Туристік кәсіпорын қызметтін ұйымдастыру

Жылдар  бойы қалыптаспаған саланы нарықтық экономикасы қатты дамыған, бәсеке қабілеттілігі жоғары батыс елдерімен  иық тіресу оңай қызмет емес екендігін білеміз. Алайда, еліміз тарихына көз жүгірте отырып, Қазақстанның қазіргі территориясында ежелден көшпенді мал шаруашылығының жоғары дамығандығы, бабаларымыздың діни мақсатта Меккеге қажылыққа барып парызын өтеуі, кең байтақ елімізден Ұлы Жібек жолының бір тармағының өтуі және өз жолында керемет қалаларды қалдыруы елімізде туристік қозғалыс нышандарының бастауы тарихтың төрінде жатқанын көрсетеді.

Енді, Қазақстандағы туризмнің  дамуының қазіргі жай-күйіне талдау жүргізейік: Туристік нарықтың статистикасына жасалған талдау арқылы Қазақстанда туризмнің түрлерінің әр жылда әркелкі жағдайда екендігін байқауымызға болады. Бұл туралы резиденттердің және резидент емес туристердің қозғалысынан көруге болады.

2.1 суретте Қазақстан Республикасындағы туристік ағын көлемінің өсу серпіні көрсетілген.

Қазақстан Республикасы бойынша 2000 жылдың ішкі туризмін талдайтын болсақ, ел өңірлерінде 941 мың адам саяхатқа шыққан, ал бұл көрсеткіш 2005 жылы 3280 мың адамға өскен. Яғни, талдауға алынған жылдар ішінде ішкі туризм көрсеткіші 2339 адамға өсті. Ішкі туризм бойынша саяхаттаушылардың санының артуына мемлекеттегі әлеуметтік–экономикалық жағдайдың тұрақтылығы, халықтың ақшалай табысының өсуі тікелей ықпал етті.

 

         Сурет  2.1 Қазақстан Республикасындағы туристік ағын көлемінің өсу серпіні

 

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара қызметінің және Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері  бойынша сырттан келушілер туризмі  көлемінің 2004 жылғы 4291 мың туристен 2005 жылы 4365 мың туристке дейін тұрақты арту үрдісі байқалады. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің 2000 жылдан бастап 2005 жылды қоса алғандағы деректерін талдау сырттан келушілер туризмі географиясының 2000 жылғы 60 елден 2005 жылы 161 елге дейін кеңейгенін көрсетеді. Жыл сайын сыртқа шығушылар туризмінің көлемі артуда. Егер 2000 жылы туристік фирмалар шетелге 67360 туристі жіберсе, ал 2005 жылдың қорытындылары бойынша кеткен Қазақстан Республикасы азаматтарының саны 210692 туристі құрады.

Халықаралық туристік нарық бүгінгі күні миллиардтаған  айналымы бар және қатаң бәсекелестікте жұмыс істейтін орасан зор механизмді білдіреді, сондықтан, бірінші кезекте  міндет Қазақстанға ғана тән ерекшелігі бар және сұраныс болатын туристік өнімді анықтау болып отыр. Соған байланысты нарықтың қай сегментінде қазақстандық турөнімнің жарқын болашағы бар екені көрінетін болады.

Осыны анықтау мақсатында, Қазақстанның Туристік Ассоциациясы және Халықаралық IPK (Халықаралық консалтинг компаниясы) компаниясы әлемдегі туризм индустриясының белсенділері: Германия, Ұлыбритания, Оңтүстік Корея, Жапония және Франция елдерінің тұрғындары арасында, олардың Қазақстан туризмі туралы ойын білу мақсатында сауалнама жүргізген болатын. Сауалнама нәтижесінде, Қазақстандық бағытқа тек Ұлыбритания және Оңтүстік Корея тұрғындары қызығушылық танытқандығы анықталды. Бұл мемлекеттердің сауалнамаға қатысқан респонденттерінің 10 пайызы ғана елімізде демалыстарын өткізуге дайындығын көрсетті. Олардың 75 пайызы жабайы табиғатты, 68 пайызы шексіз құмды даланы, 69 пайызы емдік қасиеті бар тұзды көлдерді, 59 пайызы тауға өрлеуді көздесе, 63 пайызы көшпенділер тарихына қызығушылықты көрсетті.

Туристердің тек шағын тобы ғана қала бойынша экотурларға, Каспий теңізінде  саяхат жасауға және «Байқоңыр» ғарыш айлағын көруге асығыс екен. Сондай-ақ, IPK компаниясының сарапшыларының айтуы бойынша, шет ел туристерінің демалыстарын Қазақстанда өткізуіне итермелейтін бірден-бір себеп – еліміздегі саяси – экономикалық тұрақтылық. Көріп отырғанымыздай, шетелдіктерді батыстық стильдегі көрікті жерлер қызықтыра бермейді. Олар әр елдің салтын көріп, танысуға келеді. Сондықтан ауылдық жерді туристердің көптеп келетін жеріне айналдыруға мүмкіндік бар, яғни біздің өз ұлттық менталитетімізге сай, ешкімге ұқсамайтын туристік имиджімізді қалыптастыруымыз керек.

Қазақстанда небәрі 8 ірі туристік ұйым болды. Олардың  қызметі туристік жолдаманың бағасына кірмейтін визалық, экскурсиялық және өзге де қызмет көрсетулерді ұсынуға  бағдарланған және де туристердің бүкіл ағынының 0,4%-ін ғана қамтыды. Ал, 2005 жылы туристік қызметті жүзеге асыру құқығына лицензиясы бар 846 туристік ұйым мен 30 жеке кәсіпкер тіркелді. Әрекет етуші туристік фирмалар мен қонақ үй шаруашылығы кәсіпорындарының басым көпшілігі Алматы қаласында (605), Шығыс Қазақстан (124), Қарағанды (122), Алматы (71) облыстарында және Астана қаласында (79) Қазақстанның туристік қызмет көрсетулер нарығында 3,2 мыңға жуық адам, 1,5 мың кәсіби гид пен экскурсияшы жұмыс істейді.

Туристік  нарықтың барлық ұйымдарының 98,3 %-ін шағын кәсіпорындар (жұмыс істейтіндердің саны 50 адамға дейін) білдіреді. 250 адамнан аспайтын персоналы бар орташа кәсіпорындар 1,3%-ті, ал ірілер 0,4%-ті құрайды. Талдауға қарағанда, туристік ұйымдардың көпшілігін шағын және орта кәсіпорындар құрайды, олар әлем елдерінің көбінде инновацияларға негізделген экономикалық өсімнің тиімді генераторы болып табылады. Қазақстанның туристік ұйымдары әлемнің жетпіс елімен ынтымақтаса жұмыс істейді.

Төмендегі суретте туристік фирмалар қызмет көрсеткен  келермендер туризм типтері бойынша көрсетілген (сурет 2.4).

2.2 суретінен Қазақстан Республикасының туристік фирмалар қызмет көрсеткен келермендердің жалпы саны 2003 жылы 229014 адам болса, 2005 жылы олардың саны 434943 адамға өскендігін көруге болады.

Суреттегі мәліметтерден байқап отырғанымыздай, туризмнің барлық түрлері бойынша тұрақты өсу байқалады. Оның ішінде туристік фирмалардың қызметін пайдаланатын сыртқа шығушылардың саны көп. Мысалы, 2003 жылдан 2005 жылға қарай шығу туризмі 2,23% жоғарылаған. Ішкі туризмде де айтарлықтай жетістіктер бар, Қазақстан ішінде саяхаттаушылардың саны 2003 жылы 89332 адамнан 184379 адамға жоғарылаған.

 

2.2 Туристік фирмалар қызмет көрсеткен келермендер туризм типтері бойынша

Туристік  фирмалардың қызметін пайдаланатын туристердің санының артуы халықтың турфирмаларға сенімінің артып, әл-ауқатының жақсарғандағын аңғартады. Халықаралық туризмді дамытуға ықпал етуші негізгі факторлардың бірі жолаушыларды тасымалдау жүйесі болып табылады. Оның ішінде әуе көлігі маңызды болып табылады. Қазіргі уақытта Республикаға алыс шетелдің алты авиакомпаниясы («KLM», «Lufthansa», «British Airlinees», «Asiana Air Arabia», «China South Airlines», «Turkish Airlines») тұрақты ұшып тұрады. Ұлттық авиатасымалдаушы  “Эйр Астана” Түркия, Германия, Қытай, Оңтүстік Корея, Тайланд, Ұлыбритания, Үндістан, БАӘ, Нидерландыға тұрақты рейстер жасайды.

Бүгінде Қазақстанның халықаралық  авиатасымалдарға қол жеткізе алатын әуежайлары: Астана, Алматы, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Орал, Өскемен, Шымкент қалаларында бар.

Қазақстан аумағы бойынша өзімізде жасақталған 132 бағдар жолаушылар поезды жүріп өтеді. Оның ішінде қала маңындық қатынаста 69 бағдар бойынша; жергілікті қатынаста – 49, мемлекетаралық қатынаста  – 11, халықаралық қатынаста – 3 поезд жүреді. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы аумағы арқылы ТМД елдерінде жасақталған 17 жолаушылар поедзы бағдары өтеді.

Республикалық маңызы бар жалпы  пайдаланудағы автомобиль жолдары  тізбесіне ірі туристік объектілерге апаратын және туризмді одан әрі дамытуда барынша қызығушылық тудыратын  мынадай жолдар енгізілуіне байланысты соңғы жылдары туристік мақсатта автокөлік белсенді түрде пайдаланылып жүр:

1)Ташкент  – Шымкент – Тараз – Алматы - Қорғас; 2) Шымкент –Қызылорда –  Ақтөбе – Орал – Самара; 3) Алматы – Қарағанды – Астана– Петропавл; 4) Астрахань – Атырау – Ақтау – Түркіменстан шекарасы; 5) Омбы – Павлодар – Семей – Майқапшағай; 6) Астана – Қостанай – Челябинск − Екатеринбург.

Каспий  теңізіндегі Ақтау порты Қазақстанды  Ресей, Түркіменстан, Әзірбайжан және Иран порттарымен байланыстырады. Қазақстан Республикасында Ресей Федерациясымен және Қытай Халық Республикасымен ішкі су жолдары бойынша қатынастар бар. Елдің басқа да су артериялары туристік мақсатта пайдаланылмайды. Сонымен қатар жүргізілген зерттеулер нәтижесінде Еуропадан келген туристердің Каспий теңізі бассейіні аумағына үлкен қызығушылығы жағажай туризмінде де және круиз ұйымдастыруда да байқалды.

Төмендегі кестеден қатынас құралдары бойынша  туризм жіктемесін көре аламыз (кесте 2.1).

 

	Қызмет  көрсетілген туристер
	Барлығы (адам)	Әуе көлігімен	Темір жол көлігімен	Қала аралық автобуспен	Өзге құрлық құралдарымен	Су көлігімен
	2003
Барлығы	229014	100973	32935	59062	36030	14
Келу туризмі	94692	58413	7723	27009	1547	-
Шығу туризмі	44990	41268	2126	401	1195	-
Ішкі туризм	80332	1292	23086	31652	33288	-
	2004
Барлығы	292738	119025	26348	108567	38798	-
Келу туризмі	154885	80293	9868	63806	918	-
Шығу туризмі	31367	28542	1113	809	903	-
Ішкі туризм	105486	10190	15367	43952	36977	-
	2005
Барлығы	434943	248578	44709	87615	53765	276
Келу туризмі	39872	34545	3979	614	734	-
Шығу туризмі	210692	153944	16929	30440	9379	-
Ішкі туризм	184379	60089	23801	56561	43652	276

Кесте 2.1 Қатынас құралдары бойынша туризм жіктемесі

 

Статистикалық деректерге сәйкес 2005 жылы әуе көлігі қызмет көрсетулерін 248578 турист (57,2%) пайдаланған. Ал, 2003 жылы бұл көрсеткіш небәрі 100973 туристті (44,0%) құраған. 2005 жылы темір жол көлігін 44709 турист (10,27%) пайдаланса, 2003 жылы 32935 турист (14,4%) осы көлікті пайдаланған. 2005 жылы қаларалық автобустардың қызмет көрсетулерін 87615 (20,1 %) турист, басқа да құрлықтағы жол құралдарын 53765 (12,36 процент) турист пайдаланған.

Бүгінгі таңда Қазақстан аумағында тұрақты  рейстермен жұмыс істейтін 6 шетелдік авиакомпания бар. Қазақстандық авиа желілерде алыс шетелдің 7 еліне тұрақты рейстер бар. 12 авиакомпания ТМД елдерінен тұрақты рейстермен жұмыс істейді. 8 халықаралық әуе айлағы, халықаралық тарифке уақытша қол жеткізуі мүмкін 7 әуе айлағы және ішкі тарифке қол жеткізуі мүмкін 6 әуе айлағы бар. Жергілікті туристік компаниялар сандай-ақ, тікұшақтарды пайдаланады, бірақ олар негізінен қымбат турлар үшін немесе туристерді қиын аудандарға жеткізуге арналған. Туристердің көпшілігі сервис және қызмет көрсету сенімділігі жағынан отандық тасымалдаушыларға қарағанда авиарейстерін жүргізетін шетелдік тасымалдаушылардың қызметін пайдаланғанды жөн көреді, мұның өзі отандық тасымалдаушылар жасайтын авиарейстерге жолаушылар сенімділік деген сөз. Оның үстіне, авиабилеттер құнының қымбаттығы Қазақстанның туристік өнімінің құнын өсіреді және тиіснше оның халықаралық нарықтағы бәсекелестік қабілетін төмендетеді.

    Жоғарыдағы талдауларға сүйене отырып, елге түсімді көбейтудің және халықты жұмыспен қамтудың стратегиялық маңызы бар көзқарас тұрғысынан алғанда, ішкі және келу бағыттарындағы туристер ағыны, әлі де ұлттық туризмде аз үлес құрайды, алайда жеткілікті дәрежеде тұрақты, ал кету бағытында тұрақты өсу байқалады. Сонымен, жоғарыдағылырдан шығатын қорытынды елімізде туризм саласын дамытуды әрі қарай жалғыстыру керек және ішкі туризм түрін арттыруға жағдай туғызу қажет.

 

 

 

 

 

 

2.  Орталық Қазақстан бойынша жастар туризмін маркетингтік  зерттеу

 

Туристік  кәсіпорын қызметін уйымдастыру  мақсатымен маркетингтік зерттеудің нақты бағдарламасын құрып алуы қажет. Әртүрлі ғылыми әдебиеттерде бұл үрдісті әртүрлі кезеңдерге бөліп қарастырады. Е. Голубков маркетингтік зерттеуді келесідей кезеңдерге бөлуді ұсынады.

1. Зерттеу  мәселесі мен мақсатын анықтау:

– зерттеу  жүргізу барысында қажеттіліктерді анықтау;

– мәселені анықтау;

– мақсатты қалыптастыру.

2. Зерттеу  жоспарын талдау: