Лекции по "Бухгалтерскому учету им аудиту"

Бақылау дегеніміз –  ол құндылықтардың сақталуын және оның қолданудың тиімділігі, резервтерді  өлшеу шығындарды аз жұмсау арқылы мах нәтежиеге қол жеткізуді  қамтамасыз ету. Бұл жағдайды Вилла  италиялық бухгалтерияның атасы Лилистің айтуы бойынша жасады.

   Вилла бухгалтерлік  есепті 3-ке бөлді:

1. Экономикалық-әкімшілік қатынастар (есептің теориясы);
2. Регистрлерді жүргізу ережесі және оны тәжірибеде қолдану;
3. Басқаруды ұйдастыру және шоттарды ревизиялау.

2. Француз мектебі. Юристік теория бойынша Дегранжтың ережесі: “     Алған адам дебеттелінеді, ал берген адам кредиттелінеді”. Міне, осыдан бухгалтер юрист емес, экономист деген мәлімдеме келді. Прудон бұл туралы көптеген көзқарастарды түсінірді. Ол көптеген жетістіктерге жетті. Есептің мақсаты – шаруашылық тиімділікті шығару.

Францияда тауарды алу дебеттік шот бойынша шығынды айналдыру, барлық құндылықтар өзіндік баға бойынша есептеледі, активтік баланстар шығын бойынша анықталады.

Италияндық мектеп пайданың көп бөлігін меншік иесінің құруына байланысты деп, ал француз мектебі пайда тек ақша болып табылады деп есептеді. Олар “ақша жоқ болса, пайда да жоқ” деді. Мысалы, түскен тауар сатып алушының сатылды деп айтуға болмайды. Ал, пайданы алынды деуге болмайды, себебі олар төленбегендіктен.

Керісінше, италияндық мектеп тауарды түсіру сатып алушының міндеті, ал сатушының ақшаға тиісті құқығы және сатушы сол аталған уақыттан бастап пайдасын алды есептеуге болады. Қойылған артық тауарларды пайдаға  жатқызуға болмайды. Себебі, бұл тауарлар мүмкін мүлде сатылмайды. Мүмкін сол кезде зиян тартады. Тауарды алдырған кезде ,Бір материялдың жауапкершілік беттің басқа ереже бойынша француз мектебі синтетикалық шоттарды жүзеге асырды. Ал, қалған қалдықтар нәтижесі бойынша түгелдеу арқылы тауарлық есепке тез арада жазылуы тиіс.

Бухгалтерлік мәлімдемелерді жеткілікті бөлу басқарушылардың қабылдауының шешімдері , абсолюттік емес, қатысты  бөлу керек . Осыдан француздық мектептің  болжаушылары нақты сенімді болды. Олардың Италияндықтардан айырмашылығы – олар қағазды, мәліметтерді ескермейді. Ал, олар ақшаны, тауарды, құндылықтарды ескереді. Бухгалтердің мақсаты – есепті барынша ақпаратты дәл жасау және оның дәл, арзан болуына қол жеткізу. Бухгалтерлік есептің ары қарай дамуы, барлық ұлттың шаруашылықтың дамуы, макроесеп деген атақ алды.

Бақылау сұрақтары:

1. Итальяндық мектеп: заңды аспект: екі жақты жазу туралы ой, құқық және міндеттеме есебі, амортизациялық қор.
2. Француздық мектеп: экономикалық аспект: Дегранж ережелері, шоттар классификациясы, макро есеп.

Әдебиеттер.

1. Соколов. Я.В. «От истоков до наших дней» Москва. «Аудит».Басылым  «ЮНИТИ» Бірлестігі, 1996ж.   
2. Ясперс К. Смысл и назначение истории.- М., Басылым: Саяси әдебиеттер, 1991 г.
3. Яругова А. Управленческий учет: опыт экономически развитых стран. -М.: Қаржы және статистика, 1991 ж.

 

 

 

 

7 лекция.

3. Неміс мектебі.
4. Ағылшын-американдық мектеп.

 

1. Неміс мектебі.

Жазбаларды тізбектеу, есепті жүргізу нысанын құрастыру  тәртібіне байланысты сұрақтарға үлкен  мән берді. Оның көрнекті өкілдері И.Ф. Шерр, Ф. Гюгли, Г. Никлиш және басқалар болды. Бұл мектепте итальяндық және француздық мектептердің қабылдағанындай шоттан басқа емес, баланстан шотқа өту тән болды. Бұны неміс авторлары былайша түсіндіреді: дебет пен кедиттің мәні активтік немесе пассивтік шоттарға байланысты өзгереді (екі қатарлы шоттар теориясы). Алдынғы мектептерден ерекшелігі олар кез келген шоттың дебеті мен кредиті сапалы біртектес өріс деп түсіндіреді. (бір қатарлы шотттар теориясы).

2. Ағылшын-американдық мектеп.

Американдық мектеп бухгалтерлік есепті адам – кәсіпорын арқылы адамдарды басқару инструменті  ретінде қарастырған, яғни бухгалтерлік ақпараттар психологиялық тұрғыдан міндетті түрде әкімшілік ынталандыруға ықпалды болуға тиіс. Егер де ықпалды болмаса, онда ақпараттар жарамсыз болып табылады. Бұл мектептің әйгілі өкілдеріне Г. Эмерсон, Ч. Гаррисон, Дж. Кларк, В. Патон және тағы басқаларын жатқызуға болады. Олар «стандарт-костинг», «директ-костинг»және «жауапкершілік орталығы» деген әдістемелік тәсілдерді құрған. Кейіннен уақыт өте келе бухгалтерияның арнайы саласы – басқару есебі құрылды.

ХVIIIғ. ортасында Англияда өндірістік шығындарды есептеу жүйесі қалыптасты. Бухгалтерлік және өндірістің табиғи-құдық есеп техникасын жете баяндаған, математика Джеймс Додсон (1750) жаңа бағыттың негізін қалаушыға айналды. Дегенмен оның есебінің мақсаты – дайындалған бұйымға кеткен шығындар емес, оны қай шебер дайындағанында қанша ақы табуға болатындығы жөніндегі қорытынды еді.

Әрбір бөліс бойынша нәтижелілікті есептеуге назар аударғандардың бірі – философия профессоры Роберт Гамильтон (1788). Зығыр өндірісін жете зерттеген ол үш бөлісті: шіру, тоқу және ағартудың әрқайсысы бойынша пайда мен шығынды анықтауды бөліп көрсетті.

Негізгі бухгалтерлік мектептер  туралы айта келе есептеу ғылымына қатысты бүгінгі күндегі айырмашылықтарды төмендегі кестеден көруге болады.

Негізгі бухгалтерлік есеп мектептерінің айырмашылықтары

№	Есеп мәселелері	Әртүрлі бухгалтерлік есеп мектептеріндегі  мәселелердің шешілуі
		итальяндық	француздық	неміс	Ағылшын американ-дық	Қазақстандық
1	Есептің мақсаты	Шаруашылық процеске қатысушы тұлғаларды бақылау	Кәсіпорынның ресурстарын тиімді қолдану	Ұтымды есеп тәртібін жасау	әкімшілік бақылау	Шынайы мәліметтер негізінде ұйымның  қызметі туралы ақпарат беру
2	Есептің пәні	Тұлғалардың құқықтары мен міндеттемелері	Ресурстар	Тәртіптер	әкімшіліктің мінез құлқы	Ұйымның активтері, міндеттемелері және меншікті капиталы
3	Есептің зерзаты	Құжаттар	құндылықтар	құндылықтар	құндылықтар
4	Базалық ғылым	құқық	Саяси экономия	математика	психология	Экономиялық теория
5	Баланс (мазмұны)	Құқықтар мен міндеттемелердің теңдігі	Келіп түсу және беру теңдігі (шығындар мен табыстар)	Дебеттік және кредиттік сальдолардың теңдігі	Дебиторлық борыш құралдары  мен капитал теңдігі	Активтер мен пассивтер теңдігі
6	Баланс (шоттарға қатысты)	Шоттардан туындайды	Шоттардан туындайды	Шоттар баланстан туындайды	қағидасыз	Шоттардан туындайды
7	бағалау	Сату бағасы	өзіндік құн	қағидасыз	Басқару мақсаты бойынша еркін  таңдау	Мүліктердің түріне байланысты
8	Мазмұны бойынша шоттар	Тек қана жеке	Тек қана түгендеу және операциялық	Активтен пассивті	Экрандар	Активті және пассивті
9	Құрылымы және белгіленуі бойынша шоттар	Бір қатарлы	Бір қатарлы	Екі қатарлы	қағидасыз	Екі қатарлы
10	Екі жақты жазбаның себебі	Құқықтар мен міндеттемелердің ауысуы	Құндылықтарды айырбастау	Баланстан туындайды	Қарастырмайды (қағидасыз)	Баланстан туындайды
11	әдіс	Индукция (тәжірибеден теорияға)	индукция	Дедукция (теориядан тәжірибеге)	индукция	дедукция
12	Есептің шекарасы	Микро есеп	Микро және макро есеп	Микро және макро есеп	Микро есеп	Микро және макро есеп

 

Бақылау сұрақтары:

1. Неміс мектебінің пайда болуы мен дамуы.
2. Ағылшын-американдық мектеп: психологиялық аспект, ақшалай өлшемнің ролі, бухгалтерлік есептің стандарттылығы, биховеризм.
3. Төрт мектептің мүмкіндігі.

 

Әдебиеттер.

1. Соколов. Я.В. «От истоков до наших дней» Москва. «Аудит».Басылым  «ЮНИТИ» Бірлестігі, 1996ж.   
2. Ясперс К. Смысл и назначение истории.- М., Басылым: Саяси әдебиеттер, 1991 г.
3. Яругова А. Управленческий учет: опыт экономически развитых стран. -М.: Қаржы және статистика, 1991 ж.

 

5 тақырып. ҚР  Бухгалтерлік есебінің дамуы.

8 лекция.

3. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп » туралы бірінші заңы.
4. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандаттары.

 

1. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп » туралы бірінші заңы.

Есеп  жүйесін  ұйымдастырудың  мәні  оның  әдістемесі  мен  технологиясын, сонымен  қатар ақпарат жинау,  өңдеу және  талдап  жетілдіру,  мақсатты  бағытталған реттеу  тұрғысынан  анықталады.  Жалпы алғанда,  есеп  жүйесі  келесі  мәселелерді жобалап түсіндіреді:

• есепті  процесс  ретінде  ұйымдастыру;
• орындаушылардың  жұмысын  ұйымдастыру;

Мұндай  жіктеу  әрбір  бөлім  қызметінің  мәнін,  есептің  кез  келген  бөлімін  реттеу  элементтерін  түсінуге  мүмкіндік  береді.

Сондықтан  бухгалтерлік  есепті ұйымдастыру,  субъектінің  қызметі  туралы  шынайы  және  уақытылы  ақпарарттар  алу  мақсатында  орындаушылардың  жұмысын  ұйымдастыру  және  есеп  процесін  реттеу  мен  шарттар  жүйесі  арқылы  анықталады. Берілген  процесті  ұйымдастырудың  маңызды  тұсының  бірі  барлық  жинақталған  жұмысты  орындаушылардың  арасында  бөлу  болып табылады.

ҚР  ҚМ  бухгалтерлік  есеп  және  аудиттің  әдістемелік  департаментінің  1997  жылдың  31  желтоқсанындағы  № 455 бұйрығына  сәйкес,  бухгалтерлік  есептің  24 « Бухгалтерлік  есепті  ұйымдастыру»  стандарты  бектілді,  бұл  стандарт  1998  жылдың  1  қаңтарынан  бастап  күшіне  енді (ҚР  ҚМ  2003  жылы  11  наурызындағы  № 101  бұйрығымен  өзгерістер  енгізілді).  Мұнда   бухгалтерлік  қызметті  субъектілерде  ұйымдастыру  ретін  белгілеу  және   оны  іске  асырудың  негізгі  міндеттері  анықталып,  бухгалтерлік  есепті  кәсіпорында  ұйымдастыру  аясында  басшының, бас  бухгалтердің  (қаржы  директоры)  жауапкершіліктері  бектілді.

Есепті  құруды  ұйымдастыру - күрделі процедура.  Қазіргі  уақытта  есепті  ұйымдастыруды  ғылыми - теориялық  зерттеу Қазақстанда  ғана  емес,  Кеңес  Одағы  аясынан  шыққан  мемлекеттердің  бәрінде  де  жеткіліксіз.  Мұндағы  түйінді сұрақ,  есеп  процесін  ұйымдастыру  объектісін  дұрыс  анықтау  болып   табылады,  яғни  бухгалтерлік  есепті  ұйымдастырып,  жүргізетін  есеп  аппараты - бухгалтерияны  анықтау.

Өйткені,  бухгалтерия  жұмыстың  көлемі  көп  болған  кезде,  басқа  бөлімшелердің құрамына  кіріп,  өз  бетінше  құрылымдық  бөлімше  бола  алмайды.

 1995 жылдың  25  желтоқсанындағы № 2732 ҚР «Қаржылық есеп беру  және  бухгалтерлік  есеп  туралы» заңның  1 бөлімінің 7 - бабына  сәйкес,  берілген  ұйымның талаптары мен қажеттіліктеріне  жауап беретін бухгалтерлік  есепті  ұйымдастыруды және  есеп  жүйесін жасауды ұйым  басшысы қамтамасыз  етеді.

Бухгалтерияның  құрылымы  оның  бөлімшелерінің  нақты  ұйымдастырылған  жағдайдағы  жұмысымен  анықталады:  есеп  ақпараттарының  көлемі,  жедел  дербестілік,  есеп  апаратының  компьютер  техникасы,  механизация  құралдарымен  жабдықталуы.

Есеп  жұмысының  көлеміне  байланысты  басшы  төмендегілердегі  жасай  алады:

1. бас  бухгалтер  басқаратындай  етіп,  бухгалтерлік  қызметті құрылымдық  бөлімше  ретінде  құру,
2. штатқа  бухгалтер  лауазымын  енгізу;
3. бухгалтерлік  есепті  енгізуді,  келісілген  бастама  негізінде маманданған  бухгалтерлік  ұйымға  немесе  маманданған  бухгалтерге  беру;
4. жеке  бухгалтерлік  есепті  жүргізу.

Бухгалтерлік  қызмет  жұмысын  ұйымдастыру  мен  оның  жеке бөлімшелерімен  байланысы,  аппараты  бірорталықтандыру  немесе  децентрализация  жолымен  жүзеге  асырлуы  мүмкін.

Бірорталықтанғанда  есеп  аппараты  бас бухгалтерияда шоғырланған,  мұнда субъектінің жеке  бөлімшелерінен  түскен  алғашқы және  жиынтық құжаттар  өңделеді,  ал  аталған жеке  бөлімшелерде  шаруашылық  операцияларын  алғашқы  тіркеу  ғана  жүзеге  асырылады.

Децентрализация  кезінде  есеп  аппаратын  жеке  өндірістік  бөлімшелерге  бөліп  жайғастырады.  Бұл  жағдайда  бас  бухгалтерия  жинақтау  балансы  мен  есептілік  жасайды, сонымен  қатар  құрылымдық  бөлімшелердегі  есепке  бақылау  жүргізеді.

2. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандаттары.

Қаржылық есеп берудің  халықаралық стандарттары – жоғары кәсіби халықаралық ұйымдармен дайындалған  және ұсынбалы сипаттағы бухгалтерлік есеп ережелері, әдістері, ұғымдары мен  процедуралары жиыны. Халықаралық есеп тәжірибесінде әртүрлі елдерде есепті зерттеумен, салыстырумен және жіктеумен, беру унификациясы бойынша дайындалымдар және ұсыныстармен айналысатын көптеген ұйымдар бар. Олардың ішінен атап көрсетуге болатындары: