Лекции по "Бухгалтерскому учету им аудиту"

Төмендегі кестеде екі  мектептің айрмашылығы көрсетілген.

2. Бухгалтерлік есептің әлеуметтік-психологиялық сәйкестігі, ситуациялық бухгалтерия. Ақпараттық сәйкестік.

Парадигмалардың әрқайсысының мақсаты кемшіліктерді шешу болып  табылады. Осыған байланысты бірнеше  ыңғайлы көзқарастар қалыптастырылды:

1. Әлеуметтік. Есептің мақсаты – шаруашылық процестерге қатысушылардың барлығына бірдей көзқараста болу. Мұның негізін қалаушылар А. Раппорт, А. Белкаой, Ф.А. Бимс, П.Е. Фертих, А.Ч. Литтлтон, В.К. Циммерман, Н.М. Бедфорд болды.
2. Экономикалық. Бұл бағытты қолдаушылар болып Г.Г. Миллер, Л.Л. Брукс, С. Зефф, М. Мунитц табылады, олар бухгалтерлік есептің мақсаты өндірістің тиімділігін максимальды жетістікке жеткізудің бір жолы экономикалық көрсеткіштерді бағалау мен бақылауға келіп саяды деді.
3. Биховеристік. Мұның алғашқы негізін қалаушы болып К.Т. Девине табылады. Тек қана К.Т. Девине есептік процесте – ең алдымен әртүрлі қызметтегі жағдайларға байланысты бухгалтерлердің мінез-құлылықтарына назар аударды, сондықтан есептің мақсаты – бірінші бухгалтерлердің солар арқылы басқа да шаруашылық қызметтегі тұлғалардың мінез-құлықтарына әсер ететін тәсілдерді ойлап шығарды.
4. Психологиялық. ХХғ. Басында бухгалтерлік есептің американдық мектебінің сипаты, шаруашылық процеске қатысушы тұлғалардың қызығушылығына көңіл бөлінді. Мұндай көзқарас өндірістегі адамдардың психикасымен мінез құлықтарын қарастыруға алып келді.
5. Ақпараттық. Джродж Г. Сортер (1969) дәстүрлі бухгалтерия есепке алынған объектілерінің құны немесе құнын бағалаудан келіп шығады. Бухгалтерлік есеп өрісіндегі көрсеткіштер жүйесін қалыптастырылып, бұл үрдісті дұрыс ұйымдастырудың басты мақсаты - сыртқы пайдаланушылар мен кәсіпорын басшыларын ақпараттармен қамтамасыз ету. Ақпараттармен қамтамасыз ету басқару  жүйесінің элементіне жатады.

Бақылау сұрақтары:

1. Э.Шпурганның баланстық теңдік моделі.
2. Табиғи табыс.
3. Қаржылық және опертивтік табыстар түсінігі.
4. Персоналистер және институтционалистер мектебі.
5. Бухгалтерлік есептің жиынтық, бағалық моделі.
6. Ақпараттық сәйкестік.

Әдебиеттер.

1. Соколов. Я.В. «От истоков до наших дней» Москва. «Аудит». Басылым  «ЮНИТИ» Бірлестігі, 1996ж.   
2. Ясперс К. Смысл и назначение истории.- М., Басылым: Саяси әдебиеттер, 1991 г.
3. Яругова А. Управленческий учет: опыт экономически развитых стран. -М.: Қаржы және статистика, 1991 ж.
4. Кирьянова З. В. «Теория бухгалтерского учета»
5. Ковалев В.В. и др. Организация бухгалтерского учета на совместных предприятиях. – М.: «Финансы и статистика», 1991

15 лекция.

1. Басқару есебінің пайда болуы: басқару есебінің теориясы. Басқару  есебінің  қаржылық есептен айырмашылығы.
2. Бухгалтерлік және экономикалық табыстардың арасындағы байланыс. Шығындар есебі. Стандарт-кост және Директ-костинг.
3. Бухгалтерлік этиканың іскерлік жағдайы.

1. Басқару есебінің пайда болуы: басқару есебінің теориясы. Басқару  есебінің  қаржылық есептен айырмашылығы.

Бухгалтерлік есепті реформалауда жасалған тұжырымдама  міндеттерінің бірі – ішкі ақпараттық жүйе арқылы кәсіпорынды басқаруды жетілдіру болып табылады.

Басқару есебінің мақсаты - шаруашылық субъектілері менеджерлерін жоспарлау, бақылау, талдау және басқару шешімдерін қабылдау, ынталандыруға жататын басқару қызметін жүзеге асыру үшін экономикалық информациясымен қамтамасыз ету болып табылады. Кәсіпкерлік қызметін басқару шешімдері жоспарлық, нормативтік,  технологиялық, есеп және талдамалық ақпараттарға негізделеді.

Басқарудың  негізгі қызметі - бақылау мен реттеу, жоспарлық мәліметтермен жедел есеп мәліметтерін салыстыру арқылы асырылады. Басқару шешімдерін бағалау және олардың орындалуының жауапкершілігі арнайы тәсілдер арқылы талдамалы есептеулерге негізделген ішкі қорытынды есеп пен келешекте дамудың жоспарлық мәліметтері негізінде жүзеге асырылады.

Қаржылық және басқару есеп жүйелерінің салыстырмалы сипаттамасы кестеде көрсетілген.

Қаржылық және басқару есеп жүйелерінің салыстырмалы сипаттамасы

2. Бухгалтерлік және экономикалық табыстардың арасындағы байланыс. Шығындар есебі. Стандарт-кост және Директ-костинг.

Қазіргі кезде  бәсекелстік  күрестің сипатты, әсіресе халықаралық  нарықта, жаңа бағдардың негізінде көріне бастады. Осы бәсекелестің негізгі факторы – технологияның даму деңгейіне байланысты сонымен бірге, тауарлардың қозғалысында қарапайым, капиталдар мен қызмет көрсетулер де, сондай – ақ ақпараттармен алмасуында кездесетін бөгеттер де біртіндеп жойылуда. Бәсекелестік бүтін әлемдік сипатқа ие болып ол жаңа салдар ретінде күшейе түсуде. Осы орайда ШС бірінші кезекте өзінің өнімінің бағасына басты назарды аударуы керек.

Осындай бір шама күрделі  деп санауға нарықтық процесте жекелеген  тауар өндірушелер үшін дұрыс бағыт табу  оңайға түспейді, сонымен бірге, өнімді өндіру мен сату көлемінің өзгерісі бір жағынан, олардың жалпы көлемінде тұрақты шығынның да өсу үлесі, екінші жағынан, әсерін тигізеді, яғни осының бәрі жиналып өнімнің өзіндік құнының әр қилы болуына ықпал етеді, демек бұның әсері табыста да байқалады. Осы тенденцияның біртіндеп күшейуіне байланысты жанама шығындарды тарату нәтижесінде бұрмаланбайтын  және кез келген өндіріс көлемі кезінде шығарылған өнім бірлігінде өзгермейтін, бұйымды дайындау  және оларды сатумен байланысты шығындарды туралы ақпаратқа, тауар өндірушілердің қажеттілігі артып отыр. Мұндай  ішінара толық емес өндірістік өзіндік құн және маржиналдық табыс  туралы мәліметтер түрінлегі ақпаратты сату бағасы мен бұйымның ішінара өзіндік құнының арасындағы айырманы-«директ-костинг» жүйесі береді.

Бұл жүйе туралы негізгі  идеялар 1936 жылы американдық экономисттер Гаррисон Д. Ч мен Харрисон Джонатанның  еңбектерінде де алғашқы рет жарық  көрді. АҚШ-та іс жүзінде «директ-костингті» қолдана басталуы 1953 жылы американдық бухгалтерлер ассоциясында қауымдастығында осы әдісті жариялаған кезден бастап бастау алады.

«Директ-костинг» жүйесін  тәжрибеде қолданудың бірінші кезеңдердің  өзіндік құнға тек тікелей  шығындары енгізілді, ал қалған, барлық жанама шығыстар есеп беру кезіндегі қортындысына жатқызылып, есептен шығады, яғни аталған шығын табыстан шегеріледі. Осыдан «Direct – Costing – System» жүйесінің аталуы келіп шықты.

 «Директ-костинг»  жүйесі өзіне тек тікелей шығындарды  ғана енгізеді. Бұл арада олар өнімді өндірумен тікелей байланысты шығыстардың негізінде калькуляцияланады. Әрбір жағдайда өзіндік құнға енгізілетін шығындардың деңгейі әр түрлі болады. Бірақта жалпы алғанда осы тәсіл үшін, ондағы кейбір өнімді өндіру мен сатуға тікелей қатысы бар шығындар да түрлері калькуляциялауға қатыспай-ақ табыстың есебінен өтілетіндігі белгілі. Міне, осыдан толық емес өзіндік құнның есеп жүйесінің мәні келіп шығады. Бұл жүйеде өзіндік құнды есептеу қағидаса мынадан тұрады, онда шығындардың айнымалы бөлігі ғана жоспарланады, яғни сол айнымалы шығындар иеленушісі бойынша таратылады. Қалған шығындар тұрақты шығындар бөлігі жекелеген шотқа жинақталады, калькуляциялауға енбейді және кезең сайын қаржылық нәтижереге есептен шығарылады, яғни әр тоқсан сайын есеп беру кезіндегі табыстар мен зияндар ды есептеу кезінде ескеріледі. Айнымалы шығындар бойынша – қоймадағы дайын өнімнің қалдықтарын да және аяқталмаған өндіріс қорларын да – бағалайды.

Сондықтан, бүгін де  «директ-костингіні» бухгалтер –  практиктердің де ғалым экономистердің де зерттеу объектілеріне құпия емес, және де олардың көбісі осы жүйені, іс жүзінде қолданғанды қуаттайды.

3. Бухгалтерлік этиканың іскерлік жағдайы.

Этика - бұл  өнегелілік,  адамгершілк,  ар - намыстуралы  ілім. Адамгершілк  түснігіне  адамды  адам  деп  танитын  этикалық  құндылықтар  жүйесі  кіреді.  Басқаша  айтсақ,  этика  дұрыс  және  дұрыс  емес  мінез  -құлықты  анықтайтын  принциптермен  байланысты.  Этикалық  мінез  - құлық  және  қабылданған  этикалық  принциптер,  қоғам, ұйым  немесе  жеке  тұлға арасындағы  қарым - қтынасты  қалыптастыру  үшін  өзіне қабылданған мінез -құлық нормалары мен құндылықтарына  байланысты.

Бухгалтерлердің  қоғамдағы  бүгінгі  рөлі  бұл  мамандықты  мәртебелі,  жақсы  төлемді  және  творчестволы  етіп  отыр.  Инвесторлар,  кредиторлар,  жұмыс  берушілер  және  билік  пен  қоғамды  қоса  алғанда,  басқа  да  ақпаратты  пайдаланушылар,  еспке  және  түрлі  кәсіпкерлік  мәселерлер  бойынша  есеп  беру  мен  салық   салу  жөніндегі  ақпарттарға  тәуелді.  Мұндай  қызмет  көрсету  кезінде  мамандаған  бухгалтерлердің  мінез - құлқы  түгелімен  елдің  және  қоғамның  экономикалық  тиімділігіне  мүмкіндік  туғызады.

Жоғарыда  айтып  кеткендей,  бухгалтер  ақпараттармен  түрлі  дәрежеде  жұмыс  жасайды,  содан  кейін (ол  дұрыс  жасап  жатыр  ма?»  деген  сұрақ  туындайды.  Туындаған  сұрақтарға  жауап - есеп  бірлестігі  бақылау  жасайды.  Сонымен  қатар,  бұл  мамандық  үшін  қоғамдық  сенімінің  де  маңызы  өте  зор.

Бухгалтерлік  есеп  эволюциясын  зерттеу  көрсеткендей,  тарих  бойынша  бақылау  және  қарастырудың  әйгілі  екі  әдісі  бар,  яғни  бір  орталықтан  тәртіп  белгілеу  және  заңмен  реттеу.

Біріншісі - есептің  бір  нұсқалығын  және  өзгермейтіндігін  білдіреді,  бұл  есп  процедураларын  үйлестіру  және  оларды  мемлекеттік  органдардың  нұсқауында  бекіту  жолмен  жүзеге  асырылады.  Мұның  дұрыстығына  күмән  келтіру  немесе  нұсқауды  бұзу  қауіпті,  өйткені  мұнда  жазалау  сипаттамасы  куәланады,  бухгалтер  мамандығына  шек қойылады,  айбын бетіне  басып масқаралау,  кейде,  тіпті,  өлім  жазасы.

Заңдық  ретту,  бірорталықтанған  басқару  приоритеті  маңызды  және  қажетті  емес  бола  бастағанда  пайда  болды.  Басқа  сөздермен  айтқанда,  мемлекеттік  аппарат  есептің  әдістемесін  ұсынған  жоқ.  Бухгалтерден  қолданылатын  есеп  саясатын  тек  жеке  ашып  көрсету  ғана  талап  етіледі.