Философияның пәні және әдісі

Н.Г.Чернышевский (1828-1889 ж.ж.) орыс крестьян социализімінің идеологтарының бірі  болды. Ол Ресейді капитализмнен социализмге тікелей өтуі  мүмкін деп санады. Бірақ Чернышевскийдің қауымдық социализімі өркениетті артта қалдырып және Ресейді бастапқы жағдайда ұстауды көздеді. 

Антропологизмге негізделген  Чернышевскийдің философиясы, адам организмінің біртұтастығы туралы идеясы жаратылыстану  ғылымдарынан келіп  шығады.  Чернышевский үшін ізгілік қасиеттер –бұл физиологиялық функциональды қосымша, яғни өз кезегінде адамзатты әлеуметтік денгейге алып келетін. Сондықтан да кейбір жағдайларда адам мейірімді, ал кейбір жағдайларда – ашулы болады. Адамды ізгілік даму жолынана бағыттау үшін, ең алдымен оның өмірінің шынайы жағдайын өзгертіп, әлеуметтігін қайта құру керек.

Чернышевский бойынша  ізгілік әлем, физикалық  сияқты, себепкерлік заңға бағынады. Ондағы болып жатырған құбылыстар өзара қарым-қатынаста болады және адамының табиғатымен қатал анықталады. Сол мезетте ойлайтын организмнің талабына сай  болатын, ойлау түйсік пен елестету жиынтығы кезінде пайымдалады, ал іс-әрекеттер ойлаумен белгіленген қорытындыларға қол жеткізуге апарады. Барлық адамдар - өзімшіл, олар өздері үшін жақсылық жасайды. Жақсылық – бұл үлкен пайда, алайда барлығының арманы бірдей, өз өзіне есеп беру мен ақылдылық  өзімшілдікке қарсы тұрып ойдың көзімен қарауға мүмкіндік береді.

Г.В.Плеханов (1856 – 1918) орыс марксизмінің негізін қалаушы, тарихтың монистикалық түсінігін жақтаушысы болған. Маркстің негізгі ролді экономикалық қатынастар анықтайтын идеясын ол жағрафиялық  орта түрінде бұл қатынастардың негіздемелерін  бөлу  жолымен түзету жасады. Географиялық орта, оның пікірінше  өндіргіш күштердің сипаттарын анқтайды, әлеуметтік қондырымалардың секіріс тәрізді дамуы үшін объективті  алғы шарттар жасайды.

Диалектикалық материализмде  Плеханов, тартылыс (объект) және ойлау (субъект) атрибуттарға бөлінген бастапқы бастама материя екендігін айтты.  Таным теориясында материяны  «өзіндік зат» және «сезімтал әсер » немесе «иероглифтар» деп бөлді. Диалектикалық материализмді Плеханов жай сенсуализмнің деңгейіне дейін апарды. Плехановтың тарихи материалистік моделі марксистік ілімнен  ерекше болды.. Капитализм толық күшінде тұрғанда және пролетарит халықтың көбін өзіне шоғырламайынша, ол Ресейде революция болады деген ойға селқос қарады.ды, Плеханов марксизм методолгиясына ешқандай жаңалық енгізген жоқ. Болашақта орыс марксизмі халықтарға көбірек жақындай түсті және өзінің ақырғы нүктесін большевизмге әкеліп тіреді.. 

 

3.                  ХІХ ғасырдың басы ХХ ғасырдағы орыс философиясының діни-идеалистік бағыты: В.С.Соловьев, Н.А.Бердяев

Орыс діни философиясының негізін көрнекті орыс философы В.С.Соловьев (1853 –1900 г.г.) қалады. Діни және әлеуметтік өмірдің сұраныстарын біртұтас байланыстыратын, бүртұтас дүниетанымдық көзқарас жасауға талпынды. Соловьевтің ойынша мұндай дүниетанымның негізі, христианство болуы керек.  Соловьев бүкіл христиандық конфессийлердің қосылуы көздеді.. Ол христиандық дүниетанымдылықта  жаратылыстанудың, тарихтың және философияның жаңа  жетістікерін енгізуге, дін мен ғылымрың синтезін құруға тырысты.

Соловьевтің философиясының өзекті принціпі тұтас  бірліктегі философия болып табылады. Мәні өзінен табылатын біріншіден, игілік ерікке айналуы, екіншіден, ақиқат ақылға айналуы, үшіншіден, сезімдік әсемдікке айналуы тиіс. .  Осыдан келіп: «Абсолюттік әсемдіктегі ақиқат арқылы игіліктен келіп шығуы тиіс» деген принцип  шығады. Бұл үш бастау – ерік, шындық және әсемдік – бұзылмайтын бірлік, өзімшілдікке қарсы тұратын махаббаттың қайнар бұлағын құрайды.

Соловьевтің пікірінше шамамен тіршіліктің жоғарғы бірлігі Құдай дейді. Қуатты-ерікті, бар жақсылығымен, сүйгіш және қайрымды, бірақ күнәһарлығы үшін сазайын беруші, тіршіліктің барлық тереңдігі мен толықтығын абсолюттік жеке адамның принципін жорамалдайды. Тек Құдай ғана тіршіліктің бар бірлігін жақсы жағына кейіптейді.  Мәннің саналмайтын көпқырлылығы барлығы   құдайдың бірлігіне алып келеді. Барлық  материалдылар құдіретті бастаумен рухтандырылған және әлемдік  жан ретінде, немесе София сияқты қатынасқа түседі.

Шын өмір Соловьевте абсолюттік мәнді өздігімен анықтау немесе іске асыруды көрсетті. Құдіретті  бірліктің бастауы алғашқысымен енген, субстанциональды ақылдың  көзі, ол  Құдірет дене әрі Құдірет материя. София  - Құдайдың Даналығы. Әлем жетілмеген, ол тек жетістікке бара жатыр.

Эпиристік, материалдық әлем уақытша және кеңістікте  күйреушілік және механикалық себепшілікте жүретін, былыққан күйде болады.  Адамға біткен оның мессиандық (табиғатқа қатысты)  ролі – оның құтқарушы және  азаткер ролі. Тек адамзат ғана Құдай мен табиғат арасындағы дәнекерші болып саналады. Бірлік оның санасында орын алған. Өзінің дәнекерлік жағдайында интеграциямен жетілген, рухтанғанға дейін адам табиғатты бейнеөзгеріс жасауға жаратылған. Осыдан келіп әлемдік тарихтың мақсаты – адмзаттық басқаруымен, Құдайдың және құдайсыздықтың бірлігі.

Құдайшылық пен табиғат  әлемінің арасын байланыстыратын жұлдызша болып табылатын жеке кісінің ізгілік мағынасы, басқа адмға, табиғатқа, Құдайға деген махаббат актінде жүзеге асады. Адам өзіне Абсолюттілікті жақындататын, негізі махаббат акті  ізгілік әрекет болып табылады, Махаббаттық шын дүниесі – бұл мәңгілік әйел нәзіктігі, бар бірліктің жеке образы.

Ғарыштық  шіркеу секілді секілді, өзіне барлық ұлтты қосатын, барлық әлеуметтік қайшылықтарды жоятын және Жерде «құдай патшалығын» қоюға талпынушы,  «нағыз ізгілік тәртіп» сияқты түсінуде, бәрінің бірігу қоғамында  құдай адамдарының қосылуы ашылады.  Мұндай бар бірліктің орнауының кепілдігі католиктік және провославяндық шіркеулер болып табылады.

Осы бағыттардың көрнекті өкілдернің бірі болып Н.А.Бердяев саналады (1874 –1948ж.ж.). Оның шығармашылығының басты идеясы антропозиция, яғни адамды шығармашылықта және шығармашылық арқылы дәлелдеу. Ол Ескі Өситеттің сырына үніледі және «діни шығармашылық  кезені» басталды деп жариялайды. Бірақ, Бердяев бойынша үшінші жаңалықтың ашылуын күтуге болмайды, оны адам өзі жасауы керек, бұл оның бостандығы мен шығармашылығының ісі болады. Шығармашылықтың өзі дін болып табылады, әлемдік істердің шегіндегі әртүрлі  шығармашылық талпыныстар болатын, оның мақсаты мағынаны іздеу болып табылады. Мағына  құндылық болып табылады, сондықтан әртүрлі шығармашылық талпыныстар құнды сипатталады Шығармашылық ерекше әлемді қалыптастыра отырып, адамды Құдай-Тудырушыға айналдырады.

Қорқыныштан және соңғы бостандықтанн  бөлінген адам, әлемнің экзистенциальды орталығына айналады.  Бірақ бостандық болмыстан  шығарылмайды, ол болмысқа дейін өмір сүреді, ешнәрсеге, ол болмсыздыққа «шоғырланған». Адам Құдіреттің баласы және жаратылмаған бостандықтың баласы. Сондықтан да Жаратушы-Құдай болмыс алдында күштірек, бірақ болымсыздықтың алдында ешқандай билігі жоқ. Басынан Құдайды қалаушы бұл алғашқы бостандықтың тұңғиығы.  Бостандық Құдайдан және адамнан бөлінген. Шығармашылық та бостандықтан шығатын болғандықтан, зұлымдыққа күресушілік пен шығармашылық жаңа діни дәуірдің негізі – дәуірдің «үшінші жаңалығын» құрайды.

Сонымен бірге осы бағыттың ірі өкілдері С.Н.Булгаков, И.А.Илин, С.Л.Франк, Л.П.Карсавин, Н.О.Лосский болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, советтік Ресей жерінен саяси маңызбен, оның көптеген көрнекті өкілдері қуғындалған кезде, орыс философиясының діни-идеалистік бағыты 1922 жылға дейін өмір сүрді. 

 

Тапсырмалар:

1.     Орыс философиясының ерекшілігін айтыңдар.

2.     Евразийствоны оқу туралы мен орыс космизм идеясына мінездеме беріңдер.  

 

Өзін-өзі бақылауға сұрақтар:

1.     Батысшылар мен славянфилдердің арасындағы полемиктердің маңызы қандай?  Тарихтың жаңа кезеңінде полемиктер актуальды ма ?

2.     В.С.Соловьев шынайы философиялық жүйені құрасытрушы болып табылады. Оның философиясы қандай идеяларда базыланған?

3.     Неге ХХ ғасырдың көптеген философтары 1917 ж. революциясынан кейін басқа жерге аударылды немесе қуғынға ұшырады. Олардың философиясы неліктен «қауіпті»? 

 

 

 

Ұсынылған әдебиеттер  

 

Негізгі:

1.     О России и русской философской культуре./отв. Ред. Ч7М7Чехарин. М., 1990

2.     Звенковкий В.В. История русской философии. Л.,1991

3.     Бердяев Н.А. Сочинения в 2-х томах. М.1958. 

 

 

    Қосымша:

4.     Франк С.Л. Духовные основы общества.М.,1992.

5.     Хрестоматия по истории философии. От Лао-Цзы до Фейербаха М.,1997.

6.     Антология мировой философии. Т. 1. М., 1969.   

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

 

Лекция тақырыбы N 9

"Философиядағы  байланыс мәселесi. Материя мен сана философияның негiзгi категориялары".  

 

Экспресс-дәрiс материалы:

1. Байланыс категориясы.  Байланыс категориясы, философияның  категорияларындағы ең негiзгi орындағы жуйе.

2. Философиядағы субстанция  мәселесi

3. Қозғылыс мәселесі

4. Кеңiстiк және уақыт философиялық категория.

5. Дүниенiң бiрлiгi мәселесi 

 

1. Байланыс категориясы.  Байланыс категориясы, философияның  категорияларындағы ең негiзгi орындағы жуйе.         

Ойшылдардың байланыс туралы көзқарастары eкi белгiде: бiрiншiсi тiршiлiк ету, болу формалары бұнда "болмыс" бiр ғaнa түciнiктe. "Элем бiр тұтac" немесе "Универсалды". Екiншiден, болмыс тyciнiгi бiздiң дуниемiздiң әлемнiң ең бiрiншi бастауы, оның тiршiлiгi, өмip cүpyi деп таниды, бұл метофизикалық кезқарас. Болмысты философияда "абсолютты байланыс" немесе жай байланыс деп таниды. Дiн танушылардың ойынша ол құдай деп таниды болмыс туралы ойлар ең алғаш көнеқытай және көнеундi философиясында көpiнic тапты. Көнеүндiлiктер болмыс барлық нәрсенiң негiзгi бастауы деп таныды.           

Көнеқытайлықтар ең алғаш қоғaм және адам болмыстарын қарастырды. Антика философтары болмыс туралы көзқарастарын айтты.           

Философия тарихында жаңа болмысты абсолютты ақиқат ретiнде алғаш жария еткен Парменид.           

Парменидтiң айтуынша дүниеде  болмыс қaнa бар, одан басқа еш нәpсe жоқ, болмыс бiр тұтac, ол жiктелмеген, бөлiнбеген.

Бiз бар нәpсe туралы ғaнa ойлауымыз шарт, ал жоқ нәрсeнi бiз ойлай алмаймыз. Ертедегi ойшылдар дуниенiң негiзiнде бiреуi "от", "ауа", "су" "жер"-ден құралған деп аньқтайды.

Болмыс туралы өзiндiк  ой айтқан Гераклит (554-483 б.э.д.) дүниеге  қарама-қайшылық негiзiнен тұpaды үнемi қалыптасу және өзгеру үстiнде болады деп қарстырады.  

Платон (427-347 б.э.д.) болмыс материалды және идеалды ғaнa болады деп таныды. Платон болмыс адам санасында белгiлi бiр өзiндiк түсініктердің қалыптасуы.           

Орта ғасырларда болмысты құдай болмысы, ақиқат болмысы емес деген ойлар айтты.           

Heмic классикалық философиасында болмыс мәселесiне үлкен         көзқарастар айтты және барлық формаларын тудыратын категория ретiнде анықтады.           

ХХ ғасырда болмысты ауқымды  талдап, адам тiршiлiгiмен, құндылықтармен және тiлмен байланыстырды.           

Болмыс және болмыс емес, бар болу тiршiлiк, тiршiлiк ету негiзiн анықтайтын байланыстық iлiмдi - антология деп қарастырады.

Антология терминi болудың формаларын анықтайтын Канттросцедентальдi философиясында болмыстың метафизикалық негiзiн қарастырады.  

 

Гегель болмыс тiршiлiк негiзiнде бар болу формаларын туғызып абсолюттендiру, дамыту.

ХХ ғасырда Г. Якоби  және Н. Гортмон философия пәнiндегi болмыс Хайдегiр мен К. Ясперс (болмыстың) фундаментальдi антологияға ой айтты.

Барльщ дуниенiц адамға қатынасы, жеке тұлғаға адам ушiн дуниеде болған iс-әрекеттерден гөpi, оларды жөн әлемiнде, сезiмдерiнде өткеру моцоцдыроц.

Адам болмыстың өз менін, шын мәнiндей қабылдай және бағалай бiлуi тиiс.

Осыдан келiп бүкiл әлеммен үйлесiмдi қатынас шығады.

Болмыс - адам мәндiлiгiнiң болмысы.

Философия ғылымында болмыстың  қалыптасуы даму негiздерiне әртурлі  көзқарастың әселелерін көтереді. 

 

2. Философиядағы  субстанция мәселесi

Философия тарихында субстанция үлкен категориялардың бiрi, латын  сөзі, дүниенің негізіне де жатқан зат деп қарастырылады. Субстанция дегенiмiз түп негiзi "физикалық", "метафизикалық" босатулары.

Ең алғаш негiзгi нәрселерден құралған деп таныды. Олар қарапайым зат, су, ауа, апейрон, от, атом деген сияқты жеке заттар құбылыстар, өткеншi, құбылмалы, барлық өзгерiстерден кейiн жоғалмай қалатын, әрқашан сақталатын субстанция деп кейiнiрек анықтамалар берiлдi.

Субстанция ұғымы әртүрлi қолданылады, дүниенiң бiрлiгi немесе қалыптасуы секiлдi. Кезкелген ойшыл негiзгi бастау ретiнде бiр нәpceнi алып соны дүниенi ұмыттырушы, тудырушы басқа нәрселердi қалыптастыратын зат ретiнде анықтайды.  Бастау ретiнде дуниенiң әртүрлi нәрселердi қарастырады, бiр ғaнa негiз болса - монизм, eкi бастау болса – дуализм, екiден көп бастаулар болса - плюролизм. Осыдан кейiн философияда дүниенiң қалыптасуы eкi үлкен бағытта анықтады – материалистер және идиолистер.          

Материалистердiң ойынша дүниенiң негiзiнде материалдық құндылықтар жатыр деп танитындар.