Туристік кәсіпорын қызметтін ұйымдастыру

Саяхаттың дамуындағы тағы да бір маңызды фактор ол - діни мотив (қажылық туризмі). Мыңдаған дінге сенушілер мұсылман және христиан әулиелеріне саяхаттаған. Осы кезде  христиандармен Шығысқа ұйымдастырылған Крест Жорығын атап өтуге болады. Оған тек әскери адамдар ғана емес, сонымен қатар баю мақсатын көздеген көпестер мен шіркеу қызметкерлері және көптеген кедей шаруалар аттанды.

Кейіннен  Ағартушылық және Қайта Өрлеу  кезеңдерінде діни мотивтер әлсіреп, орнына әртүрлі мақсаттағы жекеленген саяхаттар көбейді (білім алу, емделу, көңіл көтеру). Ақсүйектердің балалары, жас дворяндар жиі Европа елдеріне өзіндік "гранд-турлар" ұйымдастырып саяхаттады. Біреулері танымдық мақсатта болса, екіншілері ойын-сауық пен қызық іздеді. Мысалы, Англияда мұндай саяхат маршруты Лондоннан басталып Парижде ұзақ тоқтап, одан Италиға: Генуя, Милан, Флоренция, Рим қалаларында саяхаттаған. Ал, қайтар жол Швейцария, Германия, Нидерланды елдері арқылы өткен.

XV ғасыр  - XVII ғасырдың екінші жартысында Ұлы географиялық ашуларға алғышарттар қалыптаса бастады. Карта бетінде "қара дақтар", дәлірек айтқанда ашылмаған географиялық жерлер саны азайды. Құрлықтар мен елдердің, мұхит, теңіздердің толық суреттемесін А.Никитин, Марко Поло, Васко де Гамма, Христофор Колумб т.б  саяхатшылар жазып қалдырды.

2-кезең – «Элитарлық туризм» кезеңі

Бұл кезеңде туристік қозғалыстың интинсивтілігіне септігін тигізген транспорт саласындағы  техникалық прогресс болатын: 1807 жылы Фултон параходты, 1814 жылы Стефенс паравозды ойлап тапты, пошта жүйесі жетілдендіріліп, ол Европадағы жолдар жүйесінің кеңейуімен қатар жүрді. 1830 жылы Англияда алғашқы автобус пайда болды, ол тек бірнеше жолаушыны тасуға ғана арналды. Ол кезде оны омнибус деп атады және олар бу двигательмен жүрді. Мұның барлығы саяхаттың қауіпсіздігін жоғарылатып, жолға жұмсалатын уақыт пен шығынды төмендетті. Жаппай жераударылғандардың Америкаға бет алуы теңіз хабарларын дамытты, ал XIX ғасырда ірі параход компаниялары пайда бола бастады.

Ғылыми Техникалық Прогресс және еңбекшілердің әлеуметтік күресі, сонымен қатар батыс европалық халықтың жағдайының жақсаруы жұмыс уақытының қысқарып, басында ақысыз, содан соң ақы төленетін демалыстың енгізілуіне септігін тигізді. Ең алғаш Германияда 1873 жылы мемлекеттік қызметкерлерге арналған демылыс жөнінде заң қабылданды.

Осының  барлығы уақытша келген қонақтарға қызмет көрсететін ұйымдардың пайда  болуына алып келді. Қарапайым пансионаттардың, керуен сарайлардың, "қонақ бөлмелердің " орнына алғашқы қонақ үйлер  келді. 1812 жылы  орталық Швейцарияда "РИКИ-КЛЕСТЕЛИ", 1832 жылы Фаульхорн каласында  отельдер салына бастады. 1801 жылы Германияның Баден-баден қаласында жоғары класстық "Бадише Хоф", ал 1856 жылы Швейцарияның  Интерлакен қаласында  "гранд-отель Швайцерхофт" қонақ үйлері салынды.

Швейцариялық  туризм зерттеушісі профессор К.Каспар өз еңбегінде былай атап көрсеткен: "туризмнің бұл даму кезеңінде  бірінші кезекте қоғамның аристократ өкілеріне, "жаңа дворяндарға", "бас офицерлерге" арналып жоғары дәрежелі, тамаша қонақ үйлер салынды". Бірақ, ол кездегі сервисті қазіргі күнгімен салыстыруға мүлдем келмейді. Оны сол заманнан біздің күнге дейін сақталған ескі хабарландырулар дәлелдейді. Мысалы, Австриядағы альпілік отельден сол кездердің хабарландыруы табылды, онда былай делінген: "Туристерден өтініш: американдықтардан - түнгі екіден кейін оралмауын, шведтіктерден - танғы алтыдан ерте тұрмауын, итальяндықтардан - кешкі оннан кейін жай сөйлеулерін сұранамыз! Ұлыбритания туристеріне қонақ үйге иттермен кіруге тыйым салынатынын ескертеміз!".

Ал, Канаданың  Квебек провинциясының қонақ үйінде 1882 жылы қожайынмен жазылған ереже  бүгінгі күге дейін ілініп тұр: "Төсекке  жатар алдында  міндетті түрде  аяқкиімдеріңізді шешіп жатуларыңызды  өтінеміз және барлық қонақтарды танғы алтыдан ерте тұруларын сұраймыз! Себебі, төсек жапқыш таңғы асқа дастархан ретінде керек!" Мүмкін қонақ үйдің қазіргі қожайыны "бұл сөздерді оқыған қонақтар, қазіргі күннің сервисін жақсы бағалайтын болады" деген ойда болса керек.

Осы кезде Германияда алғашқы минералды сулардың курорты ашылды, дәлірек айтқанда: Хайлигендаммен, Нордерн, Травемюн қалаларында.

Жыл мезгіліне байланысты элита өкілдері француз немесе итальян Ривьерасында, болмаса Швейцария мен Германияның  термалды курорттарында демалды, не Солтүстік Африка, Египет, Грецияға ұзақ саяхатқа шықты.

XIX ғасырдың  екінші жартысында туризм индустриясы  өз аясын кеңейтіп алғашқы  туризм бюролары пайда болды,  олардың мақсаты туристерге қызмет  көрсету және саяхатты ұйымдастырып  беру. Осы кезде "пэкидж-тур"түсінігі пайда болды.Алғашқы "пэкидж-турды" яғни, кешенді туристік қызметтерді бір бағада сатуды баптистік қозғалыс миссионері, Лайцестердің ұстасы Т.Кук ұйымдастырған болатын. Ол 1841 жылы Мидлян темір жол қоғамымен бөлек поезда Лейстерден Лоногобургке дейін және кері қайтуға билетті  шегеріммен  алу туралы келісімге отырады. Саяхатқа ол жергілікті бағдарламаларды және жарнаманы қосты. Қызметтер кешені келесілерден тұрды: поездбен 20 мильдік саяхат, купеде жеңіл түстік және үрлемелі оркестр. Жалпы саяхатқа 570 адам қатысты, ол әрбір адамнан 1 шилингтен алды.

Атап  кететін жай, Т.Кук бұл саяхаттарды  ұйымдастырғанда табыс табуды емес әлеуметтік мақсатты көздеген. Т.Кук  шет елге бірінші саяхатты 1855 жылы Париждегі бүкіл әлемдік көрмеге  ұйымдастырды. Ал, 1856 жылдан бастап мұндай саяхаттарды европа елдеріне жиі ұйымдастыратын болды. Оның қызметінің табысты болғандығы соншалықты, кейіннен ол " Т. Кук және Ұлы " атты турбюро ашады. Бұл турфирма қазірге дейін жұмыс істейді.

Бүгінгі күннің туристік фирмалары Т. Кук  енгізген жаңалықтары қазіргі күнге дейін қолданылады. 1.1 суретте Т.Куктың енгізген жаңалықтары көрсетілген.

1862 жылдан  бастап оқырманға туристік саяхаттың  мәнін түсіндіретін каталогтар шыға бастады. Осының барлығы туризмге сұраныстың ұлғайғандығын көрсетеді. Германияда "Райзебюро Штанген" атты алғашқы турфирма 1863 жылы Бреслау қаласында ашылды. Ол көбіне белсенді түрде теңіз саяхаттарын ұйымдастырды. Ол қызметтер көпшілікке қолжетімсіз болғанына қарамастан, өте үлкен сұранысқа ие болды. Тек, XX ғасырдан бастап орта тап өкілдеріне де саяхаттауға мүмкіндік туды.

3-кезең  - Әлеуметтік туризмнің қалыптаса  бастауы

Туризм  өзінің ІІ-ші кезеңі "Өрлеу дәуірінде" көптеген жетістіктерге қол жеткізген болатын, дегенмен 3-кезеңде бірнеше себептерге байланысты әлемнің көптеген елдерінде, туризм және де экономиканың барлық салаларында "тоқырау кезеңі" басталды. Ол ХХғ 30-шы жылдарындағы экономикалық депрессия және екі Дүниежүзілік соғысқа байланысты болды, осының барлығы туризмнің дамуын 30 жылға жуық "тоқтатып" тастады. Бірақ, дәл осы кезеңде "жаппай  туризмнің" алғышарттары қалыптасты. Ел ішіндегі және шет елге туристік саяхаттар мазмұны өзгере бастады. Туристердің саяхаттау мақсаты ойын-сауық, көңіл көтеру ғана емес, енді танымдық мақсаттарға ауысты. Маршрутар көбіне тарихи орындарға, мәдениет ескерткіштері орналасқан жерлерге  жасалатын болды. Халықаралық туристік қозғалыстың көп бөлігі Европа елдеріне тиесілі болды.

Ал, Германияда жаппай туризмнің дамуыны серпіліс берген ұлттық- социализм болатын. Ел басшылары "халық" бірлігі идеясын жүзеге асыра отырып, демалу мақсатында жапай ұйымдастырылған туризмнің дамуына серпін берді. Бұл қызметті арнайы ұлттық-социализм ұйымы "Қуаныш арқылы күш" (kraft durch Freude) басқарды. 1933 жылы ағартушылық және (пропаганда) министірлігіне қарасты империялық туризм комитеті құрылды.

 

Сурет 1.1 Т.Кук енгізген жаңалықтар

 

Бұл саланың  жалпы идеологиясын А.Гитлердің  өзі жасады: "Мен жұмысшыларға бос уақыттың және жеткілікті дәрежеде демалуға барлық жағдайдың ұйымдастырылғанын қалаймын. Себебі, менің халқымның жүйке жүйесінің мықты болғанын ойлаймын, тек сондай халықпен ғана Үлкен Саясат жүргізуге болады!" Тарих Гитлердің "үлкен саясатына" кінә тақты, бірақ бұл жерде назар аударатын жайт, нацистік тәртіп жұмыскерлердің  жаппай демалысын ұйымдастыруға көп көңіл бөле отырып, туризмге халықтың жаңа тап өкілдерін тартып, оның әлеуметтік деңгейін кеңейтті. Германия үкіметі топтық демалыстың - круиздер, темір жол турлары, туристік жорықтардың ұйымдастырылуыны қатысты. Ыңғайлы баға Германиядағы бірінші "Туристік жарылыстың (бумның)" болуына әсер етті (сурет 1.2).

4 -кезең - "Жаппай  туризм" кезеңі         

    Жоғарыда айтылғандай, Дүниежүзілік соғыстар туризмнің дамуын біраз уақытқа тоқтатып тастады. Тек соғыстан кейін ғана өз дамуын әрі қарай жалғастырды. Дәл осы кезден бастап, туризм жаппай сипатқа ие болады: ол көптеген жоғары индустриялды дамыған мемлекет халықтары үшін қажеттілікке айналды.

1950 -1960 жылдары Батыс  европалық елдерде туристік фирмалардың  белсенді түрде дамыған және әртүрлі көңіл көтеру мен қонақ үй, мотельдердің жаппай салына бастаған кезі.

 

Сурет 1.2 Германиядағы "Туристік жарылыс (бум )"

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Айта  кетер жай, XX-ғасырдың 50-ші жылдарындағы Европалық туризм көбіне американдық  туристерді қабылдауға бағдарланды, себебі олар қабылдаушы мемлекеттерге доллар-валюта ағымының құйылу көзі болатын. Ал, XX-ғасырдың 60-шы жылдары мен 70-шы жылдарының ортасы кіру, сондай-ақ шығу туризмінің экстенсивті өсуімен және туристік ұйымдардың көбеюімен ерекшеленеді. XX-ғасырдың 80-ші жылдары туризмінің өсу темпі тоқтағанмен, турфирмалар өндіріс көлемін жоғары дәрежеде ұстап тұрды. Тіпті, осы кезде туристердің түнеу ұзақтығы 1,9 есеге ұлғаяды, егер 60-шы жылдары ГФР-де бүкіл халықтың 27% ғана туристік саяхатқа қатысса, 1980 жылы олардың сана - 57,7 %  құраса, 1987 жылы 64,4% жетеді.

II Дүниежүзілік  соғыстан кейін туризм нарығында  сұраныс пен ұсыныс түбегейлі  өзгеріске ұшырады, жаппай конвейірлік  туризм  диференцияланған түрге  көшті. Екі жағдайда да жаппай  туризм жөнінде айтылып отыр, демек оған тек элита өкілдері ғана емес, орта тап та қатысады, демек XX-ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап табысы төмен халық өкілдері де қатыса бастайды.

Конвейрлік  туризм  дегеніміз - туристер қажеттілігі  мен мотивациясының біртектілігі, демек  ұсынылатын қызметтер де тұлғасыз-конвейрлік сипатта болады. Ал, дифференцияланған туризмнің өзгешелігі - туристер қажеттілігі мен мотивациясының әртүрлігі, туристік сұраныстағы тар маманданған сегменттердің көптігі мен ұсынылатын қызметтердің түрлілігі және туристік ұсыныстың анық мамандануы. Бұл туризм түрі үшін ең бастысы кең емес, терең ассортименттер қызметі маңызды. Басқаша айтқанда, турфирмалар тур өнімнің көп түрін емес, тек бірнеше түрін ғана ұсынады, бірақ олардың әр қайсысының көптеген нұсқалары болады. Жаппай конвейрлік туризмнен дифференцияланған туризмге көшу, өндірушілер нарығынан тұтынушылар нарығына өтумен бірдей жүрді. Енді, туризмнің Қазақстанда даму тарихына тоқталсақ:

Ұлы Жiбек жолы бойында орналасқандықтан Қазақстан аумағындағы қалалар  мен табиғаты ғажайып қорықты жерлер ежелден саяхат және туризм нысандары болып табылған. Қазақстандағы алғашқы туристiк ұйымдар XX ғасырдың 20 — 30-жылдары пайда болды. 1929 жылы Алматы қаласында тұңғыш туристiк жорық ұйымдастырылды. Оған Г.И. Белоглазов пен Ф.Л. Савин басқарған 17 мектеп мұғалiмдерi қатысты. Жорық Алматы төңiрегiнен басталып Есiк көлінде (62 км) аяқталды. 1930 жылы Алматы өлкетану мұражайы жанында Пролетарлық туризм және экскурсия қоғамының өлкелiк бөлiмшесi жұмыс iстей бастады. Оның алғашқы төрағасы болып В.Г. Горбунов сайланды. Осы жылы Алматы қалалық телеграф пен пошта қызметкерлерiнен (16 адам) құралған топ (Ф.Л. Савин басқарған) Медеу — Көкжайлау — Үлкен Алматы көлі жағалауына дейiн барды. Туризмнiң бұл түрiне В.Зимин, А.Бергрин, Д.Литвинов, Х.Рахимов, Г.Белоглазов, тағы басқалар көп үлес қосты. 1931 жылы қаңтарда Алматыдан Зиминнiң бастауымен алғаш рет шаңғышылар жорығы ұйымдастырылды. “Еңбек және қорғаныс” эстафетасын алған бұл жорыққа қатысқан 8 шаңғышыға ұлттық атты әскер полкiнiң сегiз шабандозы қосылды. Олар Алматыдан шығып, Ұзынағаштан өтiп Қордай асуы арқылы эстафетаны Қырғызия командасына табыс еттi. Сол жылы Алматыдағы Жетiсу губерниясындағы мұражайдың жанынан Бүкiлодақтық пролетарлық туризм мен экскурсия ерiктi қоғамының 10 мүшесi бар алғашқы ұясы ұйымдастырылды. Ол кейiннен Қазақстан өлкелiк кеңесiне айналды. Әуесқой туристердiң бастауымен Алатау қойнауындағы Күйгенсай (Горельник) шатқалында туристер үшiн шағын үй салынды. 1936 жылы бұл жерде республикадағы ең алғашқы 50 кiсiлiк “Горельник” турбазасының шаңырағы көтерiлдi. 1938 жылы Көкжайлау шатқалында (Алматы маңында) алғаш қазақстандық туристер слетi өттi. Оған 200-дей туристер қатысты. 1943 жылдың басынан “Горельник” турбазасында Кеңес армиясының тау атқыштарын даярлайтын Бүкiлодақтық нұсқаушылар мектебi орналасты.

Ұлы отан соғысынан кейiн “Горельник”  тау шаңғышылары мен альпинистер  кадрларын даярлайтын базаға айналды. Адамдардың белсендi демалысы мақсатында 1952 жылы Қазақстанда Туристiк-экскурсиялық басқарма (ТЭУ) құрылды. 1961 жылы Алматыда Республикалық жас туристер станциясы ашылды. 1960 жылы кәсiподақтардың Қазақ республикалық кеңесi жанынан туризм жөнiндегi республикалық басқарма ұйымдастырылды. 1962 жылы Туристiк-экскурсиялық басқарма Туризм жөнiндегi кеңес болып қайта құрылды. 1965 жылы Қазақстанда республикалық және 5 облыста (Алматы, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Орал, Шымкент) туристiк кеңес және әр облыста экскурсиялық бюро ашылды. 1950 — 1960 жылдары Алматы жоғары оқу орындарында тау туризмi, альпинизм (шыңға шығу), спорттық туризм дами бастады. Мұның нәтижесiнде туристiк нұсқаушылар тобы қалыптасты. Осы жылдары С.Күдерин, Ү.Үсенов, Н.Дубицкий, В.Г. Хомулло, тағы басқа мамандар оқушылар мен студенттер арасында туризмдi дамытуға үлкен үлес қосты. 1958 жылы Зиминге тұңғыш рет туризм бойынша КСРО-ның спорт шеберi атағы берiлдi. 1970 жылы құрылған Туризм және саяхатшылықтың республикалық кеңесi туризмнiң одан әрi дамуына әсер еттi. 1971 — 1975 жылдары Қазақстанда туризмнiң материалдық базасы нығайып, саяхаттық-туристiк ұйымдар көбейдi, жаңа туристiк базалар мен мейманханалар пайдалануға берiлдi. 1978 жылы Қазақстанда экскурсия мен туризмнiң республикалық кеңесi және 14 облыстық кеңес, 17 туристiк база мен мейманханалар, 26 саяхат, экскурсия бюролары және шет ел туристерiне қызмет көрсететiн 3 бюро, Алматы, Орал, Шымкент қалаларында туристiк автомобиль базалары құрылды. Туристiк базалар мен мейманханалардағы орын саны 7 мыңға жеттi. 1988 жылы туризм құрылымында бiршама өзгерiстер болды. Жаңадан туристiк экскурсия қауымдастықтары құрылды. Осы жылдары Қазақстан туризмiнiң дамуына Н.И. Самойленко, С.Әбденбаев, Т.Жездiбаев, А.Чукреев, О.Мазбаев, С.Р. Ердәулетов, тағы басқалар үлкен үлес қосты.

Тәуелсiздiк  алған Қазақстанда 1991 жылдан туризм саласы дамудың жаңа сатысына көштi. 1993 жылы Қазақстан Дүниежүзiлiк Туризм Ұйымына мүше болды. Осы жылы туризм индустриясын дамытуға арналған ұлттық бағдарлама қабылданды. 1997 жылы Қазақстан Республикасының Ұлы Жiбек жолының тарихи орталықтарын қайта өрлету, түркi тiлдес мемлекеттердiң мәдени мұралар сабақтастығын дамыту тұжырымдамасы, жалпы туризм дамуының стратегиясы жасалды. 2001 жылы 13 маусымда “Қазақстан Республикасындағы туристiк қызмет туралы” заң қабылданды. Онда республикадағы туристiк саланы дамытудың бiрiншi кезектегi шаралары, туристiк қызметтi лицензиялау, тағы басқа мәселелер тұжырымдалды.

 

 

 

 

 

1.2 Туризм индустриясының салалары  жане туристік кәсіпорын қызметін ұйымдастырудың ерекшеліктері