Философияның пәні және әдісі

Адамзат танымы, ойлау, білім, ақыл-ой көптеген ғасырлар бойы философиялық зерттеудің пәні болатын, кейін интеллекуалдық жүйе ретінде аталып кеткен кибернетика, компьютерлер мен компьютер жүйелердің пайда болуынан, жасанды интеллект  деп аталатын бағыттардың дамуынан ойлау мен білім математикалық  және инженерлік-техникалық пәндердің  үлесіне тиеді. Компьютерлік модельдеу  танымдық яғни, когнитивтік психология деп аталатын бағыттың шеңберінде танымдық қызметтің механизмдерін қарайтын зерттеулерге зор түрткі болды. Осы  сияқты ойлаудың компьютерлік модельдеуі, зерттеулердегі математикалық және техникалық ғылымдардың әдістер!н  қолдану болашақта ойлаудың қатаң  теориясын жасауға мүмкіндік  береді. Компьютерлік ғылымдарда философиялық пәндер сферасына дәстүрлі түрде  «білім» сөзінің қалай енгендігі  мәселесіне көп назар аударылуда, яғни қалай, «білім» сөзі компьютерл!к  жүйелерді құрайтын бағыттардың  аталуында қалай қолданылып жүргендігі туралы, «компьютер және білім» тақырыбы талқылаудың басты мәселесіне айналды, жасанды интеллект теориясы кейде  білім жөніндегі, білімге қол  жеткізудің тәсілі ретінде сипатталса жасанды интеллект тарихы білімдерді елестету әдістерін зерттеу тарихы ретінде түсінілді. Кейін білімдер базасы деп аталатын интеллектуалдық  жүйенің компаненті пайда болды. Осыған байланысты білім жөніндегі  мәселелердің 3 түрлі типі пайда  болды, олар: технологиялық, экзистенциалдық  және метатехникалық типі! білім алу, білім мен әдістерге қалай қол жеткізу керектігі, соның тәсілдеін қараса экзистенциалдық түрі білім дегеніміз не, ол қалай болмақ, білімнің сеніммен немесе пікірмен ара қатынасы жөніндегі мәселені қарайды.Ал метатехнологиялық түрі технологиялық мәселелер мен олардың шешімдерін қарастырады.  

 

Тапсырмалар:

1.Философиядағы адамның танымдық қабілеттері мен дүниенің танымдылығы мәселесінің мәнін тұжырымда.

2.Ғылыми білімнің негізгі критерилерін, ғылымның әдістері мен формаларын анықта.  

 

Өзін-өзі бақылауға  арналған сұрақтар.

1.Гносеология дегеніміз не және оның философиялық білімдер жүйесінде алар орны қандай?

2.Дүниені тануға бола ма? Адамның ақыл ойы заттың мәнін тани ала ма? Скептицизм мен агностицизмнің себеі неде?

3.Философиялық ақиқат мәселесін қалай қарайды. Ақиқаттың обьективтілігін, абсолюттігін, салыстырмалылығын қалай түсінуге болады, ақиқаттың критерилері қандай?

4.Танымның эмперикалық және теориялық деңгейлері арасындағы айырмашылық қандай? 

 

Ұсынылатын әдебиеттер.  

 

Негізгі әдебиеттер:  

 

 

  

 

 

  

 

 

 

Қосымша әдебиеттер:  

 

 

    

 

№ 12 дәріс тақырыбы:

«Қоғам. Философиялық анализ негізі» 

 

Дәріс жоспары:

1. Қоғамның жүйе ретіндегі  түсінігі.

2. Қызметтің түрлері және қоғам жүйесінің астары.

3. Қоғам және тарих.  Тарих философиясы 

 

Дәрістің мәтіні:

1.     Қоғамның жүйе ретіндегі түсінігі.

«Қоғам» термині екі мағынада қолданылуы мүмкін. Кең мағынада, бұл -  табиғаттан жекеленген материалды дүниенің бір бөлігі, адамдардың тарихи дамуының өмір сүру формасын танытатын, ал тар мағынада,  адамзат тарихы дамуының белгілі бір кезеңі. Қоғам ортақ қызығушылықтары мен келісім шарттары негізінде біріккен адамдардың үлкен тобының ортақ іс-әрекетінің ой парасатты түрде ұйымдастырылған және мақсатты түрде бағытталған өнім ретінде түсіндіріледі.

Алғашқыда «қоғам» термині  жалпылықты, одақтықты, адамдардың серіктестігін  білдірген.  Аристотель адамды «саяси» жануар дей отырып, адамдар өз еріктерімен және ой-саналарымен қоғамға бірігуге әрекетті екендігін айтқан. Бірақ қазіргі кездің түсінігінде «қауымдастық» пен «қоғам» терминдері тепе-тең емес. Қауымдастық шығу тегі, тілі, тағдырымен байланысты  адамдардың өзара әрекеттесуі немесе ортақ тұрмыс формасы ретінде анықталады.  Кез-келген адамдар бірлігі қоғам болып табылмайды, бірақ кез-келген қоғам – бұл тұрақты немесе өзгеше өзін-өзі басқару бірлігі . 

XIX ғасырда қоғамды зерттеу  пәні болып табылатын әлеуметтану  ғылымы пайда болды. Оның негізін  қалаушы О.Кант әлеуметтануды  жалпы адамзаттың жаңа діні  бола алатын «әлеуметтік физика»  және «позитивті мораль» ретінде  есептеген. Бұл жүзжылдықта қоғамды  өсімдікпен, жануармен, тұлғамен, бірігуімен, байланыспен, келсіммен, күреспен  салыстырған. XX ғасырда да қоғамға  берілген анықтамалар көп болды.

Қоғамды зерттеу үшін  философиялық және жалпы әлеуметтанулық әдістерді  айыра білу керек. Негізінен әлеуметтануға «әлеуметтік құрылым» терминімен белгіленетіндер  пайдаланылады. Бұл -  әлеуметтік жүйенің жекелеген элементтерінің бір тұтастыққа байланыстыру және ұйымдастыру тәсілі. Әлеуметтік жүйенің құрылымдық сипаттамасы элементтер қасиеттері ретінде, осы элементтердің реттелуін жүйелендіретін фактор ретінде анықталады . Кәзіргі заманғы әлеуметтануда әртүрлі әлеуметтік топтардың және әртүрлі бірліктердің әлеуметтік құрылымының спецификасын түсіндіретін  оннан аса тәсілдері жүргізілуде. «Әлеуметтік топ» ұғымымен  белгілі бір қоғамдық типтердің тарихи шекарасында қалыптасатын құндылықтар мен тәртіп нормалары, ортақ қызығушылықтары бар адамдардың тұрақты жиынтығы анықталады.

Философия  мақсат, қозғаушы күштер, тарихи үрдістердің бағыттылығы мен маңыздылығы сияқты түсініктерге негізделеді. «Қоғам» ұғымының философиялық түсінігі индивидтердің бір тұтастыққа бірігуіне байланысты специфика типінің анықталуынан тұрады.

Осы байланыстардың басты  типтері болып рухани  (Августин, Фом Аквинский), конвенциалды (XVII-XVIII ғасырдағы философтар), адамдардың өзара әрекеттестігіне негізделген материалды (К.Маркс) байланыстары табылады.

Қоғамға деген философиялық көзқарас адам тұлғасының  философиялық мәселелерінен білінбейді. Қоғам феноменін түсіну үшін «әлеуметтік атом» ретіндегі адамның қарама-қайшылығын анықтау және қоғамдық организмдегі адамдарды бір тұтастыққа біріктіретін  заңдылықтардың сипаттамаларын түсіну қажет. 

Бірінші әдіс –  натуралистік. Мұнда адамзат қоғамы табиғат заңдылықтарының, жануарлар әлемінің және Ғарыштың да шынайы жалғасы ретінде қарастырылады. Осы көзқарастардан қоғамдық құрылым типі және тарихтың өзгерісі  күн көзінің белсенді ырғақтарымен және космостың құбылыстарымен (А.Чижевский, Я.Гумилев), географиялық және табиғи климат орта ерекшеліктерімен (Ш. Монтескье, Л.Мечшиков), табиғи зат ретіндегі адамның спецификасы, оның генетикалық,  жыныстық ерекшеліктерімен (социобиологиялық жақтаушылары) анықталады. Қоғам табиғаттың өзіндік эпифеномені ретінде болады. Ол оның жоғарғы, бірақ тұрақты және жеткіліксіз құрылымы. Табиғаттың бұл эксперименті адамның толық дамымауына және қазіргі ауыр шешілмеген глобальді мәселелердің адамзатты өлімге әкеп соғуы мүмкін, бірақ қоғам тұрмыс формасын өзгертуге, Ғарышқа барып  өзінің жаңа эволюциялық өмірін бастауға мүмкіндігі бар. 

Басқа әдіс – идеалистік, мұнда адамдар бір идея, наным-сенім, мифтер комплесінде қарастырылған байланыс негізіндегі бір тұтастыққа  біріктіріледі Оған мысал ретінде теократиялық мемлекетті алуға болады, оларды біріктіріп отырған бір  сенім немесе наным, сондықтан ол мемлекеттік дін ретінде құрылады, онымен қоса тоталитарлық биліктер мемлекетінің идеологиясына біріккен қоғамдық құрылымның маңызды ролін атқарады. Осы  идеялардың тірегі діни басшы немесе халықтың және ұлттың жетекшісі болып табылады, ал әртүрлі тарихи өзгерістер – соғыстар, реформалар, осы адамның ерігіне байланысты, өйткені ол идеологиялық немесе діни жүйелерге сүйсінеді.

Үшінші әдіс сәйкес табиғи шарттарда және нанымдарда пайда  болатын адамзат аралық қатынас  пен байланыс анализімен байланысты қоғамдық құралмен түсіндіріледі.

Атомистика теориясы бойынша, қоғам әртүрлі келісімдермен  байланысты индивидтердің сомасы. «Табиғи» жағдайда «адам-адамға қасқыр» болса  да, адамдар азаматтық заңдарды, бостандық және әлеуметтік идеяларды  ұстана отырып, өздерінің өмір сүруіне кепілдік береді. Осы үлгі бойынша қоғам  шартты байланыстармен байланысты біріккен индивидтердің конгломерантын көрсетеді. 

Органикалық үлгіде қоғам  ерекше бір бөлшектерге бөлінген  бір бүтін, белглі бір жүйе ретінде көрінеді. Осы түсініктеме бойынша, адам  алып отырған орнына және жалпы үрдіске қатысуына байланысты қоғамда  өзін-өзі қалыптастырады. Адамның қарым-қатынасы шарт бойынша емес, қоғамдық келісімі-конинсус арқылы анықталады. Мұнда тарихи дамудың  объективті заңдылықтары  қолданады.

К. Маркс адамдардың санасы мен бостандығына байланыссыз құрылатын  өндіріс тәсілі туралы тарихтың материалистік  түсінік концепциясын жасаған.  Маркстың пікірінше, адамдарды әлеуметтік организмге біріктіретін жалпы құдай немесе идея емес, өндіріс күштері - өндірістік қатынастар мен қоғамдық үрдісіндегі табиғат пен қоғам арасындағы айырбастауды жүзеге асыратын субъективті (адам) және заттық (техника) жүйе енетін өндіріс тәсілі. Бұлардың өзгеруін әлемдік тарихи кезеңдері ретінде қоғамдық-экономикалық формациядан көреміз. Бұл жүйе құрушы  факторлар табиғи климаттық қатарларға, байланыс құралдарына, тілге, мәдениетке және басқа да факторларға тәуелді. Бірақ анықтаушы болып адамдардың қоғамдық болмысы, яғни адамдардың табиғатқа және бір-біріне деген материалдық қатынасы табылады. Қоғамдық сана ретінде әртүрлі деңгейлер (теориялық) мен формалардан (саяси, құқықтық, діни, эстетикалық, философиялық, ғылыми) тұратын белгілі бір ішкі құрылымдарды игеретін  толық рухани құбылыс түсіндіріледі.

Барлық қоғамды түсіндіру  әдістері және тарих қадамдар қандай да бір ортақтықтан тұрады. Қоғамдық заңдылықпен тарих дамуын сипаттайтын  тарихи үрдіс кезеңдерінің немесе қоғамдық өмірдің құбылыстарының  байланыстары түсіндіріледі «Табиғат» термині философияда үш мағынада қолданылады. Кең мағынада, ол арқылы бүкіл әлемді көрсетеді. Ол барлық материалды-энергетикалық және ақпараттық әлемді қамтиды. Тар мағынада табиғат – адамды қоршайтын орта немесе биосфераның, «өмір облысының» объективті шындығының бөлігі.  Ол  биологиялық түр ретінде биосферадағы адамның өмір сүру шарттарының жиынтығы болып табылады.

XVI-XVII ғасырлардағы ұлы  географиялық ашылуларға дейін  адамдар сәйкес үлкен емес, шектелген  территорияларда өмір сүрген. Біздің  планетамыздың зор кеңістіктері  адамзат әрекетінің әсерінен  өзгеріс алды. Алғашқы адам өз  қажеттілігін табиғат берген  дайын өнімдерді пайдаланып, қанағат  тұтқан. Ол өмірге қажет материалдық  қажеттіліктерді өз ортасын өзгерте  отырып, өндіріс неғұрлым дамыған  сайын, соншалықты табиғаттан  ала берді. Европадағы буржуазиялық  революциялар табиғаттың экстенсивті  игерілуіне күшті соққы беріп,  табиғат ресурстарының үнемі  көлемінің ұлғаю тенденциясына  және түрлілігіне әсер берді.  Ақырғы жүз жылдықта  адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынастар күрделі өзгерістер тудырды. Адам әрекетінің кері әсері табиғаттағы тіршілік территорияларына, су бассейндеріне және атмосфераның ластауына әкелді. Адам саны көбейген сайын біздің планетамыздың аумағы кіші болып көрінеді. Бүгінгі күнде адамның қолы тимеген бірде- бір су, жазық дала,    аспан мұхиты қалған жоқ. Осындай жағдай экологиялық кризисретінде сипатталады. Оның мәні қоршаған ортаның  ластауына байланысты шынайы табиғи үрдістерде тепе-теңдіктің бұзылатындығымен түсіндіріледі.

Қоғам өз негізінде дами отырып,  өз алдына бір күрделі жүйені береді. XX ғасырда әртүрлі байланыстар мен қатынастар индивидтерін біріктіретін жүйелік ұйымдарға қатысты ұғыммен түсіндірілетін әлеуметтік жүйе туралы болжаулар құрылды. Қоғамдық қатынастар – бұл әлеуметтік топтар, кластар, ұлттар арасында туатын және сонымен қоса олардың ішінде экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени өмірінің және әрекетінің үрдісінде болатын әртүрлі байланыстар.

Адамдардың бірігу сипаты адамның пайда болуы мен оның тарихының түсіндірілу тәсілімен    сәйкес анықталады. Әлеуметтік жүйе ішкі жүйелердің белгілі бір келісушілік деңгейлерімен анықталатын ашықтықпен сипатталады.

Қоғам дамуының бірінші қайнар көзі болып адамның және оның қоғамдастығының  табиғи және мәдени ұйымдарының қарама-қайщылығы  табылады. Кез-келген әлеуметтік формада  адам Табиғаттың және Ғарыштың бөлігі, өмір феноменінің спецификалық туындысы болып табылады. Әлеуметтік жүйелердің екінші өзіндік даму қайнар көзі адамның еңбек әрекетінің үрдісінде туатын қоғамдық қатынастармен байланысты.

Қоғам әртүрлі материалдық  және рухани қатынастарға бөлінетін  әртүрлі қоғамдық қатынастардың  күрделі жүйесін береді.

Бүкіл философтар  бірдей қоғамдағы тұрақты, бағытты, жүйелік өзгерістердің болуын мойындамайды. Детерменистер (Г.Гегель, К.Маркс) дамудың төменгі формадан жоғарғы формаға бағытталатынын мойындайды.  

Индетерминистер немесе волютаристер (В. Шопенгауәр, Ф. Ницше, К. Поппер) адамның  психикасындағы бейсаналық бастамалардың, соқырлардың ролін анықтайды, онымен барлық әлеуметтік дамудың заңдылығын терістейді. Көптеген философтар әлеуметтік құрылымды және адамдар арасындағы қатынасты реттейтін әлеуметтік өзгерісті қолдайды.

Қоғамдағы өзгеріс үзілмейтін процестің орындалуын, өзінің қажеттіліктерін  қанағаттандыратын қайталама қызметімен байланысты. Адамдардың қүнделікті қызметі  кезінде олардың талаптары мен  қабілеті, олардың қызметтер түрлері  дамиды. Бірақ қоғам өмірінің негізін  қалайтын маңызды, түбірлі өзгерулер  қатты реформатарлық және революциялық қозғалыс жерінде болады.

Әлеуметтік философияда  қоғамның сапалық өзгеру себебіне байланысты әртүрлі пікірлер айтылған. Кейбіреулер  оны әлеуметтік өмірдің табиғатының  озгеруімен байланыстырса (Ш. Монтескье, В. Верладский, Л. Гумилев), кейбіреулер  экономиканың, еңбек құралдарының, өндіріс ұйымдарының әдістерінің  өзгеруімен (К. Маркс, У. Ростоу), үшіншілері әлеуметтік даму процесін мәдени өмірдің, діни құндылық жүйелерінің өзгеруімен байланыстырды (Г. Гегель, О. Кант, П. Сорокин). Осы факторлардың әрбірі қоғам өмірінің қозғалыс күні болып табиғи, биосфералық  факторлар табылады.