тиімділік анықтамасы шынайы  ақша потоктарымен  сальдосының  анықтамасымен  анализдерінен тұрады. Сонымен қатар инвесторлар жағдайының 3 түрі қарастырылады. Олар: инвестициялық,  операциялық,  және қаржылық болып табылады.

                 Шынайы  ақша сальдосы -  бұл инвестициялық  жобадағы  барлық қарастырылатын  3 жағдайдағы ақша қаражаттарының  приток  пен отток арасындағы  айырмашылық.

                 Шынайы ақша ағымдары – бұл инвестициялық  жобадағы қарастырылатын  инвестициялық және операциялық  жағдайлардағы  ақша  қаражаттарының  ағымы пен шығындары арасындағы  айырмашылық.

Ликвидациялық жобадағы Дt Т периодтағы  шынайы ақша сальдосы  осы периодтағы  сомасымен анықталады:

              T

                      Дt = E    dt

                t=0

t  қадамдағы  шынайы ақшаның  ағымдағы сальдосы  сол қадамдағы   шынайы ақша  потоктары сомасына тең.

                     Dt= Дt и+ Дt0+Дt ф  

Шынайы  ақшаның ағымдағы  сальдосының  ликвидация обьектісі стадиясына сонымен тқатар  таза ликвидациондық  обьект құны жатады.

Дt  0 түсінігі  кәсіпорынның т қадамына  бос ақша  қаражаттары бар екндігін білдіреді.

                 Инновациялық жобалардың коммерциялық тиімділікгі көрсеткіштеріне келесілер өз әсерін тигізеді:

-         жалпы инфляция - өндірістік  ресурстар  экономикадағы  және өндірілетін  өнімдердегі  жалпы баға көлемін  өсіру;

-         өнім  түрлері  мен  өндірістік  ресурстардың  инфляцияның әртүрлілігі [26,59]. 

2.3 Инновациялық - инвестициялық жобада капитал салымдарының көлемін анықтау

Жиынтық капитал салымдары көлемін бірнеше әдіспен анықтауға болады:

1.      Капитал салымдарының барлық құрамын қосу әдісі:

Жалпы (жиынтық) капитал салымдары белгілі бір нысанға салынған салымдарының құнын қосу әдісімен анықталады:

              К=Кғзткж+ Кө + Көқ+ Кинф + Ктқ + Көа+ Кққн

2.      Тікелей шот әдісі: капитал салымдарының үлесі анықталған кезде (өнімнің капитал сыйымдылығы - Өкс) жиынтық  капитал салымдарының көлемі нысанның өндірістік қуаты бойынша белгіленеді. ( Өқ);  К=Өкс  х Өқ

3.      Ірілендіру әдісі: капитал салымдары  үлесінің азаю коэффиценті (Кс^Өқ) мен нысанның өндірістік күшінің өсі көлемі алынатын әдіс.

                   1                                          2                                  3                        4

Сурет 8

Капитал салымдарының кәсіпорынның өндірістік қуатының ауқымына деген тәуелділігі

4– суреттен байқалғандай, кәсіпорынның өндірістік қуатының (күшінің) артуы капитал салымдары көлемін салыстырмалы түрде 2 есе азайтады. Осыны негізге ала отырып, капитал салымдарының көлемін (К) төмендегі формула бойынша анықтауға болады:

К=Өкс  х Өқ х Кс Өқ;

Жалпы алғанда, тиімділік-кipicтiң шығындарға, ресурстарға немесе жұмсалған күш-жігерге қатынасын көрсетеді және көзделген мақсатқа жету дегенді білдіреді.

Инновациялық - инвестициялық жобаның тиімділігі ғылыми-техниналық (ғылыми-техниналық нәтижелердің FЗТҚЖ-ны орындауға кеткен шығындарға қатынасы), өндipicтік (сатылған өнім көлемінің өндipicтi дамытуға жұмсалған бip жолғы шығындарға қатынасы), әлеуметтік (әлеуметтік нәтижелердің әлеуметтік ic-шараларды жүзеге асыруға кеткен шығындарға арақатынасы), экологиялық (қоршаған ортаны қорғау нәтижелерінің осы мақсатта жұмсалған капитал салымдарына қатынасы), экономиналық, коммерциялық және бюджеттік деп бip қатар түрлерге бөлінеді.