Туристік кәсіпорын қызметтін ұйымдастыру

КІРІСПЕ

 

Қазақстан Республикасының индустриялық - инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясында, шикізат бағытынан  қол үзуге ықпал ететін экономика  салаларын әртараптандыру жолымен  елдің тұрақты дамуына қол  жеткізу және  сервистік-технологиялық бағыт бойынша даму керектігі жөнінде айтылған. Осындай салалардың бірі – туризм.

Туризм - әлемдік экономиканың маңызды, тез қарқынды дамып келе жатқан салаларының  бірі болғандықтан, туризм саласын  зерттеу, оның өзекті мәселелерін анықтау  және шешу жолдарын іздестіріп, ұсынысты ортаға салудың маңызы зор. Болашағы бар ел болуды ойласақ, тек мұнаймен ғана алысқа бара алмайтындығымызды түсінген жөн. Себебі, мұнай көп көңіл бөлген сайын азаяды, ал туризм керісінше берері еселене түседі. Бұл жөнінде «Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» Қазақстан Республикасының теңдесі жоқ табиғи және мәдени әлеуетіне негізделген қазіргі заманғы туристік индустрия туризмнің, туристік қызмет көрсетулердің халықаралық сауда жүйесіне оралымды кірігуінің табиғи жүйе жасаушы факторы, неғұрлым серпінді дамушы және өзінің капитал сыйымдылығына қарамастан, салынған капиталға қайтарымы жөніннен тиімді салалардың бірі болып табылатындығы жөнінде айтылған.

Сондықтан да, осы дипломдық жұмыста «XXI ғасыр көрнісі» атанып отырған туризм саласының алғышарттары қалыптаса бастаған ерте заманнан бастап, қазіргі күнге дейінгі даму тарихы мен экономикалық көрсеткіштері талданып, ұсыныстар енгізіледі.

Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты – туристік кәсіпорын қызметін ұйымдастыру жолдарын талдай отырып, саланың экономикалық тиімділігін ашып көрсету және болашақта дамытудың жолдары мен мүмкіндіктеріне баға беру.

Жоғарыдағы мақсаттарға қол  жеткізу үшін төмендегі міндеттерге  қол жеткізу қажет. Олардың ішінде ерекше мыналарды бөліп қарастыруға болады:

1. туризм түсінігінің мәні мен қалыптасуы және даму тарихы;
2. туристік индустрияның салаларын талдау;
3. туристік кәсіпорын қызметін ұйымдасытру;
4. саланың қазіргі даму көрсеткіштері;
5. Қазақстан аймақтары бойынша қаржылық –экономикалық талдау;
6. туризмді мемлекеттік реттеу жүйесін қарастыру ;
7. белгілі бір аймақ бойынша туризмді дамытуға ұсыныстар енгізу және тағы басқалар.

Зерттеу объектісі – Орталық Қазақстан туризм нарығының қазіргі жай-күйі және оған қатысатын туристік қызметті ұсынушылар мен тұтынушыларды, жеке өз алдарына бөлек зерттеу.

Жиналған  мәліметтер нәтижесінде анықталған мәселелердің шешу жолдарын ұсыну. Туризм нарығын дамытуға мемлекет тарапынан  қабылданып жатқан жобаларды атай отырып, оны одан әрі жетілдіру жолдарын қарастыру.

  Дипломдық жұмысты орындаудың теориялық және әдістемелік негізі болып Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің заңнамалық базалары және мемлекеттік бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдары, мерзімді басылымдар, интернет ақпараттары, зерттеу жұмысының нәтижелері табылады.

Дипломдық жұмыс 3 тараудан, кіріспеден, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

1 ТУРИЗМ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ    НЕГІЗДЕРІ

 

1.1 Туризм  түсінігінің қалыптасуы мен туристік саланың дамуы

 

"Туризм" және "турист" деген  терминдер әдебиет беттерінде XVII ғасырдың соңында пайда болды, XIX-XX ғасырларда кең қолданыла  бастады. Біршама зеттеушілердің айтуы бойынша, "туризм" сөзі латынның "TOURUARE" - айналу және француздың "TOURISME", "TOUR" - яғни серуен, сапарға шығу деген мағына білдіретін сөздерінен шыққан. Солай бола тұрса да, ең алғаш бұл сөз XVIII ғасырда Британ аралында осы елге келетін англия жастарының саяхатын анықтау үшін қолданылды. Франция, Англия, Германия жастарының оқуларын толықтыру үшін жіберіліп тұрды. Саяхатты "grand tour" десе, саяхатшыларды туристер деп атаған.

Берлиннің туризмді зерттеу институтының журналында "Arhiv fur Fremdenverkehr" (1930-1931 ж.ж) атты мақаланың  алғы сөзінде ресми түрде ғылыми әдебиетте "туризм" деген түсінік XX ғасырдың 30-жылдарында пайда болды.[ 1 ] Туризм деген өте кең түсінік, әдебиеттерде оған берілген әртүрлі анықтамаларды кезіктіруге болады. Мысалы, В.Унцикер туризм деп тек табыс табуға арналмаған, тұрақты жерден тыс жердегі барлық саяхат пен қысқа мерзімдік сапардағы құбылыс пен қатынастың жиынтығын атады. Кейбір авторлар "әртүрлі мақсаттағы спорттық жарыстарды да" туризмге  жатқызды. КСРО-да бірінші болып 1952 жылы В.В Добкович: "Туристік саяхат деп каникул және ұзақ уақытты демалыс кезеңдерінде біздің еліміздің әртүрлі аудандарында болып, сол елдің халықтарының өмірімен және мәдениетімен танысу, табиғи байлықтарымен, тарихи, әскери ескерткіштерімен танысуды айтамыз",- деп туризмге қазіргі уақытқа лайықты анықтама берген болатын.

Туризмге  қысқа да, сәтті анықтаманы Үлкен  Кеңестік Энциклопедия берді:

"туризм - бос уакыттағы адамның белсенді  саяхаты, сапары, жорық жасап демалуы". XX ғасырдың 30-жылдары поляк географы С.Лещинский туризм туралы түсінікті толықтап, "туристік-сауықтыру қозғалысына байланысты теориялық, шаруашылық, географиялық, статистикалық, құқықтық, мәдени және әлеуметтік сұрақтардың жиындысы", - деп анықтама берді.

Туризм  географиясы облысына еңбегін сіңіріп, атағы шыққан В.С.Преображенскийдің  айтуынша, "туризм" термині арқылы мынадай негізгі түсініктер беріледі:

- демография мен халық географиясы  және әділет ғылымы оқитын  халық қозғаласының ерекше түрі;

- экономика саласы, экономика мен  экономикалық географиямен айналысатын  халықтың әлеуметтік- мәдени қажеттілігін  өтейтін салалардың біреуі;

- социология мен рекриациялық  география айналысатын тұрақты  жерден бос уақытты өткізудің  түрі.

Қазіргі туризм анықтамасы екі топқа біріктірілуі мүмкін - жұмыстық және концептуалдық. Біріншісінің экономикалық, құқықтық және басқа да туризмнің аспектілеріне қатысы бар. Екіншісі, концептуалды немесе мәнін көрсететін анықтама, пәнді бүтіндей қамтиды, туризмнің ішкі сырын ашады.

Тарихи  даму процесінде "туризм" және "турист" деген түсінікке біраз өзгерістер енгізілді. Қазіргі халықаралық туризмде "тур" сөзі алдын-ала жоспарланған маршыруты, мерзімі, көрсететін қызметтер тізбегі бар туристік саяхат деген мағынаны білдіреді. Практикалық жағынан туризмнен гөрі турист деген түсінік анықтамасы жағынан анығырақ болғанын қажет етеді. Ең алғашқы "турист " деген анықтаманы Ұлттар Лигасының статистика жөніндегі сұрыптау Комитеті берді (1937 ж). Ол халықаралық түсінікке ие болды және аз түзетулермен біздерге де жетті. Соңғы жылдары "турист" ұғымының анықтамалары ресми халықаралық туристік ұйымдар одағының  жиындарында (Дублин, 1950ж; Лондон, 1957 ж), БҰҰ-ның халықаралық туризм және саяхаттар туралы конференциясында (Рим, 1963 ж), туризм туралы парламент аралық конференцияның конгресінде (Гаага, 1989 ж) талқыланды. Бұл оның теориялық және практикалық жағынан маңызының зор екендігін және оған берілетін анықтаманың толық та  дәлірек болуы керектігін көрсетеді.

Ағылшын тілінің вэбстерлік сөздігі tourist сөзіне "өз ләззаты үшін және мәдени ой-өрісін жоғарлату үшін саяхаттайтын адам", - деген түсініктеме берді.

Қазіргі шақта халықаралық тәжірибеде кең  қолданылып жүрген анықтама 1963 жылы Рим  конференциясында енгізілген және  Дүниежүзілік  Туристік Ұйым (ДТҰ) қолдаған келесі анықтама: "Туристер - бұлар өзінің тұрақты елі емес, ақша табатын іс- әрекеттермен айналыспайтын, басқа бір елге қандай да болмасын бір мақсатпен келуші адамдар". Бұл анықтама мыналарды қамтиды:

- туристер немесе келушілер  деп, осы елде кемінде 24 сағат  болатын адамдарды атайды және  олардың саяхат жасау мақсаттарын  мынандай топтарға бөлуге болады: а) бос уақыттарын көңіл көтеруге, каникулға, оқуға, спорт немесе діни қажылыққа пайдалану; б) жұмыс бабымен, отбасы ісімен немесе конференцияға келушілер.

- экскурсанттар немесе уақытша  келушілер, елде 24 сағаттан аз  болатындар (теңіз рейсіне қатысушыларды қосқанда).

Ал, Қазақстан  Республикасының 2001 жылғы 13-маусымдағы "Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы" заңында төмендегідей анықтамалар берілген:

"Туризм - жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма  төрт сағаттан бір жылға дейін,  не жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытша болған елде (жерде) ақы төлейтін қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп өтетін саяхаты".

"Турист - жиырма төрт сағаттан бір жылға дейінгі мерзім кезеңінде уақытша болатын елді (жерді) аралап көретін және ақылы қызметпен айналаспай сол елде сауықтыру, танымдық, кәсіби-іскерлік, спорттық, діни және өзге де мақсаттарда кемінде бір рет түнеп шығатын жеке тұлға".

Жалпы туристік терминдер мен түсініктердің  дәл мағынасын анықтаумен әртүрлі  ұйымдар, олардың ішінде Ұлттар Лигасы, БҰҰ, ДТҰ және экономикалық даму мен әріптестік ұйымы айналысады.

Қорыта  айтқанда, туризм адамның саяхаттауға, демалуға, экскурсияға шығуға және т.б деген қажеттіліктері мен  мүдделерін қанағаттандыруға бағдарланған. Сонымен, адамдардың бос уақытының  кезеңдік және обьективті шегін кеңейту, оны мазмұнды және пайдалы демалыспен толықтыру, жалпы ой-өрісті дамытуда туризмнің басты мақсатын көреміз. Саяхаттың көптеген ғасырлық тарихы, географиялық ашулар, жаңа аудандарды өндірістік игеру, әлемдік шаруашылық байланыстың кеңейуі нәтижесінде көптеген ғылыми әдебиеттер, күнделіктер, есеп берулер жиналды. Олар адамның мәдениет, техника және ғылымның әртүрлі салаларында білімінің толығып, шыңдалуына негіз болды.

Б.э.д II ғасырдың өзінде адамдар жоғары қарқындылықпен алыс жерлерге саяхаттай бастады. Олар тек қана іскерлік немесе тауар алмастыру мақсатында ғана емес, сонымен қатар қазір "туризм" аталып жүрген мақсатта да сапарға шыққан. Көптеген адамдарда жаңа жерді көру, сол елдің халқының өмірі, салт-дәстүрімен танысуға деген қажеттілік, қызығушылық пайда болды. Әлемнің ешқандай мемлекетінің, тіпті Ежелгі Грецияның ғалымдарының өзі "туристік қозғалыстың" дәл қай уақытта пайда болғанын дөп басып айта алмайды. Тарих бізге ең алғаш өз мекенін тастап, жаңа қалалар мен елдерді іздеп шыққан алғашқы саяхатшының да атын қалдырмады. Бірақ, антикалық дәуірдің өзінде адамдарды олардың географиялық көршілері қызықтыра бастағанын сенімді түрде айтуға болады. Сондықтан да, ең бірінші саяхаттар жөнінде ақпараттар да антикалық кезеңде кездеседі. Осының барлығы саяхаттың ерекше түрі - туризмнің пайда болуына әсер етті. Сонымен, туризмнің өзіндік ерекше даму тарихы бар. Енді соған тоқталсақ:

Туризм  тарихы дегеніміз - саяхаттардың (жорықтардың, экскурсиялардың) ең қарапайым түрінен бастап, күрделі түрлерін қоса және көне заманнан қазіргі заманға дейінгі жүріп өткен жолын зерттейтін ғылым.

Туризм  қоғамдық, шаруашылық және кеңістіктік  құбылыс ретінде ежелгі замандарға терең тамыр жайған мол дәстүрге ие. Туристік әдебиеттерде  туризмнің  дамуын кезеңдерге бөлу жайында көптеп айтылады, әсіресе В.Унцикер мен Дж. Мариотти секілді ғалымдардың ортақ еңбегінде. Бұл еңбекте К.Пшеславскийдің (1973ж) бөлген кезеңдері келтірілген:

1) XVIII ғасырдың соңына дейінгі туризм

а) ежелгі туризм

б) орта ғасырлар мен қайта өрлеу дәуірі кезеңіндегі туризм

в) XVII және XVIIIғасырлардағы туризм

2) XIX - XX ғасырлардағы - II Дүниежүзілік соғысқа  дейінгі туризм

3) Қазіргі  заманғы туризм

Дегенмен, туризмнің даму тарихын кезеңдерге бөлу жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Солардың ішінде ең көп тарағаны туризмнің даму тарихын 4 ірі кезеңдерге бөлу. Олар:

− Көне заманнан XIX ғасырдың басына дейінгі  кезең немесе "туризм тарихының алды" деп атайды;

− XIX ғасырдан XX ғасырдың басыны дейінгі "элитарлық  туризм " кезеңі;

− XX ғасырдың басынынан  II Дүниежүзілік соғыстың басталуына дейінгі кезең (бұл әлеуметтік туризмнің қалыптаса бастауы);

− II Дүниежүзілік соғыстан қазіргі  заманға дейінгі кезең немесе "жаппай туризм" кезеңі. Енді, осы кезеңдердің әрқайсысындағы туризмнің ерекшеліктеріне қысқаша тоқталып өтсек:

1-кезең - "Туризм тарихының алды"

Ежелден Жерорта теңізінің халықтарында кез-келген көрші мемлекеттер жөнінде  деректер беретін географиялық карта, суреттемелері болған. Адамзаттың Антикалық  даму кезеңінде сахаттауының негізгі  мотивтері болып: білім алу, емделу, сауда-саттық және діни мақсаттар болған. Көрші мемлекеттермен сауда-айырбас қатынасын реттеу үшін адамдарға сол елдер жөнінде (салт-дәстүр, т.б) дәл және сенімді ақпараттар қажет болды. Сондықтан да, арнайы адамдар сол елдерге барып, қажетті мәліметтерді жинай бастады. Бұл кезеңде өздерінің кемелерімен ашық теңізге финикиліктер де сапарға аттанған. Олар сауда  жасау  мақсатында Жерорта теңізінен асып, Европа мен Африканың батыс жағалауларына дейін барған. Ал, ежелгі грек ғалымдары Пифий (б.э.д IV ғ) мен Геродоттың (б.э.д V ғ.) сапарға шығу себептері мүлдем өзгеше болған, олардың мақсаты жаңа жерлерді зерттеу, игеру болатын. Тарихтағы алғашқы географиялық еңбектер осы ғалымдардың есімімен байланысты болды. Ежелгі Грецияда алғашқы  спорттық мақсаттағы саяхаттар пайда болды. Олимпиадалық ойындарға тек қана Эллададан ғана емес бүкіл Жерорта теңізі бассейнінен көрермендер жиналатын болған. Осы кезеңге шет елден келген қонақтарға арналған алғашқы қонақ үй типтес үлкен үйлердің салынуын жатқызуға болады. Жаңа дәуірдің басында бүкіл географиялық ашуларлар жөнінде мәліметтер Страбон мен Клавдий Птоломейдің еңбектерінде жарық көрді. Ежелгі Рим ақсүйектерінің балалары білім алу үшін міндетті түрде Грецияға аттанған. Бұл "оқу-білім туризмінің" дамуына әсер етті. Ал, Римнің гүлденген шағында Грецияға көңіл көтеру, ойын-сауық үшін саяхаттады (оған грек театрларын тамашалауды айтуға болады). Римдіктер әсіресе емдік қасиеті бар минералды бұлақ көздерінде сауыққанды ұнатты (емдік  туризм). Мұның барлығы "ежелгі" туристер үшін уақытша тұрғын үй мәселесін туындатты, бұл өз кезігінде туристік инфрақұрылымының дамуына алғышарт болды. Б.д.д  I-II ғасырларда Рим Империясында мемлекет қаржыландыратын "керуен сарайлар" пайда бола бастады. Олардың бір-бірінен ара-қашықтығы бір күн жылқымен жүргендегіге тең болған. Мұндай "керуен сарайлар" тек қана ірі қалаларда ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік шенеуніктер, қызметкерлер қатынайтын жол магистральдарында, тіпті Галлия (қазіргі Францияның территориясы) мен Кіші Азияға апаратын курьерлерлік жолдар бойында да орналасқан. Осы кезеңде, дәлірек айтсақ VII-XI ғасырлардағы араб саяхатшыларын атап өтпеске болмайды. Әсіресе, Басрылық көпес Сүлеймен  Қытай, Үндістан және  басқа да көптеген елдерге саяхат жасап, адамдардың қоршаған әлем жайында ақпаратының молаюына септігін тигізді.