Салық саясатының мәні

Салық  кодексі  бойынша  Қазақстан  Республикасы  салық  жүйесінде  9 салық,  13  алым  және  9 төлем  түрлері  қарастырылған  заңда  аталған  салықтар  мен  төлемдерден  басқа  да  төлемдер  түрлерін  жасауды  ешбір  органының салық төлеушіден  асып  кетуге  құқы  жоқ.  Себебі  ол  салық  туралы  заңда белгіленбеген,  көрсетілмеген.

Сондықтан  мемлекет  өз  қазынасының  кіріс  бөлігіне  түсетін төлемдерді  заң  түрінде  белгілейді  және  тек  белгіленген  төлемдерді,  өз  міндеттері  туындағанда  төлеп  отыруды салық  төлеушілерге  міндеттейді. Жоғарыда айтылған салық белгілерін мемлекеттік төлемдердің (салық, алым, төлем  т. б.)табиғатын дұрыс ашу үшін қолдана білу – азаматтардың құқықтарын сақтай отырып, әрбір төлемді тиімді түрде ұйымдастыру және мемлекеттік кіріс жүйесін ғылыми негізде нысандауға кепілдік берер еді.

Салық элементтері. Салық өз табиғатында белгілі бір элементтерден тұратын күрделі құрылым. Салықтар элементтері болып мыналар табылады:

1. Салықтың құқықтық негізі – салықты төлеу міндеттемесінің некеге байланысты туындайтынын айқындайды.
2. Салық субъектісі – салықты кім төлегенін айқындайды.
3. Салық объектісі – салықты не үшін және қандай заттан төлейтінін айқындайды.
4. Салық шамасы(нормасы) – салықты қандай мөлшерде төлейді, салық салу ставкасын қалай қолданатынын айқындайды.
5. Салық бойынша жеңілдіктер – не себептен салық төлеуші салық төлеуден босатылады немесе аз мөлшерде салық төлеуге құқы бар екенін айқындайды.

Әрбір салықтың табиғатында, құрылымында аталған элементтер тобы кешенді түрде қатысты болу керек. Аталған элементтердің біреуі салықтың бойынан табылмаса, онда ол салық белгіленбеген болып табылады. Тек қана салық бойынша жеңілдіктер  кейбір салықтарға қатысты болмауы  мүмкін. Ал қалған элементтердің қатысты  болуы – міндетті талап.

Салықтар белгілері туралы жоғарыда айтқанымыздай салықтар тек  заңдастырылған құқықтық нысанда ғана өмір сүре алады.

Салықтар элементтерінің кешенді тобы толық қатысты болған жағдайда ғана салық заңды түрде белгіленген, қалыптасқан болып табылады. Заң тұрғысынан қарағанда бұл құқықтық акт нормативтік акт қатарына жатқызылады.

Ал нормативтік актіні жариялау нақты салық төлеуші  мен мемлекет арасында салық міндеттемесін  туындатады. Мөлшері, төлеу тәртібі  мен мерзімі салықты белгілеген құқықтық актімен анықталған ақша сомасын  мемлекетке берудің салық төлеушіге  жүктелген міндеттемесі – салық  міндеттемесі деп аталады. Салық  салу объектісінің болуы – салық  міндеттемесінің туындауының кепілі.

Мысалы, тауарлар өткізу, қызмет көрсету арқылы жеке немесе заңды  міндетті түрде салық төлеуші  болып табылады, яғни құқықтық нормативтік  актілерге сәйкес олардың мемлекет алдында салық міндеттемесі тоқтатылады.

Жоғарыда айтылғандай  салық міндеттемесі салық төлеуші  мен мемлекет аралығындағы қарым – қатынасты білдіреді.

Қазақстан Республикасында  қазіргі кезеңде салықтардың  құқықтық негізі болып «Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер туралы» заң – Салық кодексі болып табылады².

Салық міндеттемесінде көрсетілген  тәртіпте, мөлшерде және мерзімде салықты  төлеу заңдылық міндеттемесі жүктелген  тұлға – салық субъектісі деп аталады. Салық субъектілері заңды және жеке тұлға болып бөлінеді. Олардың салық төлеу режимдері әр-түрлі, ал кей жағдайларда тек өздеріне ғана тиісті төлейтін салық түрлері де әр-түрлі.

Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес өз құқықтық меншігінде, шаруашылық жүргізуінде немесе басқаруында  оқшауланған мүлкі бар және сол  мүлкімен алған міндеттемелері бойынша  жауап бере алатын, сот алдында талапкер не жауапкер бола алатын ұйым – заңды тұлға болып табылады².

Заңды тұлғаның жеке өзіндік бухгалтерлік есептік тепе-теңдікті немесе сметасы болуы керек. Сонымен қатар өз аты жазылған мөрі болуы шарт.

Заңды тұлғаның статусы үшін оның ұйымдастыру – құқықтық шамасының (акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектелген серіктестік, өңдірістік кооператив т. т.) еш маңызы жоқ.

Бірақ кейбір салықтар түрік  төлеу үшін (мысалы, коорпорациялық табыс қосылған құнға салық) заңды  тұлғаның коммерциялық, не коммерциялық емес екенінің белгілі маңызы бар.

Өз қызметінің негізгі  мақсаты тек пайда табу болып  табылатын ұйымдар – коммерциялық ұйымдар болып табылады. Бұлар  негізінен мемлекеттік кәсіпорындар, шаруашылық серіктестіктері. Өндірістік кооперативте пайда табуды алға міндет етіп қоймаған ұйымдар – коммерциялық емес ұйымдар. Олар көбінесе қоғамдық бірлестіктер, тұтынушылар одағы, діни бірлестіктер нысанында болып келеді. Бірақ оларға кәсіпкерлікпен айналысуға шектеу қойылмаған.

Атап кеткендей салық  субъектісінің тағы бір категориясы  – жеке тұлғалар.

Салық заңдарына сәйкес салық  төлеуші жеке тұлғаларға Қазақстан  Республикасының азаматтары, шет  мемлекеттері азаматтары және азаматтығы жоқ тұлғалар жатады.

Қазақстан Республикасы азаматтарына азаматтығы бар фактісінің өзі салық  міндеттемесіне заң бойынша орындауын  жүктейді.

Ал шет ел азаматтарына келер болсақ, салық заңына сәйкес, олар кез келген 12 айлық кезең  ішінде 183 күннен артық Қазақстанда  болса резидент, болмаса резидент емес тұлға болып бөлінеді.

Салық субъектісі салықты алып жүруші ретінде де танылады. Салықты алып жүруші – салық салудың нақты ақырғы қорытындындысында барлық ауыртпалықты көтеруші тұлға. Әсіресе, бұл құбылысты жанама салықтармен (қосымша құн салығы, акциздер) байланыстыруға болады. Яғни салық субъектісі болып табылатын дүкен сатушысы салықты төлеуге тиісті. Бірақ салық сомасы тауар құнының қосылған нәтижесінде тауар тұтынушы тауар құнын да, салықты да төлейді, ал сатушы төленген салық сомасын тауар тұтынушыдан қайтарып алады. Қорыта айтқанда тауар сатып алушы тұтынушы салық субъектісі болмаса да, шын мәнісінде сол салықты төлеуші болып табылады. Бұл жағдайда жай ғана жеке тұлға, айтылған салыққа төлеуші ретінде еш қатысы болмаса да, сол салықтың ауыртпалығын көтеріп, салықты алып жүруші болып отыр.

Салық объектісі – субъект, яғни салық төлеуші салықты қандай заттан төлейтінін корпарациялық табыс салығы үшін заңды тұлғаның табысы, жер салығы үшін жердің аудан көлемі, мүлік салығы үшін мүліктің құны, т. б. болып табылады.

Субъектіде табыстың, жердің немесе мүліктің меншігінде болуы –  мемлекеттің солардың негізінде  салықты белгілеуіне негіз бола алу және сол салықты төлеу  міндеттемесін туындалуы.

Мұндай салықты белгілеуге табыстың, мүліктің т.б. салық салу объектілерінің болуы негіз болып табылады»  делінген. Дегенмен кейбір жағдайда салық салу объектісі бар болғанымен, ол салық алуға негіз бола алмайды. Мысалы, тұрғын үй бар, ал салық төлеуші – субъект жоқ. Бұл жағдайда салық есептеудің мәні жоқ. Өйткені төлейтін салық субъектісі жоқ.

Салық төлеушінің мөлшерін анықтайтын заңмен белгіленген салық  салу шамасы  салық  нормасы  деп  аталады.  Көп  жағдайда  ол  салық   салу  ставкасы  мен  салық  салу  бірлігінің  өзара  қимыл  байланысының  нәтижесі  болып  табылады.

Салық  салу  бірлігі  дегеніміз  салық салу  базасын  анықтайтын  салық  объектісінің  бірлігі.

Салық  салу  бірлігіне  сәйкес  мөлшері – салық  салу  ставкасы  деп  аталады. 

Салық  базасының  өсуі  немесе  кемуіне  байланысты  салық  ставкасының өзгеру  тәртібі –  салық  салу  әдістемесі  деп  аталады.

Салық  салу  әдістеменің  төрт  негізгі   түрін  бөліп  атауға  болады:  теңдік,  пропорционалдық,  прогрессивтік ( үдемелі) және  регрессивтік     (кемімелі).

Салық мөлшері  барлық  салық  төлеушілер  үшін  нақты  белгіленетін  сома мөлшеріне  тең  болып  ( тепе–тең  салық  салу ) не салық  салу ставкасын  қолдану  арқылы  анықталуы мүмкін.

Тепе-тең  салық салуда барлық салық  төлеушілерден бірдей  мөлшерде  салық  ұсталады.  Мысалы,  патент  арқылы  жұмыс істейтін,  кәсіпкерлік  қызметтерінің  сипаттамасы  бірдей,  жеке  тұлғалардан  есептеліп,  ұсталатын  салық  сомасы  барлығы  үшін  бірдей.

Салық  салу  ставкасы  бойынша  салық  бірлігінен  нақты  ақшалай  сома  арқылы  салық  ұстау әдісі. Проценттік  ставкамен салық   ұстау  ставкасы  пропорционалдық ставка  деп  аталады.

Мысалы,  заңды  тұлғалар  А мен Б – ның тиімді  салық  салынатын табыстары  1 млн.  және  2млн. теңге.  А 300 мың  теңге  ( 1млн. х  30% ), ал  Б  600 млн. теңге  ( 2млн. х 30% ) салық  төлеулері  керек.  Сол сомалары  әр түрлі  болғанымен,  ставка екеуі  үшін де  бірдей,  өзгеріссіз.  Көріп  отырғандай  салық  базасы  өскен сайын  салық сомасы  да пропорционалды  түрде  өсіп  отыр.

Прогрессивті  ставка  салық салу  базасының  көлемі  өскен сайын,  өзгермелі  түрде  өсіп  отырады.

Яғни  салық төлеушінің  табысы  ұлғайған  сайын,  одан  ұсталатын  салық  ауыртпалығы  да  салық  ставкасының  үдемелеп  өзгеріп  өсуігне  байланысты  көбейе  береді.  Мысалы,  жеке  табыс  салығын  алайық.  15 еселенген  жылдық  есептік  көрсеткішке  ( Ж Е К) дейінгі табыс  сомасынан  5% ставкамен  салық ұсталса,  15 ЖЕК мен  40 ЖЕК  аралығындағы  табыс  сомасынан  10% ставкамен салық  ұсталады.  Бұл салық  бойынша  ең  жоғары  ставка  30% екенін  ескерсек,  табыс ұлғайған сайын, ұсталатын салық  сомасы  да  ұлғайа  беретіні түсінікті.

Салық  ставкасының  қандай  деңгейі  жанама  салық  дамуы  үшін  оптимальді  болып  келу  қажет?  Бұл  экономистерді  әрдайым  толғантып  жүрген  сұрақ.  Салық  ставкасының  жобасыз  өсуі  экономиканың дамуына  керағар  әсер  етері  сөзсіз.

Осы  орайда  салық  ставкасын  белгілеуде  «азаматтардың  төлеу  мүмкіндігіне»  сай  келуі  факторы  еске  салына  отырып  жасалған  шаралар, Лоренц  сияқты  экономистердің  атақты  кесте – сызбаларын  еске  алуға  болады. Бұлардың  барлығына ортақ 3  ескертуге тиісті  жағдайлар бар:

1. Салық  субъектісінің  тұрғысынан  алғанда,  салық  барлық  азаматтарды  қамту  керек.
2. Салық  объектісінің  тұрғысынан  алғанда,  салық салу объектісі  барлық  азаматтардың  «төлем  жасау  мүмкіндігіне »  байланысты  анықталу  қажет.
3. Салық  ставкасы  тұрғысынана  алғанда,  салық  ставкасы  анықталғанда  салық  төлеушінің  мүмкіндік  жағдайына  әсер  ететін  барлық  факторлар  ескерілуге  тиісті:  салық  төлеушінің  жеке  басының  жағдайы,  салық  салу  объектісінің  мөлшері  және  сипаты.  

 

1.2  Салық  саясатының  ықпалы мен рөлі

 

Республиканың жеке кәсіпкерлері екі жыл салық салудың патенттік жүйесі жағдайында жұмыс істеді.

Салық патенті негізінде  жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатындарға салық салуды реттеу және жетілдіру  мақсатында 19 тамызда «Қазақстан Республикасының  аумағында салық патенті негізінде  жүзеге асырылатын жеке кәсіпкерлік  қызмет түрлерінің тізімі» бекітілді. Ол төрт бөлімнен тұрады.

Бірінші бөлімі тұтыну тауарлары  өндірісіне арналған. Ол киімдер және басқа тігін бұйымдарын  тігу, тоқыма бұйымдар дайындау, былғарыда  бұйымдар тігу, табиғи былғарыдан бас  киімдер тігу, аяқ киім тігу, галантерея бұйымдарын жасау т.б азық – түлік  тауарларын өндіру сияқты қызмет түрлерін қамтиды.

Екінші бөлімінде жеке кәсіпкерлердің тұрмыстық қызмет саласындағы  айналысатын кәсіптері айқындалған. Олар мыналар: металл бұйымдарын,қолшатырларды, тұрмыстық машиналар мен жабдықтарды жөндеу, радио – телеаппаратуралар мен компьютерлер жөндеу және т.б. жатады.

Жеке дәріс беру арқылы дайындық өткізу, дене шынықтыру және сауықтыру, жан –жануарларды емдеу , киім пішуге, тігу мен тоқуға үйрету – жеке тұлғалардың әлеуметтік – мәдени саладағы көрсететін қызметтерін айқындайтын үшінші бөлімге осылар жатады. Ал, төртінші бөлімде тізімге түскен қызметтің басқа түрлеріне мыналар жатады: тұрақты сауда орындары бар қоғамдық тамақтандыру, балмұздақ және салқын сусындар сату және т.б. жатады. Тізімдегі төрт бөлімде барлығы 54 түрлі қызмет көрсету қамтылған.

Салық патенттерін беру тәртібін Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы «Жеке кәсіпкерлік  туралы» Заңына және Үкіметтің 1995 жылғы 16 тамыздағы «Қазақстан Республикасы салық қызметі органдарының кәсіпкерлік  қызметпен айналысатын жеке тұлғаларға патенттер беру тәртібі жөніндегі ережені бекіту туралы» қаулысына сәйкес салық қызметінің органдары белгілейді.

Зерттеудің, тексерудің, хронометраждың және басқа да мәліметтердің нәтижелерін  пайдалану арқылы орташа айлық ықтимал  пайданы есептеу жолымен республикалық  салық органдары жеке кәсіпкерліктің әрбір түріне берілетін салық патент үшін төленетін ақының мөлшерін жеке-жеке белгілеуге тиіс. Салық органдары салық патенттерін бір жылдағы шектеулі ықтимал айналымы 2000 айлық есепті көрсеткіштерден аспайтын жеке кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын азаматтарға береді. Айналымның шектеулі мөлшері патентте көрініс табады. Шектеулі белгіленген айналым жылына 2000 айлық есепті көрсеткіш артқан жағдайда жеке тұлға бұл туралы өзіне салық патентін берген салық органдарына хабарлауға міндетті.

Тек содан кейін органдары нақты алынған пайда мен жұмсалған шығынға байланысты салықтар төлеудің тәртібін айқындайды. Салық  қызметінің  ұжымдары,  мемлекеттік  ұйым  бола  отырып,  Қазақстан  мемлекетінің  заңдарына  сәйкес,  әсіресе  ең  негізгі  заң  конституция  бойынша,  өзіне  жүктелген  қызметін  атқарады. Салық қызметінің  ұжымдары:

1. Салық  төлеушінің  құқықтарымен  мемлекет  мүдделерін  сақтауға  және  қорғауға,  салықтың  дұрыс  есептелуіне,  толымды  болуына,  әрі  уақтылы  төленуіне  бақылауды жүзеге  асырады;
2. Салық  төлеушілерімен  салық  салынатын  объектілердің  есебінде  уақытылы  алуға,  бюджетке  есептелген  және  төленген  салықтың есебін  жүргізеді;
3. Есептелген  салық  сомасымен  салыстырғанда  артық  төленген  соманы  салық  төлеушілерге  дұрыс  қайтарып  беруін  жүргізеді;
4. Салықтың  құқық  бұзушылық  деректерін  жинауға,  талдауға,  төлеуден  жалтарудың  өзге  де  түрлерін  зерттейді.