Философияның пәні және әдісі

2.     Қызметтің түрлері және қоғамның ішкі жүйелері

Қызмет қоғамдық ортаға адамның  ерекше белсенді қатынасымен анықталады, оның мазмұны болып мақсатқа сай  түсіну, ортаның өзгеруі және көркеюі  табылады. Бұл мазмұн қызметтің негізгі  құрылымдық элементтерімен нақтыланады  және бұл элементтер қарапайым индивидуалды әлеуметтік істерде бар.

Әрбір қызметтің қажетті, бірінші элементі болып адам табылады. Ол белсенді жақ ретінде, әлеуметтік қызметтің субъектісі ретінде қалыптасады. Оның әрекеті кейбір объектілерге, олардың ішінде кейбір жағдайларда  адамдар (дәрігер, мұғалім), көп жағдайда 2 топқа бөлінетін басқа түрдегі объектілерге бағытталған. Бірінші топ - бұл заттар, бұлардың көмегімен адамдар қоршаған ортаны өзерту мақсатында өзінің қажеттілігін идіру үшін керекті өндірістің құралдары мен жабдықтары. Екінші топ - бұл адамның қызметіне қажет бірақ заттың сипаттамасы болмайтын заттар. Ол магнит ленталарында, дискетада, кітаптарда, картиналарда сақталған іс-әрекет тілі, дыбыстық және жазбаша сөйлеу құралы, ақпарат, яғни адамның санасына әсер ететін және жеке қызметтің мақсатын қамтамасыздандыратын символдар мен белгілер, сонымен қатар бірлестік қызметтің келісімі болып табылады. Әрбір әлеуметтік қызметтің тағы бір элементі болып осындай қызметтің негізгі факторлары арасындағы байланысы мен қатынасы болып табылады. Адамдардың, заттар мен символдардың арасында тұрақты, қайталанатын байланыстар жекеленген қозғалыс деңгейінде, сонымен қатар әлеуметтік топтан және барлық қоғам деңгейінде реттелді, ол қоғам өмірінде маңызды мәнге ие болады.

Осылайша адамдық қызметінің 4-түрі бар: адамдар, физикалық заттар, таңбалар және олардың арасындағы байланыс. Оларды өндіру қажеттіліктері көп мақсатты қоғамдық жүйеде негізгі құрылымын  қалыптастыратын негізгі қоғамдық түрлерін туғызады. Қарапайым іс-әрекеттің 4-негізгі элементтеріне сәйкес қоғамдық іс-әрекеттің  аймағында 4 тип немесе сфера анықталады: материалдық, рухани реттеу немесе басқарушылық, қызмет көрсету іс-әрекеті, ол кей кезде тектелген сөздің мағынасында гуманитарлық немесе әлеуметтік деп аталады.

Материалды өндіріс адамның  қажеттіліктерін орындау, олардың  әр сферадағы белсенділігін арттыру  үшін керек заттар шығарады. Өндірістің сферада қалыптасатын әлеуметтік қарым-қатынас  бәсекелестік және ерекше келіспеушіліктердің дәрежесімен ерекшеленеді.

Рухани өндіріс үрдісі кезінде физикалық заттарда, бұл  рухани байлықтардың тасымалдаушысы –  кітаптарда, суреттерде, мүсіндерде бейнеленетін бейнелер, ғылыми және көркем-өнер құндылықтары өндіріледі. Рухани іс-әрекеті үрдісінің  негізінде адам қоршаған ортаны таниды, ортаның әр түрлігімен мәнін, сананың  құнды жүйесін жасайды,өз әлемімен өзін-өзі теренірек түсінеді. Алынған  білімнің арқасында қызметтің барлық формалары жетіледі.           

Реттеу немесе басқару  қызметінің спецификалық мәселесі болып, яғни әртүрлі әкімшінің, басқарушының, саясаткерлердің қызметі адамдардың арасында байланысты, олардың қызметтерін  реттеу және қоғамдық қарым қатынасты  қолдау болып табылады. Маңызды және қажетті әлеуметтік байланысты қолдау үшін, орынды іс-әрекеттің арнайы түрлері  және оларға сай үйлесімдер қалыптасады, бұлардың қызметі өзара келісімді  қамтамасыз етуге, қоғамдық қызметтің  әртүрлі реттілігіне бағытталған.

Әлеуметтік қызметінің мазмұны  тар мағынада немесе адамдарға қызмет көрсетуіне байланысты алдыңғы жағдайдағы өмірдің құруын қалыптастыру, адамдардың белсенділігін құрайды. Қоғам бұл  процестерге мектеп және жоғарғы  оқу орталары арқылы кіреді, мәдениетті демалу және денсаулықты сақтау жүйесін құрады. Қызмет көрсету саласы қазіргі қоғамда ең динамикалық болып табылады.

Экономикалық ішкі жүйе осы  үрдістегі адамдардың қарым-қатынасы және өндірістік қатынастардың жиынтығын  береді. Әрбір қоғам өзінің өмір сүруіне қажетті және табиғи байлықтарға  ие болады. Бірақ қоғамдық байлық адам еңбегімен қалыптасады. Бұрынғы  ұрпақпен жасалған құндылықты сақтап және қоғамның өндіріс күшін дамытып, қоғамдық байлықты байытып, нәтижесінде  меншікті институттар құрылды, ол қоғамдық өндірістің басты инструменті және алға жылжытады. Меншік қарым–қатынасы адамның құқығына, дәстүрге, әдет-ғұрыпқа  сүйене отырып кейінірек заң ретінде  тұрақты болды. Дамыған  түрде меншік ие болу және қоғамдық байлықтың кейбір бөлігін қолдану құқығын білдіреді. Ол әртүрлі пішінде сақталған және қоғам өндірісі пішінін анықтайды. Ол өмір сүрген және әртүрлі формада өмір сүреді, яғни қоғамдық өндірістің өзіндік формасында анықтайды.

Экономикалық жүйе өзіне  материалдық және рухани өндірісті  жатқызады. Өндірістің қажетті факторы  жұмысшылар. Қосымша материалдық-техникалық құралдар, өнімдер және адамдар олардың  тәжірбиесі қимылына байланысты. Өнімділік  күш ортасын құрайды. Бұл өндірістік процесте адамдар арасында көптеген қарым-қатынастар қалыптасады, қозғалыстағы экономикалық, өнімділік технологиялық  және әлеуметтік экономикалық қарым-қатынасқа  бағынады және техникалық даму деңгейі  және өнімділік технологиясы қозғалыста экономикалық және әлеуметтік экономикалық меншікті өндіріс формасына өнімділік  тәжірибесі іске асады.

Әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынас  өзіне өндіріс процесінде  туындаған, айырбастау, тарату, қолдану және міндеттілік өнімділік процестеріне жатқызылады. Осыған байланысты барлық жүйе әлеуметтік нормамен байқалады және құқық нормасы және мінез-құлыққа байланысты өзіндік тәжірибе көпшілік өнімдерде болады. Өзіндік институт, шаруашылықта туындайтын, экономикалық сфера, ол тек қана тәжірибеде ғана таралған емес, сонымен қатар керекті міндеттілік және өнімділік тағамдар. Жекеменшік болып қоғамдық байлықтардың барлық элементтері табылады. Жекеменшік – кім экономикалық міндетті, кімге шаруашылық қызмет және қандай материалдық меншікті қызығушылық тудыратын анықтайды. Жекеменшік формасы өнімділік көпшілік нақты сатысына байланысты. Өз кезегінде технологиялық даму ықпал жасайды. Саяси жүйе астында біріккен мемлекет түсінігі  бойынша және саяси ұйымдастыру, институт және мекеме, қоғамдағы саяси қарым-қатынас. Саяси жүйенің орталық мемлекеті болып табылады, түсіндіріледі. Өз функциясында пайда болып саяси қарым-қатынас бақылауы көпшілік қолдауымен азаматтарға қойылған жарлық.

Мемлекет өз алдында өзімен қажетті әлеуметтік саяси институт орталығын жоғарғы билік анықтайды. Тұрақты территория және қолданушы  адам тәртібіне байланысты қолдануға  беріледі. Олардың топтары және біріккен басты мемлекет мәселелері болып:

1)               Публикалық басқару көпшілікке байланысты. Басқару ол бір субъекттің маңызы жоғарғы билік бұйрығы бойынша олардың үстінен азаматтық бақылау, қолдану және орындау адамдарға қарым–қатынасы, орындалуы өзгереді.

2)               Тәуелсіздік толық жоғарғы бақылаулар өз елінің территорияда және тәуелсіз ішкі саяси жоспары.

3)               Территория биліктің үстемдігі мен заңдары таралған аумақ.

4)               Заңдар мен нормаларды шығаруға деген құқығының болуы.

5)               Құқық қоғамдардан салық жинау мемлекет қызметкерлерін қамтамасыз ету үшін, атқаратын органдар.

Мемлекет формасы басқару  формасымен анықталады, басқаша айтқанда, билікті ұйымдастыру тәсілі мен  мемлекет құрылым формасына байланысты. Басқару формасы екіге бөлінеді: монархия және республика. Монархияда билік бір адамның қолында  болады және ол билік мұра бойынша  қалдырылады. Ешқандай конституциялық нормалармен шектелмеген монархия – абсолютті монархия деп аталады. Ал, конституциямен шектелген монархия – конституциялық монархия болып табылады. Республикада билік халықтың қолында болады, өйткені олар мемлекеттің жоғарғы органдарын сайлайды. Оның 3 формасы бар: парламенттік, президенттік және аралас. Парламенттік республика үкіметтің құрылуын парламенттік көпшілік принципі бойынша – парламенттік көпшілігін құрайтын партияның қолында болады, яғни партияның құрамы үкіметтің ішінен алынған және ол парламентке жауап беріп отрырады. Мемлекет және үкімет басында президент болса, ол президенттік республика болады. Аралас немесе жартылай президенттік республикада президент пен үкіметтің істеген шараларын қадағалайтын парламент билігі бірге жүреді.      

Мемлекеттік құрылым бойынша, мемлекет унитарлы, федеративті, конфедеративті болып бөлінеді. Унитарлы мемлекет - әкімшілік бірліктері өзіндік мемлекетшілдігі  жоқ, саяси біркелкі болады. Федерация  – ол өзінің конституциясы, құқық  қорғау, атқарушы және сот органдары  бар мемлекеттік одақ. Олардың  дербестігі федерация құрамына кіретін  субьектілер мен  орталық арасындағы компетенциялардың үлестірілу шарттарымен шектелген. Конфедерация – ол нақты мақсатты көздей отырып құрылған жеке мемлекеттердің тұрақты одағы.      

Саяси жүйеге мемлекет өміріне  қатысатын ұйымдар, институттар, партиялар, шіркеу ұйымдары және т.б. жатады. Саяси  жүйеге ұйымдар мемлекет құрылымына ықпал етеді, өз істерінің бағдарламасын  анықтайды, қоғамдық қауымның қызығушылықтарын лозунг, қоғамдық бағдарлама арқылы білдіреді  және оларды заңды түрде жүзеге асырады. Олар басқа ұйымдарға қарама-қарсы  келетін өз тобының мақсатын жүзеге асыруға тырысады. Соған байланысты партиялар және саяси қозғалыстар  биліктің беделдігіне сүйенеді, өйткені  үкімет әр жақтың қарама-қайшылықтарын  реттейді.      

Саяси жүйенің басты элементтерінің бірі - саяси сана  болып табылады. Ол азаматтардың билікке институттарымен байланысы және олардың мемлекет және қоғам басқарумен байланысты сезімдік, рационалды, нормативті, құндылықтық және іштен сезіну көзқарастарын қамтиды. Саяси санаға азаматтың бір топқа жату позициясын анықтау және осыдан шығатын билікке қатысты өз позициясы, қызығушылықтары, өзінің азаматтың статусын, құқықтарын, бостандығы мен міндеттің анықталуы жатады. Саяси сананың элементтері идеология және саяси психология болып табылады. Идеология әлеуметтік топтардың қызығушылықтарын білу және қоғамдық дамудағы орнын анықтауын сипаттайды. Саяси психология  көпшіліктің саяси бағытын, көңіл күйін, әдетін, стереотипін сипаттайды.

1.  Еңбек қоғамдық өрісте еңбектің бөлінуі және мамандандыру әлеуметтік өнеркәсіпте қажеттілігіне әлеуметтік дифференцияны туғызады, топтың пайда болуы тек өзіне қатысты функцияларын орындайтын қоғамда белгілі бір орын алатын және қызығушылығын өзгертетін анықталған жағдайдың орнын басады.

Кез-келген қоғамның әлеуметтік құрылымы анықталған уақытта оның тарихи нақты жинақпен, тарихи әлеуметтік қауыммен және топпен сипатталады, бұл  сонымен қоса қарым-қатынастарды реттейтін  және ерекше мамандандырылған институттармен сипатталады.

2.           Әлеуметтік құрылымның басты элементі әлеуметтік бірлік пен топтар болып табылады. Жалпы топтар үшін мұқтаждылық пен  қызығушылықтары, құндылықтары мен нормалары  өмір бейнесі , қоғамды еңбек бөлігінің орны және солармен байланысқан рольдері сияқты жалпы әлеуметтік белгілермен ерекшеленетін  адамдардың бірігуін көрсетеді.

Әлеуметтік топтар мен  әлеуметтік жалпылықты салыстырғанда , ол әлеуметтік қарым-қатынаста тұрақсыз.

3.           Әлеуметтік топтар ірі және кіші болып бөлінеді. Кіші әлеуметтік топтарға еңбек ұжымына жақындық байланыстың мықтылығы тікелей жеке байланыстар орынсыз қарым-қатынастар, құндылықтар және жүріс-тұрыс ережелері тән. Ірі әлеуметтік топтар –кластың этникалық әлеуметі саяси тарихи түрде пайда болады. Олар жеке адамның қоғамның өмірінде өте маңызды роль атқарады.

4.           Қоғамдық шаруашылықтың негізінде , территориясында, тілінде, тәрбиесінде әдет-ғұрыптарды танымға жатқызады және әртүрлі этникалық бірліктің түрлерін бейнелейтін қоғам өмірі кейбір нақтылы тарихи адамдардың ұжымында өтеді. Мұндай жалпылықтың негізгі формалары ретінде ру, тайпа, халықтық ұлт болады.

5.           Қоғамның әлеуметтік құрлымында топтар мен кластар орын алады. Кіші топтар - бұл индустрияға дейінгі қоғамда пайда болған және ереже мен міндет арқылы мұрамен жеткен әлеуметтік топтар. Кластар - бұл экономикалық саяси, әлеуметті психологиялық статусын ерекшелеген адамдардың үлкен тобы.

Қазіргі кездегі әлеуметтану  кластары топтар иемденетін байлықтарға  байланысты  жоғарғы, орташа және төменгі кластарға бөлінеді. Қоғамдық еңбектің ұйымының роліне байланысты басқарушы класс ерекшеленеді.

6.           Қоғам дамуы Ақбата институттардың тармақталған жүйесінің құрылуымен әлеуметтік және саяси ұйымдастырушылар ерекше маңызды қызметтерімен нақты ұйымдастырылған құрылыммен сипатталады.

Институттар әртүрлі қауым  топтардың қызығушылықтардың үйлесуін қамтамасыз етеді олардың пайдалы  әрекеттілігін қамтамасыз етеді  құрылған қоғам құндылықтарын сақтап жаңаларын бекітеді.

7.           Көптеген елдерде территорияларды топтардың қарым-қатынастарында маңызды мәселелер туады. Бұл сырт және  орталық  астана және шет, үлкен региондардың рухани  өмірлерінің салт-дәстүрі және экономикалық даму деңгейінің айырмашылығымен көрінетін қарым-қатынастар болуы мүмкін.

Руханилық жүйе астарына  бір-бірімен органикалық байланысқан элементтер, қоғамдық және жеке рухани талаптылық қанағаттандыруға бағытталған, бұдан бастылары танымдық, құлықтылық, көркем-өнер , дін, сонымен қатар қарым-қатынас талаптылығы. Қоғамда біртіндеп рухани өндірістің және институттық ерекше саласы пайда болады және көптеген рухани қажеттілігіне сәйкес келеді. Ғылыми институттар және көптеген ғылымдардың бірігуі табиғатты, қоғамды, адамды және адам іс-әрекетінің пайда болуын  түсіндіреді.Халыққа қажетті қанағаттандыруға бағытталған хабарды рухани қатынас  пен ақпаратқа аырбастайды. Рухани өндірісте тәрбие, адам және білім ерекше орын алады.    Қоғамда оқу және тәрбие жүйелері: жоғарғы оқу орындары, мектепке дейінгі балалар дайындығы, мектепте әртүрлі оқыту формалары құрылып жатыр. Отбасы, достары және таныстары, мемлекеттік мекемелер , құқық органдары ,ақпарат құралдары да бар. Олар тәрбиелік функцияны орындайды, моральды және эстетикалық тәрбие өнер және діни мекемелер арқылы дүниеге қөзқарас қалыптастырады.

Рухани жүйе астарының  орталығы болып қоғам саласында  бүкіл көп салалы білім, идеядағы қөзқарас, ойлар білінеді. Басты қоғам санасының элементі жекелік және қоғамдық сана болып табылады. Жекелік сана –ол әлем бейнесі, әр адамның өмірі, психикасы  бойынша пайда болады. Қоғамдық сана идеалды әлем бейнесі, қоғам өміріндегі материалдық жағдай  және оның рухани материалды мәдениеті болып табылады. Қоғамдық сана екі құрылымдық деңгейге бөлінеді – күнделікті және теориялық . Күнделікті сана еңбекке, тұрғылықты өмірдің шартымен адамдардың қарым –қатынасына ауысады. Ол үйлестірумен ерекшеленеді: мазмұнның кедейшілігі, түгелдей реттеу, эмоционалды түрде әдемілеу, стихиялық және практикалық бағытталу. Теориялық сана  күнделіктіге сүйенеді ,бірақ оның шектеулігін ұзартады.