Узак мерзімді активтер

2.2 Ұзақ мерзімді активтердің қалыптасуы жөніндегі көрсеткіштерді талдау

 

     Инвестициялық сипаттағы басқарушылық шешімдерді қабылдаудың негізінде болжамдалған инвестициялардың көлемі мен болашақ ақша кірістерінің көлемін бағалау және салыстыру жатады. Салыстыруға жататын көрсеткіштер уақыттың әр түрлі мерзіміне жататындықтан, мұндағы өзекті мәселе оларды салыстыру болып табылады. Оларды салыстыру барысында көптеген объективті және субъективті факторларға көңіл аударылады: елдегі инфляция деңгейіне, инвестицияланатын қаражаттардың көлемі мен олардан келетін ақша ағымдарына, инвестициялық жобаларды талдаушы маманның біліктілігіне және т.с.с.

     Кәсіпорынның  инвестициялық қызметін талдау барысында  қолданылатын әдістердің бірнеше түрі бар. Осы орайда, инвестициялық салымдарды талдаудың батыстық тәжірибеде кеңінен  қолданылатын әдістеріне басты назар  аударайық. Олар келесілер болып табылады:

     1) таза келтірілген табыс (NPV);

     2) инвестициялардың тиімділік индексі  (PI);

     3) табыстылықтың ішкі мөлшері (IRR);

     4) өтелімділік мерзімі (РР);

     5) табыстың есептік мөлшері (АRR). Таза келтірілген табысты (NPV) есептеу формуласы келесідей:

                                         (1)

     мұнда Р_k – инвестициялық жобаның жылында алып келетін ақшалай кірістері; ІС – инвестициялардың бастапқы сомасы; r - дисконттау коэффициенті.

     Бұл әдістің мағынасы мынадай: егер NPV < 0, онда инвестициялық жоба тиімсіз деп саналады; егер NPV = 0, онда инвестициялаудан ешқандай табыс немесе шығын келмейді; NPV > 0, онда инвестициялық жоба тиімді деп саналады, яғни бұл жобаны жүзеге асыру үшін қабылдау туралы шешім қабылдауға болады.

     Инвестициялардың тиімділік (рентабелдік) индекісін (РІ) бағалау әдісі мына формуламен сипатталады:

                                                      (2)

     Инвестициялардың  тиімділік индексін бағалау әдісінің мағынасы мынаған соғады: егер РІ < 1, онда инвестициялық жоба тиімсзі деп сипатталынады; егер РІ = 1, онда инвестициялық жобаны жүзеге асыру нәтижесінде кәсіпорын ешқандай табыс немесе шығын көрмейді; егер РІ > 1, онда инвестициялық жоба тиімді деп қабылданады. Бұл көрсеткіш шығындардың бірлігіне келетін табысты сипаттайды, қажетті инвестициялық ресурстардың жетіспеушілігі жағдайларында дәл осы көрсеткіш оңтайлы инвестициялық қаржыны қалыптастыру барысында қолданылады.

     Ішкі  табыстылық мөлшерін (IRR) есептеу мына формуламен жүзеге асады:

     IRR = r болған жағдайда, NPV = f(r) = 0.           (3)

     Ішкі  табыстылық мөлшерінің мағынасы мынадай: бұл көрсеткіш белгілі бір  ивестициялық жобамен байланысты шығындардың  барынша үлкен мөлшердегі көлемін  көрсетеді, яғни егер инвестициялық  жобаны қаржыландыруға тартылған капиталдың бағасы жобаның IRR көрсеткішінен үлкен болса, онда бұл жобадан кәсіпорын тек қана зиян шегеді. Демек, егер IRR< СС, онда жоба қабылданбайды; егер IRR > СС, онда инвестициялық жоба тиімді деп есептелінеді; мұнда (СС) – инвестициялық жобаны қаржыландыру көзінің (капиталдың) бағасы.

     Инвестициялардың  өтелімділік мерзімі (РР) келесі формула  бойынша анықталады:

     РР = min n, оның ішінде Σ > ІС.                        (4)

     Өтелімділік мерзімі көрсеткішінің мағынасы былайша анықталады: РР- көрсеткіші бастапқы салынған инвестициялардың осы инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысында келетін ақша ағымдарымен толық өтелетін мерзімін көрсетеді. Кәсіпорынның алға қойған мақсаттарына сай өтелімділік көрсеткішінің алуан түрлі шамада есептелуі мүмкін.

     Инвестициялық жобаларды есептеудің тағы да бір  әдісі – табыстың есептік мөлшері (АRR) – келесі формула бойынша  анықталады:

      

                                                  (5)

     мұнда  РN – инвестициялық жоба алып келетін  орташа жылдық табыс; ІС– бастапқы салынған инвестициялардың сомасы; RV – активтердің қалдық құнының шамасы.

     Табыстың  ішкі мөлшері барлық әдістердің ішіндегі инвестициялық жобаларды талдау және капитал салымдарының бюджетін құру (капитал салымдарын жоспарлау) барысында ең аз қолданылатын әдіс болып табылады. Бұл әдісті негізінен қолданылатын жағдайлар – компаниялардың бөлімшелерінің қызметін салыстырмалы түрде бағалау болып табылады. ARR көрсеткішін есептеудің қалыптасқан және бір жақты әдістемесі және мағыналары жоқ.

     NPV, IRR, PI және CC көрсеткіштері өзара  келесідей қатынастармен байланысты:

 

                           Егер NPV > 0, онда IRR > CC және  PI > 1

                           Егер NPV > 0, онда IRR > CC және  PI > 1

                           Егер NPV > 0, онда IRR > CC және  PI > 1  (6)

     Кәсіпорынның  қаржы менеджерлері инвестициялық  жобаларды талдау барысында аталған  әдістердің өздерінің мақсаттарына сай нұсқасын немесе барлық әдістерді  қолдана отырып, инвестициялық сипаттағы  шешімдерді қабылдай алады. Тиімді инвестициялық шешімдер қабылдауға көптеген объективті немесе субъективті факторлар әсер етеді.

     Инвестициялық жобаларды талдау әдістерін тәжірибе жүзінде қолдану аса маңызды  да күрделі жұмыс. Инвестицияларды  бағалаудың әдісін дұрыс таңдай білу, соның нәтижесінде қажетті инвестициялық жобаларды іріктеп алып, оларды жүзеге асыру үшін қажетті қаржы ресурстарын тарту, оларды тиімді жұмыс істеп жатқандығының куәсі болса керек. Сол себепті де, инвестициялық сипаттағы шешімдер қабылдау үшін талдау және бағалау көрсеткіштерін толық әрі жан-жақты қарастырған жөн.

     1-мысал:  Кәсіпорын техникалық құралды  сатып алудың тиімділігін қарастыру  үстінде. Техникалық құралдардың  құны – 10 млн. теңге, пайдалану  мерзімі – 5 жыл, амортизация  бірқалыпты әдіспен есептеледі, яғни жылдық 20%. Жойылу (ликвидациялық) құны құралды қайта жөндеумен байланысты шығындарды жабуға жетерлік. Осы техникалық құралдардың көмегімен өндірілген өнімді өткізуден түсетін табыс 5 жыл барысына келесі тәртіппен болжамдалуда: 6800, 7400, 8200 және 6000 теңге, келесі жылдары олардың көлемі 3%  өсіп отырады деп күтілуде. Корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі 30%.

     Кәсіпорынның  қалыптасқан қаржылық-шаруашылық жағдайы  келесідей: айналымдағы капиталдың рентабельділік коэффициенті 21-22%; салынған капиталдың бағасы 19%. Инвестициялық жобалар бойынша шешімдер қабылдаудың қалыптасқан тәжірибесіне сүйене отырып, кәсіпорын басшылығы өтелім мерзімі 4 жылдан асатын инвестициялық жобаларды тиімді деп санамайды.

     Берілген  мәліметтерге сүйене отырып, аталған  инвестициялық жобаның кәсіпорынның инвестициялық саясатына сай тиімді немесе тиімсіз екендігін анықтау қажет.

     Бірінші кезекте бастапқы көрсеткіштерді жылдар бойына есептеп аламыз яғни, 3 кестеге қарайық.

 

Кесте 3 - Инвестициялық жоба бойынша есептік көрсеткіштер

 

      

     Екінші  кезеңде талдау коэффициентерін  жоғарыда аталған әдістер бойынша  есептеп аламыз.

     Есептің шарты бойынша инвестицияланған капиталдың бағасы 0.19%, сол себепті дисконттау коэффициентін осы мәнге теңеп, таза келтірілген табысты табамыз:

 

(7)

 

     Берілген  мәліметтерді өзгертпестен инвестициялық  жобаның рентабельділік индекісін  анықтаймыз:

 

           (8)

     Ішкі  табыстылық мөлшерін анықтау үшін кезекпе  – кезек әдіспен таза келтірілген  табыстың мөлшері нөлге тең болатын  жағдайға дейін дискоттау коэффициентінің  мәнін өзгертіп отырамыз. Біздің мысалымызда  ішкі табыстылық мөлшері ІRR = r = 18.1% тең болады; сәйкесінше

 

       (9)

     Инвестицияланған  қаражаттардың өтелінділік кезеңін  анықтау үшін инвестициялық жобаның  салынған инвестициялардың сомасын  толық қайтаратын кезеңдерді есептейміз. Біздің жағдайда бастапқы салынған 10000 мың теңге алғашқы үш жыл ішінде толық өтеледі:

 

                (10)

 

     Табыстың  есептік көрсеткіші біздің мысалымызда  мынаған тең:

                                        (11)

     Жоғарыда  келтірілген көрсеткіштерді есептеп болғаннан кейін, инвестициялық жобаны талдаудың үшінші, яғни ең шешуші, инвестициялау немесе инвестициялар салудың қажет емес екендігі туралы шешім қабылдайтын, кезеңі басталады.

     Талдау  нәтижесінде алынған көрсеткіштердің  мәндеріне көз жүгіртетін болсақ, кәсіпорынның инвестициялық жобаларды бағалаудың ұстанып жүрген әдісіне қарай әр түрлі қорытындылар жасауға болады. Мәселен, таза келтірілген табыс, табыстылықтың ішкі мөлшері және инвестициялардың рентабельділік индекісі көрсеткіштеріне сүйенетін болсақ, онда инвестициялық жоба тиімсіз болып табылады, яғни оны қабылдаудың қажеті жоқ. Ал енді инвестициялардың өтелімділік мерзімі және табыстың есепті көрсеткішіне сүйенер болсақ, онда аталған инвестициялық жобаны қабылдауға болады деп қорытынды жасауға болады. Мұндай жағдайда бір немесе бірнеше көрсеткіштерге сүйене отырып шешім қабылдауға болады. Түптеп келгенде мұндай шешімдерді қабылдауға кәсіпорынның алға қойған басқа да мақсаттары, шешім қабылдаушы тұлғаның өзіндік түйсік сезімі, инвестициялық қызмет бойынша тәжірибесі немесе басқа да қосымша факторлар әсер ететіні сөзсіз.

     Жоғарыда  келтірілген инвестициялық талдау әдістері көп жағдайларда бірнеше  инвестициялық жобаларды талдау барысында қолданылады. Кәсіпорын  басшылығы осы әдістерді қолдана отырып, бірнеше инвестициялық жобалардан оңтайлы инвестициялық қоржынын қалыптастыра алады.

     2.3 Ұзақ мерзімді активтердең жұмсалуы жөніндегі көрсеткіштерді талдау

 

     Ұзақ  мерзімді активтерден жұмсалуын  талдаудың негізгі өндірістік техникалық және ұйымдастыру деңгейлерін, өндірістік ресурстарды пайдалану деңгейін салыстыру болып табылады.

     Кез келген ұйымдар, компаниялар экономикалық өнімдері, тауарды немесе қызметтерді  өндіру үшін ұйымдастыралды. Бұл үшін өндіріс факторлары яғни жұмыс күші, материалдық – техникалық ресурстар, жер ресурстары, ақпарат және ақшалай қаржылар пайдаланылады.

     Өндіріс ресурстарын ұтымды пайдалану мен  оның тиімді жұмыс істеуі өндірісті  басқаруды ұйымдастыруға тәуелді. Экономикалық талдау әдетте, негізінен  ресми есеп беру мен жүйелі бухгалтерлік есеп негізінде шаруашылықты жүргізудің басты есеп кезеңдері бойынша жүргізілетін, шаруашылық қызметінің жүзеге асырылған талдауы болып табылады.

     Талдаудың басты мақсаты өндірістік – қаржылық қызметінің нәтижесіне дұрыс баға беру, пайдаланылмаған резевтерді табу, олардың келешектегі жоспарлы мерзімдерде өндірістің экономикалық тиімділігін көтеру мобилизациялау және жұмыстағы кемшіліктерді табу, еңбек нәтижелері мен жұмыс сапасы бойынша моральді және материалды ынталандырудың толық сай келуіне жеткізу.

     Талдаудың сапалығы мен талдау қорытындыларының дұрыстығы біріншіден есеп беру мәліметтерінің сапасына байланысты болады. Есептегі қателіктер, келіспеушіліктер және басқада  жетіспеушіліктер талдау нәтижесіне әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан талдаудың алдын-ала жағдайын талдау үшін тартылған барлық мәліметтерді тиянақты тексеру болып табылады. Мәліметтерді талдау үшін дайындау негізінен оларды тексеру, есеп беру мәліметтерінің сапасын тексеруде. Есеп мәліметтерді тексерулер келесі жағдайларды анықтау үшін жасалады:

     - есеп беру дайындаудың дұрыстығы,  жиынтық есеп беруге енгізілуге  міндетті барлық ұйымдарды қамтудың  толықтығы, есебін шығару мен  есептеудің дұрыстығы;

     - мүлікті есепке алудың толық  болуын, сапасын және жүзеге асыру  мерзімдерін, оның нәтіжелерін жетіспеушіліктерді табуға бағытталған шараларды көрсетеді;