Инвестициялау коэффициенті кәсіпорынның меншікті қаржысының қаншалықты негізгі құралдар және т.б. айналымынан тыс активтер алуға жұмсалғанын көрсетеді.

Кесте 8 - «Дарын» ЖШС–нің дебиторлық қарыздарының құрамы мен құрылымы

     Дебиторлық  және кредиторлық қарыздар қатынасы коэффициенті. Бұл көрсеткіш көлемі жыл ішінде 1,026-ға төмендеп отыр. Оның көлемі азайған сайын активтердің  айналуына кедергі келтіреді.

     Кәсіпорынның  кредиторлық қарыздары жыл ішінде 7352 мың теңгеге өсіп отыр. Оның ішіндегі жоғарғы үлес салық бойынша қарыздарға тиесілі. Оның көлемі жыл аяғында 69,91%-ті құрайды. Одан кейінгі үлес төленуге тиісті қарыздарға тиесілі. Оның көлемі жыл аяғында 3805 мың теңгені құрып отыр. Сонымен қатар жыл аяғында еңбек ақы бойынша қарыздарда ұлғайып отыр.

     Кәсіпорынның  дебиторлық қарыздары алынуға тиісті шоттардан және басқа да дебиторлық қарыздардын тұрады. Алынуға тиісті қаржы көлемі 1287 мың теңгеге өсіп, ал басқа дебиторлық қарыздар 670 мың теңгеге ұлғайып отыр.

     Талдаудың сапалылығы мен талдау қорытындыларының дұрыстығы біріншіден есеп беру мәліметтерінің сапасына байланысты болады. өндірістің ұтымды экономикалық өсуінің жоғары қарқынын қамтамасыз ету мүмкіндігі тек дамудың негізінен белсенді түріне ауысуды білдіреді. Өндірістің экстенсивтілігі мен интенсивтілігінің ара қатынасы ресурстарда пайдаланудың сапалық және сандық көрсеткіштерін салыстырумен талданады.

3 Ұзақ мерзімді активтердің есебінің аудиті

3.1 Негізгі құралдардың жіктелінуі мен бағалануының есебінің аудиті

     Кез келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы ең маңызды мақсаты - өз жұмысындағы  қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетудің күрделі  жолы, бұған қосылатын, тек пайда тауып қана қоймай, сонымен қатар, пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай мәселе емес.

     Кәсіпорын егер де өзінің жұмысында белгілі  бір принциптерге сүйенсе және қажетті  бернесін орындаса, алдына қойған мақсатына  жетеді. Осыған орай кәсіпорындардың  негзгі міндеттеріне жататындар:

• жоғары сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау және қолда бар өндірістік мүмкіншіліктеріне, сұраныстарына сай қызмет көрсету;
• өзара алмасушыларын ескере отырып, өндірістік ресурстарды ұқыпты пайдалану;
• кәсіпорынның бет алысының стратегиясы мен тактикасын әзірлеу және жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
• өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың сыныптамаларының өсуін және еңбектерінің үлкен маңыздылығы, олардың тіршілік деңгейлерін арттыру, еңбек ұжымдарында қолайлы саяси-психологиялық ахуалды жақсарту;
• кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ету, кәсіпорынның жақсы атағын қолдау;
• баға саясатын икемді жүргізу және басқа да функцияларды іске асыру.

     Қорыта  айтқанда, ең маңыздысы, кәсіпорындардың барлық функциялары межелеген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына жетуге бағытталғаны жөн. Қайбір кәсіпорын болмасын өзінен-өзі тіршілік ете алмайды, ол жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан - өндіріс фактор рыногы, екінші жағынан - өткізу рыногы арқылы. Сондықтан да кәсіпорын экономикасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерделеуге тиіс [3].

       Әр саладағы қателер саны аудит  жүргізу барысында бағаланады.Сондықтан аудитор маңыздылық туралы жасаған алдынғы пікірін өзгертіп отырады. Бағалауды қайта қарау негізі бірі ол есе беруге өзгеріс немесе аудитор жасаған қорытынды. Маңыздылық жоспарлау кезінде тәуекелділік төмендеу үшін қажет болған жағдайда маңыздылық деңгейін түзету қажет. Түзету дәлелдемелер алғаннан кейінгі соңғы күнде жасалады.

Маңыздылықтың жоспарлау деңгейін анықтау 2-10%. Арнайы бұйрық негізі бойынша арнайы аудиторлық ұйыммен құрылған деңгейі алдын  ала бағалау Қаржылық есеп берудің  көрсеткіштеріне сәйкес жасалады.

      Қаржылық есептегі мәнділік деңгейіне  мынадай фактрлер әсер етеді: 

1. Субъект басшылығының біліктілігі мен шынайылығы басшылар құратын өзгеріс
2. Басшыларға қысым көрсету
3. Капиталдың жеткізілуі
4. Субъект бизнесінің сипаты, техникалық жағдайы, орналасуы, өндіріс көлемінің географиялық таралуы
5. Бәсекелестік жағдай

           Аудиторлық есепті іріктеуге  арналған маңыздылықтың 3деңгейі  ажыратады: 

1. Елеусіз сумма, егер сумма пайданың шешім қабылдануына ықпал етуі төмен, аз болса
2. Сумма маңызды болып саналса. Мұндай сумма пайданың шешіміне әсер еткен жағайда орын алады
3. Сумма маңызды әрі жиі кездеседі. Бұл қаржы есептілігінің объективті күмән келтіреді

    Маңыздылық деңгейі бухгалтерлік  есеп қателіктің шекті шамасы  ұғынылады. Бұл шамадан бастап  осы есептілікті білікті пайдаланушы дұрыс тұжырым жасауға және дұрыс экономикалық шешімдер қабылдау негіз етіп алуды тоқтату ықтималдығы жоғары болады. Маңыздылық тұжырымдамасы бухгалтерлік есеп сияқты аудитте де бар. Маңыздылық аудиттің негізгі ұғымдарының бірі болып табылады.

           Аудитте клиенттің қаржылық есептілігінің  растығына елеулі ықпал жасайтын  жағдай маңызды болып саналады. Маңыздылықтың айқын және бір  жақты өлшемдер белгілеу оңай  емес. Аудиторлар маңыздылық тұжырымдамасына  біріншіден:

1. Ерекше назар аударуға талап ететін маңызды типтік емес және қатесі бар баптар мен шоттарды негіз ретінде
2. Жинақталған аудиторлық дәлелдеулерді бағалауға негіз ретінде
3. Аудиторлық есептің типі туралы шешімдер қабылдау үшін негіз ретінде пайдаланылады [9]

     Қазақстан Республикасының 2010-жылыдың 28-ақпанындағы “Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік”  -деп аталатын №234-III заңының 3-тарау 13-бабында қаржылық есептіліктің элементтері белгіленіп көрсетілген. Сол элементтердідің бірі болып табылатын активтерге елімізге танымал белгілі ғалым, професор Қ.К.Кеулімжаев өзінің Бухгалтер лік есеп принциптері –атты еңбегінде - Актив деп кәсіпорынның ақшаға (құнмен) бағаланатын игіліктері мен құндылықтарын, мүліктерін (заттарын) айтады деп атықтама береді. Басқаша айтатын болсақ актив дегеніміз кәсіпорынның өткен уақыттардағы шаруашылық операцияларының негізінде пайда болған және алдағы уақыттарда табыс табу үшін пайдаланылатын ресурстар болып табылады. Активтер пайдаланылу уақытына, мерзіміне қарай қысқа мерзімді (ағымдағы) және ұзақ мерзімді (айналыстан тыс) болып екі топқа бөлініп қарастырылады.

     Ұзақ  мерзімді (айналыстан тыс) активтер дегеніміз  ұзақ уақыт (бір жылджан артық) пайдаланылатын айналымдылығ баяу активтер болып табылады.  Ал қысқа мерзімді активтер дегеніміз  өзінің құнын тез арада басқа өнімге айырбастай алатын өтімділігі жоғары активтер болып табылады. Соған сәйкес ұзақ мерзімді активтерді айналымнан тыс активтер депте атайды. Ұзақ мерзімді активтерге негізгі құралдар, материалдық емес активтер, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар және ұзақ мерзімді инвестициялар жатады. Диплом жұмысын орындау барысында марериалдары пайдаланылған Алматы қаласындағы  «Дарын» ЖШС–нің материалдық емес активтер, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар және ұзақ мерзімді инвестициялар болмағандықтан біз негізгі құралдар есері мен оның аудитіне көбірек тоқталуды жөн көрдік.

     Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында  да, өндірістік емес салада да ұзақ уақыт  қызмет етеді.  Осы негізгі құралдарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе ағаштары; машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналармен құрал- жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; жерді жақсартуға шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар жатады [7].

     Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі  ҰҚЕС №2 немесе ХҚЕС №16 стандарттарына сәйкес ұйымдастырылуы тиіс. Осы стандарт негізгі құралдардың есебін жүргізудің, ұйымға жататын меншік құқығын, шаруашылық және оперативтік басқару жүйесін анықтайды.

     Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі  болып табылады. Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады. Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.

     Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс  процесіне тікелей қатысатын  объектілер жатады, олардың көмегімен  өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына әсер ету жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды. Негізігі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші – қор қайтарымы болып табылады, ол негізігі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.

     Өндірістік  емес негізгі құрал-жабдықтар –  тұтынуға арналған құрал-жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін  ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған. Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншік дегеніміз – ұйымға тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа ұйымнан алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші “Жалға алынған негізгі құралдар” баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу мерзімі аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші “Жер”, 122-ші “Үйлер мен ғимараттар”, 123-ші “Машиналар мен жабдықтар, беріліс қондырғылары”, 124-ші “Көлік құралдары”, 125-ші “Басқа да негізгі құралдар”, 126-шы “Аяқталмаған құрылыс” шоттарының тиісті аралық шоттарында есептейді. Заманның ағымына қарай бухгалтерлік есептің Халықаралық Қаржылық Есеп Стандартына көшуіне байланысты осы шоттар келесідей өзгереді.   2411-ші “ Көлік құралдары ”, 2412-ші “ Машиналар мен жабдықтар, беріліс қондырғылары ”, 2413-ші “ Басқа да негізгі құралдар ”, 2414-ші “Үйлер мен ғимараттар”, 2415-ші “Жер”, 2930-шы “Аяқталмаған құрылыс”

     Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей тұрған және қор ретінде тұрған болып  бөлінеді. Қолданыстағы жұмыс істеп  тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар – бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.

     Заттық  құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып  бөлінеді. Мүліктікке көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары, ғимарттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар жатады.