Миграция түсінігі және оның топтастырылуы

     Ал демалу аймағын таңдау кезінде  мүмкіндігінше елден тысқары жерге шығуды жоспарлайды. Себебі халықтың көпшілігі Қазақстанның қай жерінде толыққанды демалатын орындар барын білмейді немесе қызмет көрсету саласының мүлдем төмендігі. Бір жағынан демалыс бағасының шетелдегідей қымбатқа түсетінін білетіндер одан да сол теңіз жағалауы бар елдерге қыдырғанды дұрыс санайды.[16] 
 

   2.3 Экономикалық  қауіпсіздік   және миграция 

      Қазақстан Республикасының экономикалық  қауiпсiздiгi проблемасы зерттеушiлердi 1990 жылдардан бастап елдің әлеуметтiк  - экономикалық жағдайының нашарлауымен, оның әлемдегi экономикалық позицияларының әлсiреуiмен байланысты қызықтыра бастады. Экономикалық қауiпсiздiктiң мақсаты - экономикалық қауiпсiздiк концепцияларын бiр жүйеге келтiру, оның әр түрлi құрамдас бөлiктерi мен аспектiлерiн анықтау, экономикалық қауiпсiздiк қатерлерiнiң ең ауыр салдарын бағалау, оны қамтамасыз етудiң стратегиясы мен негiзгi iс-шараларын жасау болып табылады. Экономикалық қауiпсiздiк проблемасы Қазақстан Республикасының 1998 жылдың 26-шы маусымында қабылданған (2000-шы жылдың 28-шi сәуiрiнде өзгерiстер енгiзiлген) «Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгi туралы Заңында» бекiтiлген. Онда Қазақстан Республикасының экономикалық қауiпсiздiгi - Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасының берiк дамуы мен экономикалық тәуелсiздiгiне қатер төндiретiн iшкi және сыртқы жағдайлардан, процестер мен факторлардан қорғалуы жағдайы деп түсiндiрiледi. Экономикалық қауiпсiздiктi зерттеушiлердiң пiкiр алуандығына қарамастан, олардың барлығы экономикалық қауiпсiздiк проблемасын негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштердiң қозғалысы контекстiнде қарастырады. Мәселен, iшкi жалпы ұлттық өнiм құрылымы мен көлемi, экономиканың құрылымындағы iлгерiлеушiлiктер, шикiзатпен қамтамасыз етiлуi, өмiр сапасының көрсеткiштерi және т.б.

    Миграциялық процестердiң  Қазақстан Республикасының экономикалық қауiпсiздiгiне ықпалына келетiн болса, бiздiң отандық  ғылымда ол әлi де аз қарастырылған, тiптi зерттелмеген де деуге болады. Бұл бiрнеше жағдайларға байланысты.

    Бiрiншiден, көбiне посткеңестiк миграциялардың жаңа сипатына байланысты. Адамдардың iрi қоныс аударуы Кеңес Одағында болып жататын процесс едi, бiрақ олар қазiргiге қарағанда басқаруға келетiн. Соңғы жылдардағы миграция - мемлекет тарапынан әлсiз бақыланады. Осымен бiрге миграциялы ағымдар өздерiнiң этникалық және әлеуметтік толығуымен, себептерiмен, бағыттарымен, ұзақтығымен және уақытымен, т.б. бiрдей емес.

    Екiншiден, экономикалық қауiпсiздiктi тудыратын  миграциялық процестердiң ықпалы неде екендiгiн айқындау қиын. Мұны бiлу үшін басынан бастап жинақталған және экономика ғылымының өкiлдерi арқылы жүйеленген эмпирикалық материал болуы керек.

    Үшіншiден, «экономикалық қауiпсiздiк» түсiнiгiнiң  көптеген түсiнiктерi бар болғандықтан, оған миграцияның ықпалын талдау қиын. Мұнда пiкiр алуандығы көп, өйткені экономикалық қауiпсiздiк аспектiлерi адам iс-әрекетiнiң көптеген салаларында кездеседi.

     Сондықтан, экономикалық қауiпсiздiк проблемасын  қарастырмас бұрын, оған анықтама берiп  және оның құрылымын бөлшектеп алу  керек. В. Сенчагов экономикалық қауiпсiздiк мәнiн «билiктiң институттары мен экономиканың, iшкi және сыртқы процестердiң ең нашар дамуы жағдайындағы тұтасымен елдің әлеуметтік даму бағытын, ұлттық мүдделердiң қорғалуын қамтамасыз етуiне кепiлдiк беруiне де» деп теңейдi. Бұдан «экономикалық қауiпсiздiк бұл ұлттық мүдделердiң қорғалуы ғана емес. Отандық экономиканың дамуындағы билiк институттарының ұлттық мүдделердi қорғау мен iске асыру тетiктерiн, қоғамның саяси-әелеуметтiк тұрақтылығын ұстап тұруға әзiрлiгi мен мүмкіндiгi» көрiнетiнiн байқаймыз.

    Осындай пiкiрлердi жинақтай келе былай деп  тұжырым жасауға болады: экономикалық қауiпсiздiк - бұл экономиканың қоғамдық кажеттiлiктердi ұлттық және халықаралық  деңгейде тиiмдi қанағаттандыруды қамтамасыз етуi болып табылады.

    Ресей академигi Л. Абалкиннiң осы мәселе бойынша пiкiрi негiздiрек. Ол экономикалық қауiпсiздiктiң басты құрылымдық элементтерi ретiнде мыналарды бөлiп алады: экономикалық тәуелсiздiк; ұлттық экономиканың тұрақтылығы мен берiктiлiгi; өзiндiк даму мен прогреске мүмкіндiк туғызу. Бұл Л. Абалкин айтқан үш элементтi экономикалық қауiпсiздiк жағдайын нақты бағалаудың әмбебап өлшемi ретiнде есептеуге болады, оның iшiнде миграциялық процестердiң контекстiнде де. Қазақстан Республикасына байланысты миграция тудыратын мынандай қатерлер бар:

1. Ғылыми-техникалық кадрдың эмиграциясы, осымен бiрге iшкi қоныс аударулар (мәселен, басқа қызмет саласына кету) ғылыми-техникалық әлеуеттiң құлдырауына әкелетiн қатердi тудырады;
2. Миграциялар, ең алдымен, iшкi аймақ аралық, яғни сол аймақта бұрын қалыптасқан аймақтық нарыққа көлемдi нұқсан тидiруi мүмкін;
3. Олардың iшкi сұранысының қысқаруын тудыруы себептi аймақ аралық миграция экономикалық бөлек бiр сектордағы өндiрiстiң құлдырауын күшейтуi ықтимал;
4. Белгiлi бiр территория аумағында мигранттардың көптеп шоғырлануы сол аймақтағы еңбек нарқында жұмыссыздық проблемасының  тез өршуiне алып келедi;
5. Осы жоғарыдағы себеп бойынша аймақтық деңгейде тұрғын үйге және әлеуметтік қызмет көрсетуге қол жеткiзу қиындауы мүмкін, ал бұл бiрiншiден, тұрғындардың әлеуметтік жiктелуiнiң қосымша факторы болып табылады, екiншiден, ол қоғам бөлiгiнiң жаңа маргинализациясы мен әлеуметтік өмiрдiң шетiне шығарылып тасталғандардың жағдайының одан сайын нашарлауына әкеледi;
6. Мигранттардың бiршамасы немесе көп бөлiгi жұмыс таба алмағандықтан немесе мамандығы бойынша қызмет iстемегендiктен, өздерiнiң мүмкіндiктерiн дұрыс пайдаланбаудың, жоғалтудың шынайы қатерi пайда болады, олардың еңбекке деген қызығушылығының төмендеу қауіпi туындайды;
7. Мигранттардың белгiлi бiр категориясының еңбегi көлеңкелi экономикаға тартылғандықтан, ал олардың жартысы ТМД елдерi мен алыс шет елдердегi заңсыз мигранттар болғандықтан миграцияның ықпалымен Қазақстан экономикасында келешекте қылмыстық экономиканың нақты көрiнiстерi табылуы мүмкін;
8. Сыртқы миграция шетелге капиталдың шығарылуы мен аудару мөлшерiне сай сыртқы-экономикалық және донор елдің қаржылық бағдарына қатер төндiруi де сөзсiз.[17]

   Миграцияның қауiпсiздiкке ықпалын екi ракурста көруге болады. Бiрiншiден, әр түрлi үш деңгейдегi көрiнiс табуынан: жекелiк, аймақтық және ұлттық. Екiншiден, үш миграциялық ағын бойынша: iшкi (аймақаралық және iшкi аймақтық) миграция, Қазақстан Республикасынан эмиграция және алыс шет елдерден Қазақстан Республикасына иммиграция. Қазақстандағы iшкi миграцияға тоқталар болсақ, тұрғын халықтың     iшкi миграциясы елдегi миграциялық жағдайдың басты құрамдас бөлiгi болып табылады. Қазақстан Республикасындағы саяси-әлеуметтiк және экономикалық реформалардың нәтижесiндегi өзгерiстер елдегi iшкi миграциялық құрылымның өзгеруiне себеп болды. Яғни, тұрғын үй құрылысының, өндiрiстiң тоқтап қалуы, кәсiпорындардың жаппай жабылуы нәтижесiнде жұмыссыздықтың өсуi, бiр жағынан, шаруашылықтағы мигранттарды итерiп шығарушы факторға айналса, ал екiншi жағынан халықтың өмiр жағдайындағы жаппай кедейлену аймақтық айырмашылықтарды теңестiрiп, олардың тұратын жерлерiн ауыстыру ұмтылысын шектедi. 2009 жылдағы елдің iшiндегi миграцияға – 406 251 адам қатысса, ал 2010 жылы ол - 416 158 адам болды. Нәтижесiнде, соңғы жылдардағы тұрғын халықтың территориялық ұшқырлығы (мобильность) негiзiнен Алматы қаласына (42 627), Астана қаласына (49875), осымен қатар Ақмола облысына (15305), Павлодар облысына (15848), Маңғыстау (20480), Қарағанды облысына (31597), ал қалған облыстарда миграциялық азаю болған. 
 
 
 
 
 
 

3 ТУРИЗМ САЛАСЫН ДАМЫТУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ  
 

1.   Туризм саласы дамуының өзекті мәселелері және шешу жолдары

     Туризмді  дамыту үшін әлеуметтік-экономикалық фактордың ықпалы жоғары. Олардың  ішінде маңыздысы: мемлекеттің әлеуметтік саясаты, жұмыстан бос уақыт, урбанизацияның өсуі, білім және мәдениеттің, орташа өмір сүрудің деңгейі, жылдық демалыс күндері мөлшері, халықтың өмір сүруінің деңгейі, табысы, туристік белсенділік жатады. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін туризм басқада экономика салалары сияқты орталықтан қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі КСРО - ның негізгі аймақтары Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің, Орта Азияның тарихи орталықтары болды. Сонымен, бірге, Қазақстанның бірқатар сэулет, археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті жерлерінің тарихи мәніне іс жүзінде жарнама жасалмады және сұраныс болмады. Кеңестік кезеңде Қазақстандағы туризм идеологиялық қызметті атқарған мәдени-ағарту жұмысы жүйесі әлементтерінің бірі болып саналды және оның басым рөліне қарамастан, қалдық қағидаты бойынша қаржыландырылды және елеулі экономикалық маңызға ие болмады. 2004 жылы 16-желтоқсанында «Қазақстанда туристік кластердің даму мүмкіншіліктері» атты тақырыпта талқылау шаралары өткен еді. Маркетингтік және талдамалық-зерттеу орталығы мен АҚШ-тың бірнеше компаниялары бас қосқан бұл талқылауда, Қазақстан туризмінің бүгінгі мүмкіндіктері мен бәсекеге қабілеттілігі талқыланды. Аталған жиынға туристік операторлар, компаниялардың басшылары, шетелдік өкілдер қатысып, Қазақстандық туризм саласының дамуына кері әсер тигізген мәселелерді жекелей анықтап, ортаға салды. Туристік компания өкілдері мынадай факторлардың бар екендігін айғақтады: біріншіден, Қазақстанның дүниежүзілік туризм ассоциациясының негізінде жарнаманың және де ел имиджін қалыптастыру жолында қажетті жобалардың жасалмағандығы деп таныса. Екіншіден, туризм саласында қызмет жасайтын мамандардың жалақысын көбейту. Үшінші мәселе, Қазақстан елшіліктерінен туристік визаларға рұқсат алудың қиындықтары екенін жасырмай айтады. Тур жасайтын орындарға тасымалдайтын көлік пен жолдардың дамымауы төртінші жағдай болса, бесіншіден үш-төрт жұлдызды арзан қонақүйлер мен мотельдердің жоқтығы болып табылады. Жоғарыда айтылған, еліміздің туристік жағдайларына қатысты мәселелер осы принциптерді қолдану барысында жүзеге асары анық.[18]

     Қазақстанның  әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі  қазіргі кезде туризмнің жаппай дамуын тежеп отыр. Қазақстандағы  туризмнің даму бағыты шоп-туризмді ұйымдастырумен байланысты, яғни материалдық  қажеттіліктен туындап отыр. Қазіргі кезде ТМД елдерінде туристерді тарту үлкен бәсекеге ие болып отыр. Көрші елдер Ресей, Өзбекстан, Қырғызыстан, Монголия туризмді дамытуға барлық күшін салуда, және қазір Қазақстанды басып алуда.

    Қазақстанда әзірге дейін туризмнің толық  жүйесі жоқ. Сондықтан да, туристерді барлық керекті жабдықтармен, жарнамамен, сауда қызметімен, көлікпен, қонақ үйлерге орналастырумен, тамақтандырумен қамтамасыз етумен байланысты сұрақтар өз шешімін таппай отыр.

    Туризмнің дамуының жеткіліксіздігінің тағы бір  себебі – туризмді дамытуға қажетті факторлардың ғылыми негіздемелерінің жоқтығы. Біліктілігі жоғары мамандарсыз туризм саласын дамыту мүмкін емес. Туризм саласындағы фирмалар елге ұлттық табыс ретінде валюталық ресурстарды тартатын болғандықтан, оларға белгілі бір жеңілдіктер қарастырылуы тиіс. Туристік қызметке жасалған талдау көптеген турфирмалардың сыртқа шығу туризмімен айналысатындығын көрсетті, ал бұл, бірінші кезекте, Қазақстаннан капиталдың жылыстауына әкеп соғады. Екінші кезекте, шоптуризм еліміздің бюджетіне кері әсер етеді Сондай-ақ, елімізде туристік қызмет саласын дамытуда тосқауыл болып отырған жасанды кедергілер де аз емес, виза процедурасы жәнне оның құны , бақылау жүйесінің күрделілігі, «туристік өнімнің» қымбаттылығы, салық ставкасы, әуежай билеттернің құны  және т.б. Мұндай жалпылама мәселелерді жеке компаниялар шеше алмайды. Сондықтан олар мақсатты бағыттаған мемлекеттік саясат жүргізетін елдермен бәсекеге түсуге тыс қалған. Қазақстанда көптеген туристік сервистердің сапасы мен бағасы сәйкес келмейді. Себебі сапасы төмен де, бағасы жоғары. Бұның шешімі сапасын жоғарлатуға қаржы бөлу.

    Ішкі  бұқаралық туризмді тежеуші басты  фактор, кейбір мамандардың пікірінше, тұрғындардың тұрмыс деңгейінің көп  төмендеуі болып табылады. Өкінішке орай, біздің көптеген азаматтарымыздың еліміз бойынша туристік сапарларға шығып демалуға мүмкіндігі жоқ. Туристік аймақтың тартымдылығын анықтайтын факторларға келесілерді жатқызуға болады:

1) аймақтың  қолайлығы;

2) табиғаты  және климаты; 

3) келушілерге  тұрғылықты халықтың қатынасы;

4) аймақтың  инфрақұрылымы; 

5) бөлшек  сауда жағдайы;

6) баға  деңгейі; 

7) спорттық  және білім беру мүмкіншіліктері;

8) мәдени  және әлеуметтік сипаттар.

     Сондай-ақ, туристердің ағымының төмендеуіне  әсер ететін басқа да мәселелер бар:

1) виза  мәселелерімен байланысты қиыншылықтар. Визасыз кіріп-шығуға болатын елдер бар. Біз үшін осындай әкімшілік рәсімінің жеңілдеуі өте маңызды;

2) Қазақстан  Республикасының туризм агенттігі  «Hot Line» құру ісімен айналысуда. Егер турист кез-келген аймақта  туристік сапармен жүрген кезде төтенше жағдай болса, арнайы жүйе арқылы қажетті көмек жөнінде ақпарат беруге мүмкіндік туады. Бұл әрине мәселенің ұшығуының алдын алады;

3) тұрақты  негіздегі авиарейстің жеткіліксіздігі;

4) көрсетілген  қызметтердің бағасының деңгейін  олардың сапасына сай болмауы (тұру, тамақтану, көлікпен қамтамасыз ету және т.б.);

5) салық саясаты туризмнің дамуына кедергі жасайды, фирма туристерді жіберуге немесе қабылдаумен айналысатынына қарамастан туристік қызметке қосымша құн салығы салынады.

     Туристің қауіпсіздігі мемлекеттің саясатына, туроператорлар мен турагенттердің турларды ұйымдастыру кезінде қабылдайтын шараларына тікелей байланысты. Террорлық актілердің, індет пен техногендік сипаттағы жағымсыз зардаптардың өсіп отырған жағдайында қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі өткір қойылып отыр. Туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін факторлардың бірі ретінде сақтандыруды айтуға болады. Алайда мұның өзі туристің өмірін толығымен қорғайды дегенге сенім жоқ. Оған басты себеп – қаржы, яғни шетелдік аурухана қызметі құнының удай қымбаттылығы. Туризмнің дамуын тежейтін факторлар төмендегі сурет-2 көрсетілген. 

Сурет 2 Қазақстан Республикасында туризмді дамытуға кедергі ететін негізгі  экономикалық факторлар 

Қазақстанда туризм өндірісінің дамымай қалуының бір себебі экономика саласы ретінде онымен мемелекттік деңгейде тікелей айналыспады. Туризмді аумақтық ұйымдастыру және мемлекеттік емес туристік құрылымдарды кешенді болжауға, ұзақ мерзімді жоспарлауға назар аударылмады. Туризм табысының үлкен бөлігі жергілікті бюджетке түсетіндігіне қарамастан, жергілікті басқару органдарының тарапынан туристік қызметті басымдық деп танымауы саланы дамытуды тежеуші фактор болып табылады.     Қазақстандық желісіз мейманханалардағы еңбек персоналдары өнімінің төмендеуін тұрғындардың кіріс деңгейі мен салықтық тәртіптің дұрыс орындалмауынан сұраныстың азаюына алып келгендігімен түсіндіруге болады. АҚШ-да қонақ үй тиімділігіне қарай менеджерлерге сыйақы тағайындауды басқару шарты кең тараған. Ал қазақстандық желісіз қонақ үйлер келісімдерінде еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру мен басы артық штаттан арылуға ынталандыру көзделмеген.