Салық саясатының мәні

Мекемелерді жергілікті бюджеттердің ұстауына беру саясаты және аймақтық міндеттерге реттелген шараларды орындау жалғасуда. Оларға жәрдемақы төлеу мен әлеуметтік ая обьектілерін ұстаумен байланысты шығындар жатады.

Қазақстан Республикасының  Үкіметі оның Қазақстан Республикасы Президентінің стратегиясын жүзеге асыру жөніндегі шаралары өтпелі процестерді табыспен аяқтауға және тұрақты даму жолына шығу ісіне қызмет етеді.

Нарықтық экономиканың қалыптасу  кезеңінде салық саясатының негізгі  бағыты немесе салық саясатының басты  мақсаты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік  беретін салық механизмін іске асыру.

Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден  тұратын күрделі модель.

Салық жүйесі компонентерінің  құрамы мынадай: қаржы қатынастары  және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар  мен әдістемелік құжаттар; салы салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен  әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық  салудың негізгі принциптері  және т.б. – лар салық механизміне  жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет  істеуіне салық салу механизмнің тигізер ықпалы өте  зор.

Қандай да бір механизмнің  құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады.

Салық салу элементтері мыналар: субьект, обьект, салық көзі, салық  ставкасы, салық өлшем бірліг, салық  оклады, салық жеңілдіктері, салық  төлеу мерзімі мен тәртібі , салық  төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, салықтың төленуін бақылау, салықтың жазалау шаралары.

Салық көзі – салық салынатын табыс.

Салық ставкасы. Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.

Тұрақты ставкалар салық  обьектісінен түсетін табыстың мөлшеріне  байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты  сомамен тағайындалады.  

Проценттік ставкакалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті, регрессивті және пропорционалды.

Үдемелі немесе прогрессивтік  ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы өсіп отырады.

Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмөндеуіне сәйкес, азайып отырады.

Пропорционалдық ставкалар  салық салу обьектісінің мөлшеріне  байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.

Салық оклады – салық  төлеушінің белгілі бір салық  обьектісінен төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері дегеніміз- заңға сәйкес салық төлеушіні  біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылған, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады. Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.

Салық төлеу тәртібі –  белгіленген мерзімде салықты төлеген  кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу  кезінде белгілі бір дәйектілікті белгілейді.

Салық төлеудегі дәйектілік заң жүзінде бекітіледі де, мынадай  тәртіппен іске асырылады:

1. бірінші кезеңде барлық мүлікке салынатын салық төленеді, содан соң акциздер және баж салығы; 
2. екінші кезеңде жергілікті салықтар мен алымдар;
3. үшінші кезеңде басқа салықтар мен алымдар.

Салық төлеушілер мен салық  қызметі органдарының құқығы мен  міндеттері салық заңдары арқылы белгіленеді және реттеледі.

Қазақстан Республикасының  салық қатынастарын реттейтін Қазақстан  Республикасы Президентінің Заң  күші бар Жарлығы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы»; Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері; Қазақстан Респуликасы Мемлекеттік салық комитетінің нормативтік актілер.

Салыққа қатысты емес заңдарға салық салуға байланысты мәселелерді  енгізуге тыйым салынған.

Егер Қазақстан Респуликасы  қатысушы болып табылатын халықаралық  шарттарда Қазақстан Республикасының  салық заңдарында бар ережелерден  өзге ережелері қолданылады.

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ  ЖҮРГІЗІЛУІМЕН БЮДЖЕТКЕ ӘСЕРІ

 

2.1 Салық саясатының бюджетті толтырудағы рөлі

 

Салық салу обьектісіне қарай  салықтар тікелей және жанама салықтар болып жіктеледі.

Тікелей салықтарға мына салықтар жатады:

1. жер салығы;
2. мүлік салығы;
3. көлік құралына салық;
4. әлеуметтік салық;
5. жер қойнауын пайдалану үшін салық;
6. корпаративтік табыс салығы;
7. жеке табыс салығы.

Жанама салықтарға мына салықтар жатады:

1. қосымша құнға салық ;
2. акциз .

Енді осыларға кеңінен  тоқтайын.

 Салық салу мақсатында  барлық жерлер олардың арналған  нысаны мен тиесілілігіне қарай  мынадай санаттарға:

1. ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерге;
2. елді мекендер жерлеріне;
3. өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлерге (бұдан әрі - өнеркәсіп жерлері);
4. ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріне, сауықтыру, рекреациялық және тарихи – мәдени мақсаттағы жерлерге (бұдан әрі – ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері);
5. орман қорының жерлеріне;
6. су қорының жерлеріне;
7. запастағы жерлерге жатқызылуына қарай қарастырылды.

Елді мекендерден  тыс  орналасқан өнеркәсіп  жерлеріне  салынатын  базалық  салық  ставкалары:

1. Елді  мекендерден  тыс  орналасқан  өнеркәсіп  жерлеріне  салынатын  базалық  салық  ставкалары   бір  гектарға  шаққанда  бонитет  балына  барабар  №1 қосымшада көрсетілген кесте бойынша белгіленеді;
2. Қазақстан  Республикасының  жер  заңдарына  сәйкес  басқа  жер  пайдаланушылар  уақытша  пайдаланатын  жерді  қоспағанда, қорғаныс  мұқтажы  үшін  берілген  жерге  салық  салынуға  тиіс;
3. Қорғаныс  мұқтажы  үшін  берілген,  қорғаныс  мұқтажы  үшін  уақытша  пайдаланылмайтын  және  ауыл  шаруашылығы  мақсаттары  үшін  басқа  жер  пайдаланушыларға  берілген  жерлерге  салық салынуға тиіс;
4. Магистралды  темір  жолдарды  бойлай  қорғаныштық  екпе  ағаштар  орналасқан  темір  жол  көлігі  кәсіпорындарының  жерлеріне  салық  салынады.

Жердің белгілі бір  немесе өзге санатқа жататындығы  Қазақстан Республикасының жер  туралы заң актілерімен блгіленеді. Елді мекендер жерлері салық салу мақсаты үшін мынадай екі топқа  бөлінген:

1. тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда елді мекендер жерлері;
2. тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлер.

Жердің мынадай санаттары:

1. ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
2. орман қорының жерлері;
3. су қорының жерлері;
4. запастағы жерлер салың салуға жатпайды.

Аталған жерлер (запастағы  жерлерді қоспағанда ) тұрақты жер  пайдалануға немесе бастапқы өтесіз уақытша жер пайдалануға берілген жағдайда салық салынуға тиіс.

Жер салығының мөлшері  жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың  шаруашылық қызметінің нәтижелеріне байланысты болмайды.

Жер салығы:

1. меншік құқығын, тұрақты жер пайдалануға құқығын, өтеусіз уақытша жер пайдалануға құқығын куәландыратын құжаттар;
2. жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері негізінде есептеледі.

Төлеушілер:

1. жеке меншік құқығындағы;
2. тұрақты жер пайдалану құқығындағы;
3. бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу обьектілері бар жеке және заңды тұлғалар жер салығын төлеушілер болып табылады.

Заңды тұлғалардың құқықтарда салық салынатын обьектілері  бар құрылымдық бөлімшелері жер  салығын төлеушілер деп танылады.

Мыналар:

1. бірыңғай жер салығын төлеушілер шаруа (фермер) қожалықтарына арналған арнайы салық режимі қолданылатын қызметте пайдаланатын жер учаскелері бойына;
2. мемлекеттік мекемелер;
3. салық режимінің  екінші үлгісі бойынша салық салу жүзеге асырылатын жер қойнауын пайдаланушылар;
4. уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;
5. Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестірілген адамдар, мүгедектер, сондай – ақ бала кезінен мүгедектің ата – анасының біреуі;
6. тұрғын – үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер учаскелері;
7. үй маңындағы жер учаскелері;
8. жеке үй (қосалқы) шаруашылығын жүргізу,бау-бақша шаруашылығы үшін берілген және құрылыс алып жатқан жер учаскілері;
9. гаражға арналған жер учаскелері бойынша;
10. тұрғын үй қоры , соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер учаскелері және үй маңындағы жер учаскілері бойынша – «Ардақты ана» атағына ие болған, «Алтын алқа» алқасымен наградталған көп балалы аналар;

11) діни бірлестіктер жер  салығын төлеушілер болып болмайды. Салық төлеушілер пайдалануға   немесе жалға берілген жер  учаскілері бойынша салық төлеуден  босатылмайды. 

Бюджетке жер салығын төлеу жер учаскесінің орналасқаны бойынша жүргізіледі. Заңды тұлғалар жер салығының сомасын салықтың базасына тиісті салық ставквсын қолдану арқылы дербес есептейді. Олар салық кезеңі ішінде жер салығы бойынша ағымдағы төлемдерді есептеуге және төлеуге міндетті. Ағымдағы төлемдердің сомалары ағымдағы жылдың 20-шы ақпанынан, 20-шы мамырынан, 20-тамызынан, 20-қарашасынан кешіктірмейтін мерзімде төлеуге тиіс.

Жеке тұлғаларға төлеуге  жататын жер салығын есептеуге салық органдары  тиісті салық ставкалары мен салық базасын негізгі  1 – ші тамыздан кешіктірмей мерзімде жүргізіледі. Ал жеке тұлғалар бұл салықты ағымдағы жылдың  1 – ші қазаннан кешіктірмей жүргізіледі.

Жер салығын есептеумен төлеу  күні түсінігі жыл салық кезеңі білдіреді. Төлеушілер жер салығы бойынша есеп берілетін жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей салық су объектілері орналасу жерлері бойынша салық ортасына табыс етеді.       

Мүлік салығы жергілікті тікелей  салық болып табылады. Ол        жергілікті бюджетке түсіп оның ішінде 70% -  құрайды.

Заңды тұлғалармен бірге  кәсіпкерлік үшін негізгі құралдар ( оның ішінде тұрғын үй қорының құрамында тұрғай объектілер). Салық базасы болып заңды тұлғалар бойынша негізгі құралдарды орташа жырдың қалдық құны, ал жеке тұлғалар бойынша әрбір жылдың бірінші қаңтарының жағдайы бойынша салық салу объектілерінің құны.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлік салық салу объектілеріне орташа жылдың құнына 1% -  ставка бойынша мүлік салығын есептейді.

Салық  есептілігі. Салық  төлеушілер  ( ауылшаруашылық  өнімдерін  өндірушілер  үшін арнаулы  салық  режимінде  бюджетпен  есеп  айырысуды  жүзеге  асыратын  заңды  тұлғаларды  қоспағанда ) салық  салу  объектілерінің  орналасқан⁴  жері  бойынша салық органдарына ағымдағы  төлемдер  сомасының есеп -  қисабын және  декларация  табыс етуге міндетті. 

Ауылшаруашылық  өнімдерін  өндіруші  заңды  тұлғалар  үшін  арнаулы  салық  режимінде  бюджетпен  есеп  айырысуды  жүзеге  асыратын  заңды  тұлғалардың  мүлік  салығы  бойынша  салық  есептілігін  табыс  ету  тәртібі⁴.

Салық  ставкалары:

Жеке  тұлғалардың  мүлкіне  салынатын  салық,  салық  салу  объектілерінің  құнына  қарай  ставкалар  №2 қосымшада көрсетілген кесте бойынша  есептеледі.

Салықты  есептеу, төлеу  тәртібі. Жеке  тұлғалардың  салық  салу  объектілері  бойынша  салықты  есептеуді  салық  кезеңінің  1 тамыздан  кешіктірілмейтін  мерзімде  тиісті  салық ставкасы  салық  базасына  қолдану  арқылы  салық  төлеушінің  тұрғылықты  жеріне қарамастан  салық  салу  объектілерінің  орналасқан  жері  бойынша  салық органдары  жүргізеді.

Салық төлеушілер салық салу объектілерін әрбір көлік құралы бойынша салық ставкасын және түзету коэфициенттерін кешіре отырып, салық саласын дербес есептейді.

Салық төлеуші заңды тұлғалар салық кезеңі ішінде көлік құралдарына  салықтың салық бойынша беру мерзімі  басталғаннан кейін 10 күннен кешіктірмей көлік құралдарына салынатын салық бойынша түпкілікті есеп айырысуды жүргізді. Салық төлеуші заңды тұлғалар көлік құралдары салығы бойынша есепті жылдан кейінгі 31 – ші наурызынан салық органына табыс етеді.

Бюджетке салық төлеу  салық салу объектілерінің тіркелген  жері бойынша салық кезеңінің 1 – ші шілдесінен кешіктірмей жүргізеді.

Салық  ставкалары:

1. Салықты  есептеу  айлық  есептік  көрсеткіштермен  белгіленген №3 қосымшада көрсетілген кестедегі ставкалар бойынша  жүргізіледі.

2. Жеңіл  автомобильдердің  жеті  айлық  есептік  көрсеткіш  ставкасы  бойынша  салық салынатын   двигателінің    көлемі  1500  - ден  жоғары – 2000  текше   сантиметрді  қоса,  12  айлық   есептік  көрсеткіш  ставкасы  бойынша  салық  салынатын  2000 – нан  жоғары – 2500  текше  сантимертрді  қоса,  17  айлық  есептік  көрсеткіш   ставкасы  бойынша  салық салынатын  2500 – ден  жоғары – 3000 текше   сантиметрді қоса  және  22 айлық   есептік көрсеткіш  ставкасы  бойынша  салық  салынатын   двигателінің  көлемі 3000 – нан   жоғары – 4000  текше  сантиметрді   қоса алған  көлемде  болған  кезде  салық  сомасы  двигательдің  аталған  көлемінен  асқан   әрбір  бірлік   үшін  7  теңгеге  ұлғайтылады.