Салық саясатының мәні

Жеке  тұлғалар  3  түрлі  салық  салығын төлейді  ( федералдық,  штаттық, және  жергілікті ).  2 түрлі мүліктер  бойынша салық және  әмбебап акциз ( штаттың және  жергілікті )  төлейді.

Кен  тұтынатын  тауарлардың  бағасында  5 түрлі акциздерге  бөледі. Олардың  кейбіреулері  феодалдық  немесе  штаттық  және жергілікті  бюджеттерге  өткізіледі. Мысалы:  Кедендік  баж  тек  федералдық  бюджеттерге  алынады.  

Ал,  мүліктік  салықпен  әмбебап  акциздер  штаттар  мен  жергілікті  органдарға  ғана  барады.  Жалпы  елдердің  түсімдері  70%  тура  салықтар  береді.  Оның  40%  астамы  федералдық  табыс  салықтары  құрайды.  Жергілікті  бюджеттердің  негізін  барлық  түсімдердің  80% астамын  құрайтын  мүліктік   салықтар  жасайды. 

Штаттардың  салық  түсімдерінің  50% - не  дейін  сатудан  түсетін  салықтар  құрайды.  Сатудан  түсетін  салықтың ел  бойынша  орташа көрсеткіші 4%. Штаттық  салық  түсімдердің  35% жуығы  халықтан  және  корпарацияларынан  түсетін  табыс  салығын құрайды.

Көптеген  американдықтар  бір  штатта  тұрып,  екінші  штатта  жұмыс  жасайды.  Еңбек  ақыдан  ұсталатын  табыс  салығы  әрейне  міндетті  түрде  жұмыс  орында  ұсталады.   Ал,  бұл  салықтардың  мөлшері  екі  көрші  штатта  екі  түрлі  болуы мүмкін. (АҚШ – тың 6  штаттында бұл салық мүлдем  ұсталмайды). Осының негізінде көптеген шытырман  жағдайлар   туындап жатады. 

Федералдық  үкімет  алатын  салықтар  ставкасы  барлық  штаттар  үшін  бірдей. Федералдық  салықтар төлеу  тәртібі  федералдық  жеке  табыс  салығын  АҚШ – тың  кәмилетке  толған  барлық  жеке  тұлғалар  төлейді.  Жеке  тұлғалардың  алған  қандай  да  болмасын  табысы  (еңбек  ақы,  кәсіпкерліктен  түскен  табыс,  жұмыссыздыққа  берген  жәрдем  ақы, т. б. ) салық  салуға  жатады.  Салық  салынатын  салық  сомасын  есептегенде  салық  заңдарында  табыстың  3 негізгі  түрлерін  айырып  айтады.

Жалпы таза  және  салық  салынатын  табыстар. Жалпы  табыс  дегеніміз – қандай  да  көздерден  болмасын алынған жиынтық  жылдың  сомасы.  Таза  немесе  тазаланған  таза  табыс  дегеніміз – жалпы  табыстан  іскерлік  сипаттағы  және  стандартты  шегерімдер  жасалынған  табыс.  Салық  салынатын   табыс  дегеніміз – сол  табысты  алуға  жұмсалған  шығындармен  салық  салынбайтын  минимумдарды  шегеріп  тастағаннан  кейінгі табыс.

Жеке  тұлғалардың  жалпы  табысына  дәрі - дәрмекке  немесе  медициналық  қызметке  жұмсалытын  шығындар  шегеріліп  тасталады.

Американдықтардың  көпшілігі  жеке  тұрғын үйлерді  сатып алғанда 30жылға  дейін берілетін  арнаулы  банктік  кредитті  пайдаланып  бөлек – бөлек  төлейді. Алайда,  ол  несиенің  жылдық  % - ті  өте  жоғары.  Бұл  проценттерде  жалпы  табыстан  шегеріп  тастайды.  Табыс  салығының  ұсталу  ставкалары  прогрессивтік  ставкалар  қатарына  жатады.                                 

АҚШ  конгрессі  президент  Клинтонның ұсынысын  тауып  алып  табыс  салығын  ұстау  ең  жоғарғы  ставкасы  етіп  33% беріледі.  Қазіргі  экономика  саласындағы  мамандардың  айтуы бойынша  салықтың  ставкасының  жоғарлауы экономиканың  дамуына  кері  әсер  етеді.  Еңбекке  деген  ынтаны  төмендетеді.  Салық  төлеушілер   табыстарын  толық  көрсетпей  жасыруға  әрекеттеседі.

Салық  салынатын  жылдық  табыс  (доллар)	Салық  сомасы ( доллармен )
Салық  декларациясымен  бірге толтыратын  ерлі – зайыпты  жұптар.              29,750 дейін  29750 – 71900 71900 – 171090 дейін 171090 жоғары	Табыстан  15% 4462,5 + 29750 жоғары  сомадан  28% 16264,5 + 71900 ден  жоғары  табыстар  33% 28%.

Американдық  корпоративтік  салық  салынатын  табысы төмендегідей  формуламен  анықталады:

Салық  салынатын  табыс = ЖТ – кәдімгі шегерістер – арнайы  шегерістер.

ЖТ – мыналардан  тұрады:

а) товарлар  сатудан түскен  түсім;

б) қызмет  жасаудан  түскен  түсім;

в) дивиденттер;

г) ректа төлемдер  мен рояльти;

д) капитал;

ж) әр-түрлі  табыстар.

Арнайы  шегерістер  алынған  дивиденттердің 85% түрлі  операцияларға  кеткен  шығындар  жараналары.

Заңды  тұлға  мүлік  салығының  ағымдық  ( аванстық )  төлемдерін 25 желтоқсан  күні  жасады,  салық  сомасы  2 млн.  400 мың  теңге.

Салық  төленген  күні  Қазақстан  Республикасы  ұлттық  банктің  қайта  қаржыландыру  ставкасы  36% есептелген  өсім  сомасының табыстары.

Заңды  тұлғалар  мүлік  салығы  бойынша  ағымдық  төлемдерді  4  мезгілде тең  үлескен  20 ақпан,  20 тамыз,  20  қараша.

Өсімпұл  мерзімі = 36% / 365 х 2=0,2%

Ө = E С х К х Ө. М

Ө = 600 х 308 х 0,2% = 369,6 = 369600          I – ші

Ө = 600 х 219 х 0,2% = 0,2628365 = 147        II – ші

Ө = 600 х 127 х 0,2% = 15240                         III – ші

Ө = 600 х 35 х 0,2% = 25200                           IV – ші

Штаттармен  жергілікті  басқару  органдарының  салықтары. Штаттармен  жергілікті  басқару  органдарының  60% -ін тура  салықтар құрайды.  Оларды  негізінен  сатудан  түсетін  салықтар  құрайды.  Салық  салу  объектісі  болып,  сатылған  товарлардан  түсетін  жалпы  түсім.  Әр  штатта  салық  ставкасы  әр-түрлі.   Ең  төменгі  3% болса,  кейбір  штаттарда  7,5% - ке  жетеді.  Қай салықтардың   жалпы салықтар  төлеміндегі қандай  үлесі бар екенін  байқап  көрейік:

1 – сатудан  түсетін   жалпы  салықтар 32%;

2 – халықтан  жиналатын   салық  30%, салынатын  акциз  6,3%;

4 – темекі  өнімдеріне  салынатын  акциз 2%;

5 – спирт  ішімдіктеріне   салынатын  акциз  1,6 %;

6 – автотранспорт   иегерілеріне  салынатын   салық  35%;

7 – корпарациялар   табысына  салынатын  салық  7,9 %;

8 – мүліктер  бойынша   салық  2%;

9 – мұрагерлікпен   сыйақыға  салынатын  салық  1%.

АҚШ –та  80003 әкімшілік  бар,  оның  19000 муниципариттер,  17000 қалалық  өзін - өзі  басқару  әкімшілігі,  15000  мемлекеттер  округі,   29000 арнайы  аудандар,  300 округ.

Салық жинауға  бақылау.

АҚШ   феодиралдық  заңдарына  сәйкес  салық  салу   ең  жоғары  әкімшілік  өкіметтілік  қаржы  министрлігіне  берілген.  Іс  жүзінде  салық  жинауды  қаржы  министрлігіне  кіретін  ішкі  табыстар,  қызметі  іске  асырады.

Бұл   орган  өте  қуатты  салық  ведомствасына  жатады.  Оның  құрамына  9  аумақтық  бөлімдер, 58 округ және  900 жергілікті  бөлімдер  кіреді.  Ішкі  табыстар  қызметтерде  700000- дай  қызметкерлер  жұмыс  істейді,  және  бұл  ведомствалардың  жылдық  бюджеттің  5,9 млрд $  құрайды.

Ішкі  табыстар  қызметінің  негізгі  міндеттері  болып  мыналар табылады:

1 – салықтардың  түсіміне  бақылау  жасау; 

2 – салық  декларациялардың  дұрыс  толтырылуына  бақылау   жасау;

3 – салықтар  бойынша   түспеген  төлемдерді  жинау;

4 – салық  станцияларын  қолдау;

5 – салық  төлеушілердің   артық  жасаған  төлемдерін  қайтарып  беру.

Салықтың  салық  жүйесімен  салықтардың  дұрыс  есептелуінен  төленуі  өз - өзіне  салық  салу  принциптеріне  құрылған.  Корпорациялар  өздері  заңда  көрілген  жеңілдіктерді  және  ставкаларды  қолдана  отырып  салықты  өздері  есептейді  және  салық  декларациясын  толтырады.

Салық  жинаудың  3 әдістемесі  қолдануда:

1 – декларация  бойынша;

2 – төлем  көзінен  салық  ұстау;

3 – бағаламалы  салық   төлемдер.

Алғашқы  2 әдістеме салық  ұстау  жөнінде  біздің  елдеріміздің  практикасында  кездеседі.  Бағаламалы  төлемдер бойынша  корпарациялар  жыл  бойына  салықтар  төлейді және төлем  сомасы  40 доллардан төмен  болмау  керек⁶.

Бағаламалы  салық  дегеніміз  – жеңілдіктерді  шегере  отырып,  1 жылдық  салық  төлемдерін  алдын-ала төлеу. Салық төлемдерін тең үлескен   ағымдағы жылдың  4-ші, 6-шы, 12-ші айлардың  15 жұлдызында жасалады.

Төленбеген  жағдайда  айыппұл  салынады.  Жыл  сайын  ішкі табыстар қызметі  100 млн-ға жуық  жеке  тұлғалармен  корпорациялардың  салық  декларацияларын  қабылданады.

Барлық   ақпарат  компьютерлік  жүзеге  енгізіледі және  бірнеше  кезеңнен  тұратын  өндеуден  өтеді.  Бәрінен  бұрын  әрбір  декларация  матеметикалық  тұрғыдан  дұрыс  толтырылғаны  жеңілдіктермен  салық  ставкаларын  дұрыс  қолданғаны  тұрғысынан  өте  мұқият   тексеріледі. 

Сонымен  қатар  әрбір  жылы  түскен декларациялардың  1%-ті  міндетті түрде  ревизиядан  өтеді.

 

 

3. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ   САЛЫҚ САЯСАТЫН ДАМЫТУ ЖЕТІСТІКТЕРІ

 

Салық  алуды  ұйымдастыру  салық  қатынастарының  формаларын  қамтитын  салық  механизімін  құру:

1. Пропорционалды ставкалар – салық объектісінің көлемі  ескерілмей,  біріңғай  процент түрінде белгіленеді;
2. Прогрессивті  ставка – табыс немесе  мүлік көлемі  өсуіне  қарай күрт  өсетін  шкала түрінде болады;
3. Регрессивті  ставка  салық  объектісінің  көбеюіне  қарай  төмендей  береді.

Прогрессияның  2 түрі  болады:

1. Қарапайым;
2. Күрделі.

Қарапайым  прогрессияда  салық  ставкасы  табыс немесе  мүліктің  құны  өскен  сайын  артады. Күрделісінде  сатылы  шкалада  табысы әрбір  келесі  сатысы  үшін  ставкалар  белгіленеді. Мұндайда  салық  табыстан  гөрі  тез  өседі.  Мұның  өзі  теңсіздікті  туғызады.

Ставкалар  заңды  түрде  белгіленетін,  әр  жылға  арналған  мемлекеттік  бюджет  бекіткен  кезде  өзгеріс  енгізіліп  отыруы  мүмкін.    Жеңілдік  кезеңі – салым  немесе  алым  алынатын  мерзім.    Төлеушілер  мен  салық  ұжымдары  мен  құқықтары  мен  міндеттері  салық  заңдары  мен  жергілікті  өкімет  органдарының  шешімдерін  реттейді. Салық  заңын  бұзғаны  үшін  төлеушілер  айыппұл  төлейді. Егерде  салық  түсімдері  мемлекет  шығындарын  қаржыландыруға  жетпесе,  бюджет  тапшылығы  пайда  болып  инфляция  туады. 

Патшалық  ақшаның  құнын  түсіреді,  кәсіпорын  да  халықта  зиян  шегеді.  Егер  осы  кезде  мемлекет  шаралары  қолданып,  қаржы  жинап  ақша  айналысы  жақсарса,  онда  экономика  қалпына  келіп,  уақытша  үзіліс  қана  қалады.   Кері  жағдайда  қаржыландврған  тапшылықтағы  натуралдық  инфляцияға  және  ақшаның  одан  сайын  құнсыздануына  әкеп  соғады.

Қазір  кәсіпорын  өте  күрделі  жұмыс  істеп  жатыр,  өзі  кіріс  шаруашылығына  неше  түрлі  өзгерістерге  салып  салық  төлемеу  жағын  ойластырып  келтіруді  алға қойып  отыр.

«Қазақстан  Республикасының  жер  қойнауының  лицензиялау  тәртібі  туралы»  үкіметке  сәйкес,  жер  қойнауының  пайдалы  кәсіпорындары  бір  айда қарастырылатын  3 ай  мерзімі  ішінде  лицензия  алу  өтінішін  тапсырулары  қажет.  Аталған  талаптарды  орындамаған  кәсіпорын  жер  қойнауын  пайдалану  құқығынан  айырылады.

Лицензиялау  жүйесіне  нақты  сол  жер  лицензия  беруден  басқа,  олардың  мониторнгі  де  кіреді.  Компаниямен  мониторожденияның  ашылуынан  кейін   компаниялық  табысын  және  қол   қойылатын  бонуста  есептеп   төлеуі.

Өкімет  жер  қойнауының  ресурстарын пайдалану келіссөздері  мен  келісім-шарттарды жүргізетін «Компонентті органды» белгілейді.  Компоненттік  органға  ( Қазақстанда – Қоршалған ортаны  қорғау  және  табиғи  ресурстар министрлігі және  сауда индустрияланған   энергетика  министрлігі )  Қазақстан Республикасының мұнай операцияларын жүргізу және жер қойнауын  пайдалану бойынша кейбір  заң  актілерін  толтырулар  мен өзгертулер  туралы  Қазақстан Республикасының заңында   Қазақстан Республикасында 1999 жылы  2  тамызда № 467-13К   мұнай  операциясын  жүргізу  және  келісім  шарттарды  шектеуге  қатысты   ептеген  түзетулер  жүргізілді.

Кесте  1-де  фискалдық  жүйелерді  қолданатын  мұнай  секторы   кәсіпорындардың  бюджетке  толтыратын  салықтар  және  басқа  міндетті  төлемдердің  бюджетке  түсу  динамикасында  көрсетілген.  Айта  кеткен  жөн,  өнімнің  айналымы  жоғарылаған  сайын  мемлекет бюджетке  төленетін  салықтардың  пропорционалды  ұлғаюы  көрінбейді.

Корпорациялық  табыс  салығын  төлеуде  салық  салу  табысының төмендеуінен  болды. Мұндай  жағдайда  мемлекетке  үстем  пайда  салығы  түспейді.  Қазақстан  Республикасының  салық  заңдылығының  әрі  қарай  дамуын  және  Каспийдегі  операцияларды  жүргізуден  бюджетке  түсімдердің  жоғарлауын  асқақтауы  үшін  салық  режимдерінің  жаңа  моделдерін  енгізудің  қажеттілігі  туады.  Осы  мақсатта  мұнай  саласында  қазіргі  таңдағы  салық  салу  жүйесін  экономикалық  талдау  жүргізуде.  Аталған  экономикалық  бағалауды  сала  бойынша  орташа  сипаттамасы  бар  месторижденген  парамертлерін   қолдануды  месторижденген  өмір  циклі  теориясын  негізге  ала  отырып,  мұнай  алу  динамикасы  көрсетілген. 

Есеп  айырысуда  келесі өткізулер  қабылданды:

1. Сыртқы  нарықтағы  мұнайды  өндеу  бағасы  20  АҚШ доллар;   
2. Қол  қойылатын  бонус  мөлшері  келесі  қатынаста: алынатын  мұнай  2 млн-2,5 млн доллар;
3. Салық  заңдарында  салық  салу  төленген  қол  қойылатын  бонус  сомасы  шегерімдерге  жатады;
4. Өнім  шкаласын  қарастыруда  ішкі  табыс  нормасы  20% км. болмауын  қамтамасыз  ету;
5. Салық  заңдарына  сәйкес  салық  көздері  табыс  көзінен  салық  және  корпоративтік  табыс  салығы  ставкалары. Мұнайды  тасымалдау  конъюнктурасының  әлсіздігіне  байланысты,  есепке  тұтынушыға  дейін  шикізатты  жеткізу  шығысы  алынған;
6. Қазақстан  Республикасының  салық  заңдылығын   салық салу  компенсациялық  өнім  арқасында  келесі  шығыстардың  орны  толтырылмайды: табиғатты  пайдалану  құқығы  конкурсына  қатысқаны  үшін  төлем  үшін  төлеген  шығысы; геологиялық  ақпаратты  алғаны  үшін  шығыстар; келесім  бойынша  шектеулері  бар  артықшылықтардан  болатын  баптар  бойынша  шығыстар  оның  ішінде  әкімшіліктік  шығындар; акционерлер  талаптары  бойынша жүзеге  асатын қаржы  шаруашылық  қызметтің ревизиялық (аудиторлық ) шығыстары;