Қазақстан Республикасының этноұлттық географиясы

Кесте 1 Қазақстан Республикасының ұлттары бойынша тұрғындардың сыртқы көшi-қонуы (кеткен)

Қорытындылап келгенде, Қазақстан халқының ұлттық құрамының  өзгеруіне ықпал еткен факторларды 5 кезеңге бөлуге болады:

І кезең (1916-1926) – жергілікті халықтың тұрмыстық жағдайының төмендеуі, өлімнің ұлғаюы, басқа елдерге көшіп кету, табиғи өсімнің кемуі. 1926ж қазақтың үлесі 57,1 % болды;

ІІ кезең (1926-1940) – индустрияландыру, ұжымдастыру, мәдениет революция, пайдалы  қазбаларды интенсивті тұрғыда пайдалану, ірі өнеркәсіп орталықтарын салу, өнеркәсіп қалалары,мен тораптарының құрылуы, оған байланысты көші-қон үрдісінің ұлғаюы және қала халқының өсуі;

ІІІ кезең (1941-1945) –Ұлы Отан соғысы, КСРО-ның басты аударынан  көшіп келушілердің ұлғаюы,Солтүстік  Кавказ,Поволжье,Қырымнан халықтарды тұтас депортациялау. Бұлардың көбеюі, бала туудың азаюы т.б. факторлар ықпал етті;

ІV кезең (1946-1990) – соғыс  зардаптарынан қайта қалпына  келтіру, шаруашылықтың  жоғары қарқынмен  дамуы тың және тыңайған жерлерді игеру т.б. 1954-1964 жж арасында ғана Қазақстан  халқы 4,4 млн адамға өсті, оның ішінде 2,2 млн. – ауыл халқы. Мұның әсерінен қазақ ұлтының үлесі төмендеді, бұл кезеңде табиғи өсім жоғары деңгейде болды;

V-кезең (1991 ж бастап) –КСРО-ның ыдырауы, әлеуметтік-экономикалық  дағдарыс, сыртқы көші-қонның ұлғайып,  әлеуметтік-экономикалық рефор - ма макроэкономикалық тұрақтануы; тәуелсіз егемен мемлекет, ішкі және саяси тұрақтылық т.б. факторлар еліміздегі қазіргі демографиялық жағдай- ларды туғызып, қазақ ұлттарының үлесін өз елінде ұлғаюына әсер етті [25]. 8-ші халық санағы бірінші тәуелсіз, егеменді Қазақстан Республикасында 1999 ж. ақпан айында ұйымдастырылды. Бұл санақтың басты ерекшелік- теріне халықтың санын, құрылымын есепке алумен бірге, кейбір әлеуметтік жағдайлар (мысалы, жанұя, тұрғын, мекен-жайы мен тұрмыстық деңгейі т.б. көрсеткіштер) қамтылды.

Табиғи өсімнің жалпы  коэффициенті 1000 тұрғынға 8,3 (8,1) адамды, ағымдағы жылдың қаңтар-маусымында АХАЖ органдары 143210 (138882) тууды тіркеді. Туғандардың  саны қалалық және ауылдық елді-мекендерде өткен жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 3,3%-ға және 2,9%-ға өсті де, тиісінше 83566 және 59644 тууды жылдың. Туудың жалпы коэффициенті 1000 тұрғынға 18,6 (18,4) туғандарды жылдың. Осы кезең ішінде өлгендер саны 79840 (80978) адамды жылдың, соның ішінде қалалық елді мекендерде - 51186 (51661) және ауылдық жерлерде - 28654 (29317). Өлімнің жалпы коэффициенті 1000 тұрғынға 10,29 (10,33) өлгендерді жылдың. Өлімінің негізгі себептері қан айналымы жүйесі аурулары болып табылады, олардың үлесіне барлық тіркелген өлім оқиғаларының 52,9% (52,5%) тиесілі. Осы кезең ішінде республикада 1 жасқа дейінгі 2049 (2087) бала өлімі тіркелген. Нәрестелер өлімінің коэффициенті 1000 туғанға 14,7 (14,5) өлгендерді жылдың. Перинаталдық кезеңде пайда болатын жағдайлар нәрестелер өлімінің ең көп тараған себептері болып табылады, одан ағымдағы жылдың қаңтар-маусымында 1037 (1021) нәресте өлген немесе барлық нәрестелер өлімінің 50,6% (48,9%). Ағымдағы жылғы қаңтар-маусымда некелер мен ажырасулар саны тиісінше 54994 және 17467 (48271 және 15183) жылдың. Неке және ажырасудың жалпы коэффициенті 1000 тұрғынға 8,5 (7,7) некені және 2,3 (2,1) ажырасуды жылдың. Елде халық көші-қонының оң айырымы сақталып келеді, ағымдағы жылдың қаңтар- маусымында оның шамасы 18746 (14148) адамды жылдың, одан ТМД елдерімен - 15892 (17825) адам. Ағымдағы жылдың қаңтар-маусымында Қазақстанға келгендер саны 2005 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 5008 адамға немесе 13,2%, ал Қазақстаннан кеткендер саны 9606 адамға немесе 1,7 есе азайды. ТМД елдерінен келгендер мен сол елдерге қоныс аударғандар үлесі олардың жалпы санынан тиісінше 86,1% және 87,9% (88,7% және 66,4%) жылдың. Қазақстанның ұлттық құрамы туралы біраз ғылыми зерттеулер жүргізілген. 1897 жылы халық санағының мәліметі бойынша қазақтардың саны 13 мың адам құраған. Барлық халықтың санынан қазақтардың үлесі 81,8%, орыстар – 1,0 %, украиндар - 2%-ға жақын, сонымен бірге татар, мордва, неміс, еврей, башқұрт, дұнған, тәжік және өзбектердің барлығын қосқандағы үлесі 5,2 % болды. Қазақтардың ең жоғарғы үлесі Семейде – 90,6 %, Торғай облыстарында 88,3 % байқалды. Орал облысында жалпы халықтың – 66,6 %-ы қазақтар үлесіне тиді. Бұдан кейінгі жылдары қазақтардың үлесі Қазақстанда азая бастады. Мысалы, 1911 жылы қазақтардың үлесі 67,2%-ға (3млн. 639 мың адам), ал орыстар мен украиндар  28,8% -ға (1млн. 543 мың адам) ұлғаяды. Қазақстанда көп ұлттық халықтың құрылуы Ресей империясы мен Кеңес үкіметі кезеңдерінде колониалдық пен тоталитарлық саясатқа байланысты біртіндеп және үздіксіз жүргізіліп отырды. 1897 ж халық саны бойынша қала халқында қазақтардың үлесі – 15,4%, орыстар – 57,3 болды. (1-кесте).Ал, ауыл халқында Қазақстанның барлық жерінде қазақтардың үлесі басым болып келді. Қамал Смаиловтың деректеріне жүргізілген 1887 жылы қазақтар 4,1 млн., ал 1915 жылы 6 млн. болған. Столыпин реформасы кезінде (ХІХ ғ екінші жартысы) Қазақстанға 1 млн-нан астам орыстар мен украин крестьяндары қоныс аударған. ХІХ ғасырдың 70ж қоныс аударушылардың ұлғаюы Қазақстанның ұлттық құрамының өзгеруіне қатты әсер етті. 70-ші жылдарға дейін негізгі қоныс аударушылар Украина мен Ресей қазақтары болса, 90-шы жылдары және ХХ ғ. басында Ресейдің крестьяндардың көшіп келуі жылдары ұлғайды.

Халықтың ұлттық құрамы мен діни сенімі бір-бірімен тығыз  байланысты. Олар саяси және әлеуметтік өмірге, тұрмысқа, адамдардың мәдениеті мен әдет-ғұрпына, демографиялық және этнографиялық процестерге әсерін тигізеді. Дін аралық қарама-қайшылықтар көп жағдайда өткір жанжалға ұласып жатады. Сондықтан халықтың діни құрамын ескеру қажет. Ежелгі Қазақстан тұрғындары жерге, суға, отқа, қасиетті тауларға, жұлдыздарға, ата-баба аруағына, от анасы - Ұмайға табынған, бірақ негізгі табынатындары көк тәңірі болды.Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін православиялық христиан діні пайда болды. Кеңес үкіметі жылдарында Қазақстанға ондаған басқа халық өкілдері келіп қоныстанып, олар дәстүрлі түрде әр түрлі дінді ұстанды.

  Қазақстан Республикасы - зайырлы мемлекет. Шіркеу мемлекеттен бөлек. Азаматтардың кез келгені дінді ұстануға немесе мүлдем ұстанбауға кұқығы бар. Қазіргі уақытта елімізде 40-тан астам діни бағыттар мен ұстанымдар бар. Қазақстан Республикасындағы діни сенушілердің ішінде саны бойынша көпшілігі суниттік ислам және де православиялық христиан дініне келеді. Елімізде ресми түрде 470 астам ұлттық мәдени орталықтар мен бiрлестiктер тiркелген, олардың iшiнде ең белсендiлерi: ұйғыр, немiс, кәрiс, украин, орыс орталықтары болып табылады.

Қазақстанда дiндiк ұстанымға  деген толеранттық пен дiни сенiмге  деген ұстамшылдық жоғары деңгейде.Қазақстан  Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң  дiндер iсi жөнiндегi Комитетiнiң мәлiметтерi бойынша 2008 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 4 001 дiни бiрлестiк пен топтар бар. Олардың 2337 ислам дiнiнде (Суниттер - 2324, Шейттер - 4, Ахмадия жамағаты - 4), ал православ дiни бiрлестiктер мен топтар - 281 ұйымды құрайды.Орыс Православ шiркеуi - 272, Старообрядтық шiркеу - 7.Католиктiк - 82, оның iшiнде Римдiк-католиктiк шiркеу - 78 және Грек-католиктiк шiркеу - 4.Протестанизм - 1189, оның iшiнде дәстүрлi протестанттар - 646, пятдесятниктер - 53, пресвитериан- дықтар-215, дәстүрлi емес протестанттық бағыттар-275.Буддалықтар барлығы - 4, оның iшiнде Тибеттiк-Буддистiк орталық -1 және буддизм мен басқалары -3.Иудаизм - 27 оның iшiнде еврейлiк қоғамдастықтар – 27. Дәстүрлi емес дiндер саны 50 ұйым, дiни қайырымдылық қорлары мен басқа да қоғамдар - 31 бiрлестiктi құрайды. Соңғы әлеуметтiк зерттеулердiң нәтижесiнде 92,9% сауалнама алынғандар қандайда бiр дiнге сенетiндерге деген ешқандай терiс көзқарастарының жоқ екенiн айтты. Бұл сан мұсылман мен христиандар арасында бiрдей. Қазақстан мұсылмандары арасында теократия- лық мемлекет туралы идея бұрынғыша қолдау алып отырған жоқ. Егер 2006 жылғы зерттеулерде 70% мұсылман өзiнiң терiс көзқарасын көрсеткен болса, тек 11% теократияны мойындады, ал 2007 жылғы зерттеуде 74% мұсылман қарсы тек 2,5% мұсылман «қолдап отыр». Терiс қарау мен теократиялық мемлекет идеясы христиандық славяндарда көп 86%. Қазақстанда дiнге сенетiндердiң қарамағында 3100 мешiт, храм, шоқыну үйлерi мен культтық құрылыстар бар. Оның iшiнде 2195 мұсылман мешiтi, 257 православ шiркеуi, 89 католик костелдер, 10 иудей сенагогы, 546 протестандық шоқыну үйi, 1 буддистiк храм бар. Салыстыру үшiн 1991 жылы барлығы 25 мешiт болса, 1989 жылы - 62 православ шiркеуi болды. Республикада сегiз жоғары (оның iшiнде екi исламдық, бiр католик, бiр лютериандық, төрт протестандық), алты орта арнайыландырылған және үш жалпы бiлiм беретiн рухани мекемелер бар. Дiни бiрлестiктер 38 мерзiмдiк басылым шығарады. Дiндi дамытудың күрделi орталықтары Астана, Алматы, Оңтүстiк Қазақстан, және Алматы облыстары болып отыр. Елбасының бастауымен өткен әлемдiк және дәстүрлi дiндердiң басшыларының екi съезi халықаралық маңызы бар оқиға болды.[18:7]

Сонымен қорыта кететін  болсақ, Республиканың ұлттық құрамы большевиктік тоталитарлық режимнің саясатына байланысты құрылды. Мұндай жағдайда қоныс аударушылардың моральдық, материалдық, әлеуметтік т.б. жағдайлары жергілікті халықтың (қазақтардың) оларға деген көзқарасы, қарым-қатынасына көп байланысты болды. Қазақтардың ұлттық қасиеттері, қонақжайлығы, дінге деген төзімшілдігі, қайырымдылығы, өзара түсініспеншілігі мен көмектері арқасында депортацияға ұшыраған ұлттар, Кеңес үкіметі тарапынан қатал репрессиялық әрекеттерге қарамай, өз этностарын сақтап қалды. XXI ғасырдың басында Қазақстанның салыстырмалы түрде алғандағы аз халқы саны жөнінен азаюдың қолайсыз тенденциясынан аман-есен өтті. Сонымен қатар соңғы жылдар ішінде Қазақстан халқының құрылымында елеулі өзгерістер болды. Бұл демографиялық жағдайдың жақсаруы мен елдің нарықтық экономикаға өтуімен байланысты. Елімізде халықтың көп үлтты және көп конфессиялық қүрылымы қалыптасты. Осындай ерекше мәдени бірлестіктер үшін бейбітшілікте, келісімде жэне сыйластықта өмір сүруге деген үмтылыс тән.

2.3 Республика аумағындағы  ұлттардың қоныстану ерекшеліктері

Халықтың территориялық  орналасуына әр-түрлі объективті және субъективті факторлар әсер етеді. Объективті факторлар құрамына табиғи-географиялық, өндірістік-экономикалық, ғылыми-технологиялық, әлеумет- тік - демографиялық, экологиялық, ал субъективті фактор құрамына – басқару, саяси, діни, ұлттық және т.б.факторлар енеді. Бұл факторларды зерттеу әртүрлі халықтың территориялық орналасуында басқару шешімдерін қабылдауда маңызды болып табылады. Адамзаттың экономика- лық іс-әрекеттері оның өмір сүру, климат жағдайларына, топырақ құнарылығына, пайдалы қазбалардың бар немесе жоқ болуына және де басқа да табиғи жағдайларға байланысты. Табиғи жағдайлар келесі элементтерден құралады. Олар географиялық орналасуы, жер бедері, су қоры, климат, минералды ресурстар, топырақ және өсімдік жамылғысынан тұрады. Халықтың қоршаған ортада потенциалды мүмкіндіктерін пайдалануға мүмкіндік береді.

Адамзат табиғаттың бір  бөлігі бола тұра жер ресурстарын  өмір сүру кеңістігіне айналдырады. Қазіргі уақытта әлемдегі бір  адамға 0,24 га егістік жерден келеді. Әлеуметтік-экономикалық, табиғи факторларға және халықтың тығыздығына байланысты дүние жүзінің әр аймағында  халықтың жер ресурстармен қамтылуы әркелкі болып табылады. Халықтың территориялық орналасуына  минералдық ресурстар үлкен әсерін тигізеді. Әрқашан жүргізіліп жатқан геологиялық барлаулар жаңа пайдалы қазбалар орындарын табуға және де өндіріс орындарының сол жерде орналасуына бірден әсер етеді. Өте жерді өңдеуді қажет ететін  саласы энергетика, әсіресе – гидро-энергетика болып табылады. Орташа суқоймаларға 60 мың, га жерден келеді. Келесі фактор су ресурстары. Су маңында рекреациялық фактордың дамуы, халықтың денсаулығын сақтау барысында үлкен әсер етеді.

Өндірістік-техникалық факторы  өндіріс күштерінің орналасуына, шаруашылықтың пайда болып дамуына тікелей әсерін тигізеді. Яғни пайда болған өндірістер маңында жаңа қалалардың пайда болуына әсер етеді.

Кез келген елдің орналасуы  демографиялық процестердің дамуына  тәуелді. Әлемдік масштабта халықтың өсуі негізгі факторлардың бірі болып табылады. Отын – энергетикалық экспорты, шикізатресурстары және металлдар шикізат- тары дамыған аймақтарда жұмыссыздық деңгейі төмен және де халықтың кіріс деңгейі жоғары болып келеді.

Халықтың негізгі белгісінің бірі – оның орналасуында болып табылады. Халықтың орналасуы (санына, тығыздығына, орташа өмір сүру ұзақтығына байланысты этноұлттық және т.б.) әлеуметтік – экономикалық жағдайларға және орналасу ерекшеліктеріне байланысты сипатталады.

Халықтың тығыздығы  территорияны игерудің, өндірістік және шаруа -шылық құрылымын анықтайтын көрсеткіш. Халық тығыздығы бұл экономикалық заңдылықтар әсерінен болған тарихи дамуға, әлеуметтік – экономикалық факторлар және де географиялық ортаға байланысты пайда болады. Шаруашылықты игеруіне байланысты халықтың территория бойынша қоныстануы пайда болады.

Халықтың қоныстануын, яғни халықтың жер аумақтары бойынша  таралып орналасуы және оның нәтижесі ретінде елді мекендер жүйесінің  қалыптасу үрдісін қарастыру  халықтар географиясының басты міндеттерінің  бірі. Бұл қарастрылып отырған мәселе халықтың бір-бірімен тығыз байланыста екенін дәлелдейді. Халықтың қоныстануы күрделі әлеуметтік–экономикалық үрдіс, сондықтан, халықтар географиясымен қатар оны демография, әлеуметену, этнография және басқа да ғылымдар зерттейді. Соның ішінде әлеуметтік география үшін халықтың таралуы мен қоныстануын табиғи ортамен байланысты қарастыру маңызды. Халықтың қоныстануының басты заңдылығы-қоныстану формасының экономиканың даму деңгейі мен ерекшеліктеріне сәйкес келуі. Қазақстан халқының құрамы мен құрылымына негізгі әсер еткен факторлар ретінде мына факторларды атап өтуге болады:

1.Табиғи - биологиялық  фактор. Бұл факторға 1928-1933 жылдардағы  ұжымдастыруды жатқызуға болады. Репресияның басталуы есебінен  Қазақстан халқының саны - 2 млн 300 мың адамға азайды, ал ауруға байланысты 2 млн-ға жуық басқа ұлт адамдары шытынады, 900 мыңдай қазақ көшіп кетті.

2.Демографиялық фактор, екінші дүние жүзілік соғыс  кезінде ер адамдардың көптеп  соғысқа кетуінен, жас балалар  мен қарттардың үлесі көбейіп, некелесу мен табиғи өсім деңгейі азайды.

3.Әлеуметтік-экономикалық  факторға 1950-1960 жылдардағы жер ресурстарын  игеруге байланысты көршілес  мемлекеттерден басқа ұлт өкілдерінің  көптеп келуін атап өтуге болады.[5;25]