Лекции по "Бухгалтерскому учету им аудиту"

Қазақстан Республикасының  ғылым және білім минстрлігі

М.О. Әуезов атындағы Мемлекеттік Университеті.

 

                        

 

 

 

 

 

     

 

 

 

 

 

 

050508 «Есеп және аудит»  мамандығы бойынша

«Мамандыққа кіріспе»  пәнінен қысқаша 

лекциялар жинағы

 

 

Дайындаған: э.ғ.к., доцент Иманова Г.А.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шымкент 2012 г.

 

 

 
МАЗМҰНЫ

 

1 тақырып. Есеп  переодизациясы. Шаруашылық есеп  пен екі жақты жазудың пайда  болуы.

1 лекция.

1. Бухгалтерлік есептің жай және құндық сатысы.
2. Дж.Чербонидың төрт сатысы.
3. В. Езерскийдің жеті сатысы.
4. Р. Маттиссичаның даму есебінің үш сатысы.

 

2 тақырып. Ортағасырдағы  шаруашылық есеп.

2 лекция.

1. Есептік қабылдаулар:есеп беру және түгендеу.
2. Есепті регистрдің шахмат формасында пайда болуы.

 

3 лекция.

1. Бақылаушылар инстиутының пайда болуы.
2. Византиялық кадастрлар.

 

3 тақырып. Екі  жақты бухгалтерияның ренесансының  пайда болуы. Есептің үш қағидасы.

4 лекция.

1. Екі жақты бухгалтерияның пайда болуы.
2. П.Гарнье теңдігі.
3. Зомбардтың екі жақты жазу ойының пада болуы.

 

5 лекция.

1. Униграфиялық есеп.
2. Диграфиялық есеп.
3. Камералды есеп.
4. Камералды бухгалтерияның үш этапы.

 

4 тақырап. Бухгалтерлік  ессптің ұлттық мектебі.

6 лекция.

1. Итальяндық мектеп.
2. Француздық мектеп.

 

7 лекция.

1. Неміс мектебі.
2. Ағылшын-американдық мектеп.

 

5 тақырып. ҚР  Бухгалтерлік есебінің дамуы.

8 лекция.

1. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп » туралы бірінші заңы.
2. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандаттары.

 

9 лекция.

1. Қазақстандағы бухгалтерлік есеп стандартары.
2. ҚР «Бухгалтерлік және қаржылық есеп» туралы заңы.
3. ҚР «Бухгалтерлік және қаржылық есеп» туралы заңы.

 

6 тақырып. Италия, Испаниядағы бухгалтерлік есебі.

10 лекция.

1. Л. Пачоли трактаты.
2. Бухгалтерлік процедуралардың сипаттамасы.
3. Есеп мақсатының трактаты, есеп пәні инвентаризациясы.

 

11 лекция.

1. Шоттар мен екі жақты жазу классификациясы.
2. Шоттық сипаттама: касса, капитал, шығын, табыс, операциялық шоттар.

 

7 тақырып. Франция  мен Германиядағы бухгалтерлік  есебі.

12 лекция.

1. Баланс – жинақтаушы категория ретінде.
2. Г. Хольцердің квантификациялық балансы.
3. Капитал қозғалысының есебі. Шмаленбах балансын үйрену.

 

13 лекция.

1. Гарньенің классификациялық шоты.
2. Шаруашылық қызмет фактордың Гарнье классификациясы. БЕ табиғи құндылықтары.
3. Әдістемелік бағыттар. Фажу бойынша бухгалтерлік баланстың схемасы.

 

8 тақырып. АҚШ-ғы  есеп.

14 лекция.

1. Э. Шпурганың баланстық теңдік моделі.
2. Бухгалтерлік есептің әлеуметтік-психологиялық сәйкестігі, ситуациялық бухгалтерия. Ақпараттық сәйкестік.

 

15 лекция.

1. Басқару есебінің пайда болуы: басқару есебінің теориясы. Басқару  есебінің  қаржылық есептен айырмашылығы.
2. Бухгалтерлік және экономикалық табыстардың арасындағы байланыс. Шығындар есебі. Стандарт-кост және Директ-костинг.

 

 

 

 

 

 

1 тақырып. Есеп кезеңі. Шаруашылық есеп пен екі жақты жазудың пайда болуы.

1 лекция.

5. Бухгалтерлік есептің жай және құндық сатысы.
6. Дж.Чербонидың төрт сатысы.
7. В. Езерскийдің жеті сатысы.
8. Р. Маттиссичаның даму есебінің үш сатысы.

 

1. Бухгалтерлік есептің жай және құндық сатысы.

Бухгалтерлік есептің  даму тарихын білу арқылы осы саланың  экономикалық өмірге аса қажет болғандығын және экономиканың сатылы кезеңдерге сай қайта құрылуына байланысты шаруашылық үрдістегі фактілердің қалыптасу кезеңдерін сипаттай білу мүмкіндігі туындайды. Бухгалтерлік есеп дүние жүзіндегі кез-келген бухгалтерияның іс-жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтер 3 міндетті шешеді:

1. есепті барынша ақпаратты әрі дәл жасау;
2. оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3. шаруашылық өмірдегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.

Алайда, бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып, болғызбайтын меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлкердің, бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді. Сондықтан әрдайым кейбірейлердің бухгалтерлерге реніш білдіріп, риза болмауының себебі осында.     

Есеп-қисаптың маңыздылығын ескере отырып, Халықаралық бухгалтерлер конгресі француз ғалымы Ж.Б.Дюмарше  ұсынған «бухгалтерлер гербін»  бекіткен болатын. Онда – күн, таразы, Бернулли қисығы бейнеленіп: «Ғылым, сенім және тәуелсіздік» деген ұран жазылған. Бұл арада, Күн – шаруашылық қызмет қаржысы арқылы бухгалтерлік есепті ашып көрсетсе, таразы – тепе-теңдік, яғни балансты білдіреді, ал, Бернулли қисығы – есеп бір кездерде пайда болып, болашақта мәңгі жалғасын табады дегенді меңзейді.

      Есептік  жүйенің даму тарихына көз  салсақ, бухгалтерлік есеп дүние  жүзілік ауқымда жүз жылдан  бері жүргізіліп келеді екен. Бұл дамуға 1904 жылы АҚШ-тың Сент-Луис  қаласында өткен Халықаралық бухгалтерлердің алғашқы конгрессі бастау болған. Ал, 1952 жылы Лондонда Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін алғаш рет өткізілген конгресс барысында бұл форумды бес жылда бір рет ұйымдастырып отыру туралы шешім қабылданды.

Әйгілі экономист К. Родбертус (1870) есепті екі этапқа бөлді:

1. Натуралдық (капиталистік дәуірге дейін);
2. Құндық (капиталистік дәуір).

Мұндай көзқарас (подход) кейіннен қанағаттандырмады, өйткені:

1. есептің классификациялық дамуы сыртқы жағдайлармен ауыстырылды;
2. құндық есеп капиталистік шаруашылықпен емес, тауар мен байланысты болды;
3. сонда құндық есептің есебін қай жағынан бастау керек?

Родбертус әртүрлі есептік парадигмалардың көмегімен жалпылама кезеңдерде туындаған қиындықтардан құтылды десе болады.

2. Дж.Чербонидың төрт сатысы.

Ғұлама итальяндық ғалым  Чербони (1873) бухгалтерлік есептің дамуының төрт этапты атап көрсетті:

1. ежелгі дүние – есептік ойдың пайда болуы үшін, позитивтік әдістердің жоқтығы;
2. Л. Фибоначиден Л. Пачолиден – коммерциялық арифметиканың пайда болуы.
3. Л. Пачолиден Ф. Виллаға дейін – екі жақты бухгалтерияның пайда болуы;
4. ғылыми бухгалтерияның пайда болуы мен дамуы.
3. В.Езерскийдің жеті сатысы.

Келесі кезең Ф.В. Езерскиге (1908) қарасты, ол есептің мақсатын нақты  жазбалар екендігін кең және ауқымды  түрде жеткізді. Ол есепті дамыту мақсатында 7 этапты ұсынды:

1. Қайта есептеу – бұл тек қана қолда бар құндылықтарды тексеру;
2. Ұзақ мерзімді қайта есептеу – есеп заттардан басқа есеп және есеп айырысу шоттары бойынша жүргізілді (ресконтро); жазбалардың дұрыстығын бақылау және ресконтро жүргізудің жолдарымен жүргізілді;
3. Жай – айналымдардың қарма-қарсы сәйкестендіру жолдары бойынша бақыланып отырды;
4. Екі жақты итальяндық – барлық есептер мен тізімдемелер жүйелік екі жақты жазудың көмегімен бақыланды;
5. ағылшын – бақылау есептік жүйеге арнайы тәсілдерді енгізе отырып үдетілді.
6. Қосылған екі жақты және ағылшын – алдыңғы екі этаптың қосындысы арқылы жүзеге асырылды;
7. Үштік орыс (русский тройной) – итальяндық екі жақтыда сенімділіктің  екі белгісі (дебет және кредит) болса, онда орыстарда олар он тоғыз.
8. Р. Маттиссичаның даму есебінің үш сатысы.

Канад ғалымы Ричард Маттессич (1994) өзінің классификациясын ұсынды, ол алғашқы ғасырларға мән бере отырып кезеңдерді 6 этапқа бөлді:

1. Символдық этап (8000-3000 жж.. б.э.д);
2. Үндістандағы қарма-қарсы сандардың пайда болуы, автордың ойы бойынша, Үнді бухгалтерлері қарызға берілген құндылықтарды шаруашылықтың есебінен алып тасталған (қарама-қарсы) деп санады;
3. Құндылықтарды анық (айқын) бақылау жүйесі ежелгі Қытайда Шан династиясында (1600-1100 жж. б.э.д.) және Чжоу (1121-255 жж. б.э.д.) қалыптасты;
4. ХХІ ғ-дың соңы, жазбаның қолданылуы;
5. ХХ ғ. – есеп ғылым ретінде танылды;
6. ХХІ ғ. – қағазсыз бухгалтерияның пайда болуы. 

Бірнеше негіздемелерге байланысты есептік кезеңдер:

1. Есептік тасығыштардың сипаты бойынша;
2. Есептік регистрлердің типтері бойынша;
3. Шоттық техниканың түрлері бойынша;
4. Ұйымдастыру құрылымы бойынша;
5. Есепті жүргізудің мақсаты бойынша;
6. Есептің методологиясы бойынша;
7. Шоттардың құрамы бойынша;
8. Шоттарды жүргізудің формасы бойынша;
9. Халық шаруашылығының салалары бойынша;
10. Шығындарды есепке алу бойынша;
11. Шаруашылық процеске қалыптасушы тұлғалардың қызығушылығы бойынша;
12. Ғылыми докториналар бойынша;

Бақылау сұрақтары:

1. Бухгалтерлік есептің жай және құндық сатысы.
2. Дж.Чербонидың төрт сатысы.
3. В.Езерскийдің жеті сатысы.
4. Л.Гербнрдтің классификациялық даму есебі.
5. Р Маттиссичаның даму есебінің үш сатысы.
6. Есеп қабылдауларды қолдану: Ежелгі Египет, Парсы, Қытай, Греция.

 

Әдебиеттер:

1. Соколов. Я.В. «От истоков до наших дней» Москва. «Аудит».Басылым  «ЮНИТИ» Бірлестігі, 1996ж.   
2. Ясперс К. Смысл и назначение истории.- М.,Басылым: Саяси әдебиеттер , 1991 г.
3. Яругова А. Управленческий учет: опыт экономически развитых стран. -М.: Қаржы және статистика, 1991 ж.

 

2 тақырып. Ортағасырдағы  шаруашылық есеп.

2 лекция.

3. Есептік қабылдаулар:есеп беру және түгендеу.
4. Есепті регистрдің шахмат формасында пайда болуы.

 

1. Есептік қабылдаулар:есеп беру және түгендеу.

Ең негізгі есептілік  тәсілдер болып есеп беру және түгендеу болып табылады. Ең қызығы орта ғасырдағы  адамдар ұзақ уақыт бойы жазбаша  куәлікке қарағанда есеп куәлігін қолайлы деп санап келген, немесе біріншісін өзгертуге қолайлы, ал екіншісін өзгерте алмайды. Мұндай көзқарас ХІХ- ғасырға дейін қолданып келген, және сол кезде басқарушы (управляющий) өзінің қожайыны алдында көрген білгендерін айтып беретін болған. Есеп беру кезінде кірісті азайтып отырған басқарушы және тыңдаушы арасында үлкен қақтығыстар болып отыратын, мұндай оқиғаның болу себебі нақты болған процесті жеткізе алмауында болып отыр. Бұл қақтығыста басқарушының ақтала алмаған қарызы анықталып, ол қарыз басқарушының есебінен өндіріп алынып отырған.

Дегенмен Каралингтің  пайда болуымен моностырьлерде жүйелі жазбаларды құрайтын түгендеу жүргізу  кеңінен қолданыла бастады. Осылай жазба корольдық домендердің  бірі Н.С. Помазаков мүліктерді келесі топтарға бөлді:

1. Ғимарат және жабдықтар;
2. Шаруашылық инвентарь (мүліктер);
3. Азық-түлік;
4. Мал.
2. Есепті регистрдің шахмат формасында пайда болуы.

Есепті регистрдің шахмат формасында пайда болуы, мемлекеттік  шаруашылықтарында үлкен маңызға  ие болған. Оның үлгісі ретінде Англиядағы есеп болып оның негізі болып түгендеу жүргізу қорқынышты сот кітабы болған (1086). Мұнда қазынаның, шахмат тақтасының палатасы, мемлекеттің қаржылық есебінің жүргізілуі және де есеп регистрінің шахмат түріндегі формасы пайда болған.