Салық саясатының мәні

2. Ауыл  шаруашылық  өнімін  өндіруші  заңды  тұлғаларға  арналған  арнаулы  салық   режимін  қолданатын  қосылған  құн  салығын  төлеушілер  әр  тоқсан  үшін  қосылған  құн  салығы  бойынша декларацияны  есепті  тоқсаннан  кейінгі  айдың  15 – інен  кешіктірмей  табыс  етуге міндетті; 

3. Декларациямен  бірге   салық   кезеңі  ішінде  сатып   алынған  тауарлар бойынша  шот-фактуралардың тізімі табыс етіледі. Шот-фактуралар тізілімінің нысанын уәкілетті  мемлекеттік  орган  белгілейді.

Импортталған  тауарларға  арналған  қосылған  құн  салығын  есепке  жатқызу әдісімен  төлеу. Қосылған құн салығы  мынадай тауарлардың:

1. Жабдықтың;
2. Ауылшаруашылық  техникасының;
3. Автомобиль  көлігінің  жылжымалы  жүк  құрамының;
4. Тікұшақтары мен  ұшақтардың;                                                                                                                                                                                                                                                                                                            
5. Темір  жол  локомотивтері  мен  вагондардың;
6. Өзінің  өндірістік  мұқтажы  үшін  әкелінетін  қосалқы  бөлшектердің  импорты  бойынша  белгіленген  тәртіппен  есепке  жатқызу  әдісімен  төленеді.

Акцизделетін  тауарлар  мен  қызиет  түрлерінің  тізбесі:

1. спирттің  барлық  түрлері;
2. алкоголь  өнімі;
3. темекі  бұйымдары;
4. құрамында  темекі  бар  басқа  бұйымдар;
5. бекіре  және  қызыл  балық  уылдырығы ;
6. бензин, дизель  отыны;
7. жеңіл  автомобильдер;
8. атыс  және газ  қарулары;
9. газ  конденсатын  қоса  алғанда,  шикі  мұнай  акцизделетін  тауарлар болып  табылады.

Қызметтің  акцизделетін  түрлері  болып  мыналар  табылады:

1. ойын  бизнесі;
2. лотереяны ұйымдастыру  мен  өткізу.

Салықтан  шегеру: салық  төлеушінің  салық  сомасын  кемітуге  құқығы  бар, акцизделетін  тауарларды  ( спирттің  барлық  түрін  және  газ конденсатымен  бірге  мұнайды  қоспағанда) сатып  алған  немесе  оны  Қазақстан  Республикасының  кеден  аумағына  импорттаған  кезде,  егер  аталған  тауарлар  бұдан  әрі акцизделетін  тауарлар  өндіру  үшін  негізгі  шикізат  ретінде  пайдаланылған болса,  Қазақстан  Республикасының  аумағында  төленген  акциз  сомалары  шегерілуге  тиіс.

Акциз  төлеу  мерзімдері. Акцизделетін  тауарларға  акциз:

1. салық  кезенінің  алғашқы  10  күні  ішінде  жасалған операциялар  бойынша  айдың  13 – ші  күнінен;
2. салық  кезенінің  екінші  10  күні  ішінде  жасалған  операциялар  бойынша  айдың  23 – ші  күнінен;
3. салық  кезенінің  қалған  күндерінде  жасалған  операциялар  бойынша  есепті  айдан  кейінгі  айдың  үшінші  күнінен  кешіктірілмей  бюджетке  аударылуға  тиіс.
1. Алыс – беріс  шикізаты мен  материалдарынан  өндірілген  акцизделетін  тауарлар  бойынша  акциз  тапсырыс  берушіге  немесе  тапсырыс  беруші  көрсеткен  тұлғаға  өнім  берілген  күні  төленеді.
2. Қазақстан  Республикасының  аумағында  өндірілген  газ  конденсантын  қоса  алғанда  шикі мұнайды  өнеркәсіптік  ұқсатуға берген  кезде  акциз  ол  берілген  күні  төленеді.
3. Өз  өндірісінің  акциз  салынуға  тиісті  шикізатынан  акцизделетін  тауарлар  өндірген  кезде  осы  шикізатқа  акцизделетін  дайын  тауарлар  бойынша  акциз  төлеуге  белгіленген  мерзімде  акциз  төленеді.
4. Ойын  бизнесі бойынша  акциз  осы  тәртіппен  және  мерзімдерде  төленеді.
5. Лотерея  ұйымдастыру  және  өткізу  жөніндегі  қызметтті  жүзеге  асырудан  түскен  акциз  осы  жүзеге  асырылатын  лоторея  билеттерін  сатуға  шығаруға  тіркелген күнге дейін немесе  тіркелген күні  төленеді.  

 

2.2  Қазақстан Республикасының салық саясатының  бюджеттің кіріс бөлігін толтырудағы басқа дамыған елдерден  ерекшелігі.

 

Мемлекет  алатын  ( жинайтын) барлық  салықтар  жүйесі,  олардың  құрылу  әдіс – тәсілдері,  салық  органы  қызметтері  мемлекеттің  салық жүйесін  құрайды.  Салық  жүйесі  салықтық  жеңілдіктер,  шегерістер,  салықтың  көптеген  түрі  болғандықтан   күрделі  жүйе  болып  табылады.  Салық  жүйесі  елдің  экономикалық  дамуы  мәселелерін  шешу  қажеттілігінен  туындайтын  мемлекеттің  қаржылық  ресурстарының  концентрациясын  қамтамасыз  етуі  қажет.  Осы  есептен  салық  жүйесі:  мемлекетпен  өндіріп  алынатын  барлық  салықтар  жиынтығы;  қағидалар,  тағайындаудың  әдіс – тәсілдері;  өзгертулер,  өндірудің  есептеу  әдістері;  Салық  бақылауының  әдістері мен  тәсілдері  және  салық  заңдылығын  ⁵бұзған  үшін  жауапкершілік салық  жүйесінің  ұзақ  тарихы  бар.  Салық  жүйесінің  қалыптасуы  мен  әрі  қарай  дамуына  объективті ( экономикалық  эволюция,  әлеуметтік  көріністер),  субъективті  ( саясат  көріністер,  соғыс,  табиғи  апаттар) және т. б. факторлар  әсер етеді.

Шаруашылық  қызмет оны  ұйымдастыру  түрлеріне байланысты  салық  жүйесін  анықтауға  болады.  Көбінесе елдер  4 секторды  пайдаланады.  Мысалы:  мемлекеттік  сектор, коммерциялық сектор (жеке  фирмалар, корпарациялар, акциянерлік қоғамдар), қаржылық сектор (банктер, қаржылық компонентер, сақтандыру комплекстері, биржалар,  тұрғылықты  халық)

Салық  жүйесінің  тиімділігін  бағалаудың  2 негізгі  факторы  бар:

1. Салық  салуда табыс  көздерінің айқын  көрінуі;
2. Салықтарды  өндеп  алудағы  шығындардың  төмендеуі.

Қазақстан Республикасының  жүйесінің  салық түрлері мен  алымдар,  баждар  салық  органдары мен салықтың  қатары  реттінен  құқықтық  нормалардан  (Қазақстан  Республикасы  қаржылық  министр  салық  компоненті мен  олардың  құрылымды  бөлімдерінен ) тұрады⁵.

1. Салықтар:

• Корпорациялық  табыс  салығы;

• Жеке  табыс  салығы;
• Қосылған  құн  салығы;
• Акциздер;
• Жер  қойнауын  пайдалану  салығы (қол қойылатын бонус, комерциялық  бонус, роялти, үстеме  пайдаға  салығы).

Салық  төлеушілердің  бөлек  топтарына  арналған  салық  режимі  қарастырады. Оған:  шағын  бизнес субъектісі, шаруа  қожалары (фермер), заттар, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер, кәсіпкерліктің  кезектескен  түрін  айналдырушылар аталған  режимі  бойынша  салықты  төлеу: патент негізінде, біржолғы талон  негізінде, бірегей  жер салығы  ретінде, оңайлығы  декларация  негізінде тіркелген  салық. Бұл  режимдер  табыс, мүліктік, әлеуметтік, жанама салықтардың  жиынтығын  қарастырады.

2. Алымдар:

• тонналық  мемлекеттік  тіркеуі  үшін алым;

• жеке  табыс мемлекеттік табыс үшін  алым;
• қызметтік  мүлік  және  олармен  мәмілеріне  құқық мемлекеттік тіркеу  үшін  алым;
• радиоэлектр  құралдары  мен  жоғары  жиелік  құралдарының  мемлекеттік  тіркелген  үшін  алым;
• механикалық  құралдырымен  тіркеуді  мемлекеттік  тіркеу  үшін  алым;
• теңіз  көлігі  және  кіші  кемелерді  мемлекеттік тіркеу  үшін  алым;
• әуе  қолдану мемлекеттік тіркеу  үшін алым;
• дәрілік  құралдарды  мемлекеттік  тіркеу  үшін  алым;
• Қазақстан Республикасының территориясын  аралап  өткені  үшін алым;
• аукциондардан  алым;
• геротік  алым;
• қызметтік  айналысу құқығына  лицензиялық алым;
• радио жиілік  спектрінен  теледидарлық  және  радиоқабылдағыш  ұйымдарды  пайдалану  үшін  алым.

3. Төлемдер.

• жер  учаскісін  пайдаланғаны  үшін  төлем;
• қоршаған ортаны  ластағаны үшін  төлем;
• жануарлар  әлемін  пайдаланғаны  үшін  төлем;
• орманды  пайдаланғаны  үшін  төлем;
• ерекше  қорғалымдағы  табиғи  жерлерді  пайдалану  үшін  төлем;
• радиожиелік  спектрін  пайдаланғаны  үшін  төлем;
• су  құбырларын  қолданылған  үшін  төлем;
• сыртқы  жарнаманы  орналастырғаны  үшін  төлем.

4. Мемлекеттік баж.

5. Кеден  төлемдері:

• кеден  бажы;

• кеден  алымдары;
• төлем;
• алымдар.

Салық  жүйесі құрамына  мемлекеттік  салық  қызметі,  яғни  кіріс  министрлігінің  қаладағы  райондар  мен  қалалар,  райондық ( аудандық), облыстық, салық  комитеттері  кіреді.  Салық  қызметі  органдары  салық  және  басқа  да  бюджетке  төленетін  міндетті  төлемдердің  аударылуын  бақылауынан  көрінеді.

Жалпы  ел  бойынша  салық түсімдерінің  70%-нен  тура  салықтар  береді. Оның 40%-нен  астамын  корпоративтік  табыс  салықтары  құрайды.  Жергілікті  бюджеттің  негізін  барлық  түсімдерінің  80% - нен  астамын  құрайтын  мүліктік  салықтар  жасайды.  Бұл  салықтардың  ел  бойынша  0  ставка  1,5%   құрайды.

Бір  семьялық  үйдің  нарықтық  құны  100 мың  долларға  есептеледі,  осыған  сәйкес  үй иесі  төлейтін  салықтың  мөлшері  1,5  мың  доллар.  Әр  бір  штаттың  өз  салық  жүйесі  бар.  Оны заң  жүзінде  сол  штаттың  заң  шығаратын  жиыны  бақылап   отырады.

Федерациялық  үкімет  бұл  штаттың   салық  ісіне  араласуға  ешбір құқы  жоқ.  Штаттардың  салық  түсімдерінің  50% -на  дейін сатудағы  түсетін салықтарын  құрайды.  Сатудан түсетін салықтың  ел бойынша 0  мөлшері 4%.  Штаттың салық түсімдерінің  35% - ке  жуығы х – тан және  корпарациялардан  түсетін  табыс  салығын  құрайды.

Салықтың  ол  белгілері  мыналар:

1 – мемлекет  белгілеуі;

2 – белгілеудің  біржақтылығы; 

3 – матиралдық  белгілері;

4 – құқықтық  негізге   алу;

5 – мәжбүрлеп  өндіріп   алынатын  төлем;

6 – міндетті  төлем;

7 – ақшаны  қайтарымсыз   алу;

8 – баланасыз төлем;

9 – тұрақты  міндет  туындайды;

10 – тек  заңдастырылған  нысанда  болады;

11 – заңмен  белгіленген   төлем.

Осының  бәрін  жинақтап  келіп,  қорытындылап,  салықтың  негізгі  анықтамасын  беріп  көрейік.

Салық -  үкіметі  орган  арқылы  біржақты  тәртіпте  және  баянды  құқықтық  нысанда  мемлекет  белгіленген,  төлеуі  мемлекеттік  мәжбүрлеу  шаралары  жолымен  қамтамасыз  етілетін,  қайтарымсыз,  баламасыз  және  тұрақты  мінездемедегі,  салық  субъектісінің  белгіленген  мерзімде  және  белгіленген  мөлшерлерде  мемлекеттік  кіріске  жасайтын  міндетті  немесе  заттай  төлемі.

Салықтың  жоғарыда  келтірілген  11  белгісінің  тізбелеріне  жалпы  шалу  жасай  кететін  болсақ,  1  және  2  пунктегі  белгілер  салықтың  түрлерін  тек  мемлекет  біржақты  түрде,  ешбір  халықпен  ақылдаспастан  өзі  ғана  белгілеп,  шешетінін  айқындайды.

Материалдық  төлем  белгісі  – салықтың  ақшалай  немесе  заттай  материалдандырылған  түрде  жасалатын  төлем  екенін  білдіреді.

4, 5, 6  пунктегі  белгілер  бір – бірімен   тығыз   байланысты.  Салықтың  міндеттілігі  оны  ерікті  төлемге  қарама  – қайшы,  төленбей  жатса   құқықтық  негізде  заңға   сәйкес  еріксіз  түрде  мәжбүрмен   өндіріп  алынатын  төлем   екенін  көрсетеді. 

Салықтың  қайтарымсыздық  белгісі оның  салық төлеушіге белгілі бір уақытта қайтарып  берілмейтінін және  ол  үшін  мемлекет  салық төлеушінің  алдында борышты емес  екендігін көрсетеді.

Бұл  орайда  осы  белгісі  арқылы  салықтардың  басқада  бюджетке  төленетін  міндетті  төлемдерден  айырмашылығы  да  сол  екенін  айта  кету  керек.  Мысалы,  салық  кодексінде  белгіленген  « Жеке кәсіпкерлерді  мемлекеттік  тіркегені  үшін » деген  алым  бар. 

АҚШ-ғы  конструкция  бойынша  салықтарды  жинау  үкіметтегі  жергілікті  үкімет  органдарына  штаттар  үкіметіне  және  феодалды  үкіметіне  жүктелген.  АҚШ  салық  жүйесі  1986  жылдың  қыркүйегінде  қабылданған  салық  реформасы  туралы  жаңа  заңдардың  негізінде  қызмет  етеді.  Бұл  реформа  соғыстан  кейінгі  кезеңдегі  аса  ірі  салықтың  шаруалардың  бірі  болып  есептеледі.

Реформаның  негізгі  мақсаттары  - федералдық  салық  жүйесін  оңайлату  және  әділ  салық  салу  жолымен  елдегі  экономикалық  дәуірлерін  ынталандыру  - 1986 жылы  реформаның  қорытындысында  жеке  табыс  салық  салу  жүйелері  үлкен  өзгеріске  ұйғырды. 

АҚШ  салық  жүйесінің  құрамын  төмендегідей  кестемен  өрнектеп  көрейік.

АҚШ   салық  жүйесі

Феодалдық  салықтар	Штаттар  салықтары	Жергілікті  салықтар
- феодалдық  табыс   салығы - корпорациялық    табыстарына   салынатын  салық - әлеуметтік қамтамассыздану салынатын  салық - кеден  басы - мұрагерлікпен  сыйға   тартылатын  салықтар	- халықтан  алынатын  таза  салық - корпорациялық  табыс   салынатын  салық - әлеуметтік қамтамассыздану   қорларына  өткізілетін жарналар - сатудан түскен  салық (әмбебап,  акциз) спецификалық акциздер: а) табак  өнімдері б) жанар  майлар в) спитттік  өнімдер - мұрагерлікпен  сыйға  тартудан  түсетін салық - мүліктер  бойынша салық - траспорттық құралдардан алынатын  алымдар	- жергілікті  таза  салық - корпорациялар  табысына  салынатын салық - әлеуметтік  қамтамассыздану   қорларына  өткізілетін салық - жалпы  саудадан  түсеті  салық - акциздер - экологиялық  салықтар - мұрагерлікпен  сыйға   түсетін  салықтар - мүліктер  бойынша   салықтар - транспорттық  құрылымдардан   алынатын  алымдар