Агроөнеркәсіп өндірісін басқаруды жетілдіру бағыттары

                                                  МАЗМҰНЫ                                            Беттер

 

 

  Кіріспе.........................................................................................................5                                                                                                         

 

Ι. Агроөнеркәсіп өндірісін  басқарудың теориялық-әдістемелік 

   негіздері

  1.1 Нарық жағдайында агроөнеркәсіптік  құрылымдарды 

басқарудың теориялық  негіздері..............................................................8                  1.2 Өндірісті басқарудың мәні,мақсаттары және әдістері.....................18

  1.3 Агроқұрылымдарды  басқарудың шетелдік тәжірибесі, оны 

Қазақстанда пайдалану мүмкіндіктері.......................................................30

 

ΙΙ.  Агроөнеркәсіп кешенін  басқару нысаны ретінде талдау.

1. Агроөнеркәсіп кешенді басқару жүесін бағалау..............................39
2. ОҚО-ы агроөнеркәсіп өндірісінің жағдайы және оның

басқарылуы...................................................................................................48

3. ОҚО-да өнімдік ішкі кешендерде азық-тулік өндірісінің

дамуын талдау. ..........................................................................................59

  ΙΙΙ. Агроөнеркәсіп өндірісін басқаруды  жетілдіру бағыттары.

3.1 ОҚО-да өсімдік май өнімдерін  өндірудің шикізаттық 

базасын дамыту келешегі............................................................................68

3.2 ОҚО-да  агроөнеркәсіптік өндірісін  кластерлік жүйе

негізінде басқару..........................................................................................75

КОРЫТЫНДЫ...........................................................................................89

Пайдаланылған әдебиеттер......................................................................93

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Кез келген әлеуметті-экономикалық жүйедегі экономиканың жағдайы қоғамда  қалыптасқан меншік пен шаруашалық  формаларымен, өндіргіш күштері мен  өндірістік қатынастарының қол жеткізілген деңгейімен ғылыми техникалық прогреспен , басқа елдермен экономикалық байланыстарының ғаламдану дәрежесімен, мемлекеттің геосаясаттық  орналасуымен және басқа факторларымен анықталады.Бірақ бұл мүмкіндіктерді іске асыру көп тұрғыда осы ел қаншалықты өндірісті жүргізудің алдыңғы қатарлы әдістерін сақтау мен көбейтуді үйренгеніне, өркениеттену тарихымен жинақталған және қолданыстан өткен басқару құралдарын тиімді пайдалану тетіктерін игеруге байланысты.

Зерттеу жұмысының  өзектілігі.Мемлекетіміздің Президенті Н.А.Назарбаев «Қазақстан 2030» Стратегиясында, 2008 жылғы наурыздағы Халқына Жолдауында халықтың алаухатын жақсарту, экономиканың бәсекелік қабілетін көтерудің міндеттері мен мақсаттарын жүзеге асырудың бірден-бір  бағыты экономиканың қызмет атқарушы барлық құрылымдарында басқаруды жетілдіру деп айқындады.

Осы тұргыда экономика  саларын,оның ішінде халыққа қажетті  азық-түлік өндіруші агроөнеркәсіп  өндірісін басқару жүйесін жетілдіру  өзекті мәселе болып тұр.

Экономиканы әртараптандыру жинақталған тәжірибені сараптауды, экономиканы басқарудың жаңа формаларын, әдістері мен қағидаларын игеруде өркениетті үрдістерді және серпілмелі адымдарды іріктеуді талап етеді.Бірінші қатарға тиімділіктің экономикалық нарықтық критериялары шығарылып, басқарудың икемділігіне талаптар қойылады.Экономиканы басқару мәселелерін зерделеуші ғалымдар, практиктер бұл күрделі, көпқырлы мәселе екенін және мұнда экономикалық, техникалық , ұйымдық, әлеуметтік сауалдар қиылысатынын бір ауыздан, мақұлдайды.Осы себептерге байланысты басқару мәселелерін зерттеуде жүйелі және кешендік тәсілдерді қолдану қажеттігі пайымдалады.

Жалпы әлемдік экономикада  басқарудың құрылымдық, технологиялық  және экономикалық тетіктерін жетілдірудің жаңа кезеңін қажет етуші қоғамның тұрақты дамуына қол жеткізу мақсаттары мен міндеттері қойылып келеді.Мұның барлығы менеджменттің ұлттық нұсқасын қалыптастыруда басқарудың барлық деңгейінде тиімді тәсілдерді пайдалану талап етеді.

Әлеуметті-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде кәсіпорындар мен ұйымдардың алдарында тұрған мәселелерді талдау, олардың табыстылығы көп тұрғыда макро-, микро-,  және  медоэкономика деңгейлерінде терең ойланып ұйымдастырылғын басқару мен анықталатынын көрсетеді.

Ұйымдастырудың сыртқы ортасындағы өзгерістердің тез  түрленуі, сыртқы және ішкі нарықтардағы бәсекелік күрестің шиеленісуі стратегиялық басқару жүйесін әзірлеу мен өңдеудің өзектілігін айқындай түсуде.Бұл міндеттерді шешуді шаруашылық жүргізуші тұлғалардың басқару тәжірибесіне, оларды кейін міндетті түрде жақсы құрылымдастырылған және нысандандырылған жүйесіне байланыстырылатын стратегиялық басқарудың жекелеген элементтерін ендіру жолымен дәйекті іске асыру қажет. Ауылшаруашылық өндірісінің құлдырауын, айналым құралдарына деген тапшылықты, шаруашылықтардың залалдылықтарын  және ауылшаруашылық өндірісінің қаржылық ысырабы 75 млрд.теңгеден асуын бастан кешірген республиканың агроөнеркәсіптік секторы әлеуметті-экономикалық дағдарыстың төменгі нүктесінен өтіп, соңғы 10 жылдарда аграрлық сферасында оң өзгерістер орын алып келеді.Елдің ішкі жалпы өнімінің көлеміндегі ауыл шаруашылық өндірісінің үлесі 2004ж- 8,9 %-ды құраса, 2007жылы 9,2ға жетті.Саланың жалпы өнімі орташа 13,7% көбейіп қаржылық нәтижелері оң сипатталуда (2007ж-5,7 млрд. тенге).

Дипломдық жұмыстағы зерттелу тақырыбының мақсаты мен міндеттері агроөнеркәсіп кешенінде қалыптасқан басқару жағдайын жүйелі талдап ОҚО-ы агроөнеркәсіп кешенін басқаруды жетілдіру жолдарын қарастыру.

Агроөнеркәсіп саласындағы  келешек экономикалық жаңғыртулар  аграрлық бизнесті басқарудың тиімді құрылымын қалыптастырумен, агротехнологиялар деңгейлерін көтерумен, басқарудың маркетингтік стратегиясына көшумен, ішкі нарықта импортты ауыстырумен, жақын және алыс шет елдеріне экспортты белсендірумен байланысты. Аграрлық секторды тұрақты дамыту жағдайында АӨК- нің барлық деңгейлерінде, оның ішінде аймақтық, облыстық деңгейлерінде басқару жүйесінің тиімділігін көтерудің маңыздылығы зор болып тұр.Осы себепті ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілердің АӨК-нің басқа салаларында орын алып жатқан экономикалық үрдістерге әсер етуді, экономикалық оқшауланған тауар өндірушілерінің кооперациялану мен интеграциялану негізінде агроөнеркәсіптік  құрылымдардың табысын түпкілікті өнімді өткізу нәтижелерімен байланыстыруды қамтамасыз етуді мүмкін ететін аграрлық өндірісті басқару жүйесін әзірлеу қажеттілігі туындайды. Мемлекеттің агроөнеркәсіптік өндірісін дамыту бойынша  соңғы жылдардағы іс-шаралары өндіріс өнімінің бәсекелік қабілетін және оның тиімділігін арттыруға бағытталған. Аграрлық секторында қалыптасқан жағдайларды талдау мен бағалауға жаңа жүйелік тәсілдерді қолдану, елдің азық-түліктік жеткіліктілігі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету және ауыл тұрғындарының еңбек пен өмір жағдайларын жақсарту үшін тауар өндірушілерінің күштерін жұмылдыру бойынша ұсыныстарды әзірлеу өзекті болып тұр.Сондықтан да АӨК-де орын алып жатқан интеграциялық үрдістерге ұштастыра отырып, АӨК-дегі басқару мәселелерін кешенді зерттеу мәселелері менің дипломдық  жұмысымның тақырыбын анықтады.

            

 

 

 

 

  Ι. Агроөнеркәсіп  өндірісін басқарудың теориялық-әдістемелік негіздері.

 

   1.1 Нарық  жағдайында агроөнеркәсіптік құрылымдарды  басқарудың теориялық негіздері.

   Өндірісті басқару мемлекеттік саясатпен және экономиканы дамыту мәселелерін  шешумен тікелей байланысты. Ол халықтың әл-ауқаттылығын көтеруге, еңбек өнімділігін арттыруға, халықты арзан бағадағы азық-түлікпен қамтамасыз етуге және елдің азық-түліктік  тәуелсіздігін сақтауға бағытталады.Бұл міндеттердіжүзеге асыру қоғамдық өндіріс деңгейімен тұтыну және қорлану  қорларының мөлшері секілді бірқатар негізгі факторлармен анықталады.

Басқару үрдісінің кез-келген қоғамға тән екені белгілі, бірақ  оны тек экономикалық мәселелерді  өндіріс тиімділігінің өсуін  қамтамасыз ететін саясаттың экономикалық дәлелденген бағыттарын белгілеу  арқылы шешкенде ғана табысты деп айтуға болады.

Басқару бұл қоғамның экономикалық заңдарын ұйымдастыратын, өзгертетін және жүзеге асыратын топ, мұнда ұйымдық  экономикалық қатынастардың түрлері, халық шаруашылығы салаларының  даму пропорциялары және оның аймақтық апектілері анықталады, кәсіпорындар мен мекемелер іс-әрекетінің жұмыс істеу әдістері мен түрлері өңделеді.

Басқару әділ де шынайы экономикалық заңдарға сүйеніп қана қоймай, олардың  негізінде қалыптасатын барлық өндіріске  қатысушы субьектілер мүдделерінің бірыңғай жүйесін де негізге алады.

Өндірісті басқару жүйесі мынадай  нақты бөліктерден құралады: басқару  механизмі, басқару құрылымы, басқару  үрдісі және басқару жүйесін дамыту механизмі.

Басқару механизміне басқару жүйесінің  басты, іргелі бөліктері – жалпы  ережелері, мақсаттары , әдістері және қызметтері жатады.

Басқару құрылымы басқарушы органдар жүйесін, басқарушы мамандарды және басқаруда қолданылатын техникалық құралдырды қамтиды.

Басқару үрдісі –барлық басқарушы  топтардың таңдап алынған басқару  әдістерінің жүйесі арқылы басқару мақсаттарына қол жеткізуге басғытталған іс-әрекеті болып табылады.Басқару үрдісінің басты құрамдас бөліктерін шешім қабылдау және шешімдерді жүзеген асыру үрдісі құрайды.

Басқару жұмысшылардың еңбектену  іс-әрекетін көрсететіндіктен, шығындар, оларды жабу көздері, нәтижелер және тиімділік секілді экономикалық сипаттарға ие болады.

Басқару жүйесін жетілдіру механизміне  басқару нысанын дамыту нәтижесінде  басқаруға өзгерістер енгізуді ұйымдастыру  жатады.

Міне басқару жүйесінің жалпы  сипаттамасы осындай.

Басқару жүйесін құру белгілі бір  мөлшерде шығын қажет етеді.Алайда, істі дұрыс ұйымдастырғанда тиімді басқарудың өндірістік тиімділігінің  өсуі бұл шығындарды жабуға толық  мүмкіндік береді.

Басқару тиімділігі оның басқару үрдісіндегі  жараушылық рөлін айқындай түседі. Өндірістік ұйымдар неғұрлым ірі болған сайын, оларды басқару мәселесінің маңыздылығы да соғұрлым артады. Себебі, ортақ іс-әрекеттерден алынатын тиімділікмөлшері басқару деңгейіне тәуелді болады.

Елімізде және шетелдерде өзара  ұқсас жақтары көп басқарудың әртүрлі теориялары мен мектептері баршылық. Олардың арасында ең көп тарағандары- классикалық мектеп, адамдық қатынастар теориясы, эмпирикалық (прагматикалық) теория, менеджмент теориясы.

Менеджмент және тиімді басқару  саласындағы ең алғашқы зерттеулер классикалық мектеп тарапынан жүргізілді (1920-1950). Алғашқы менеджерлерді өндіріс тиімділігі мәселесі (техникалық әдіс) қатты толғандырды. Жұмыс орындарының дизайнын жасай және әртүрл мәлмілелерге кететін уақыт шығынын зерттей отырып, олар өздерінің іс-әрекетін жұмысшыларды жете зерттеуге бағытталады.

Дункан Джектің еңбегінде ғылыми басқару қозғалысының жетекшісі  Тейлордың  (1856-1915) менеджментті  ғылым ретінде қарауға күрделі  қадам басып, адам тиімділігінен  гөрі ұйым іс-әрекетінің тиімділігіне барынша көңіл бөліп, ғылыми басқару мектебінің дамуына бастама болғандығы туралы қарастырылды.

Ғылыми басқару тұжырымдамасының жасалуы нәтижесінде менеджмент ғылыми зерттеулердің тәуелсіз саласына айналды.Ф.Тейлор «Фабриканы басқару» (1903) және «Ғылыми менеджмент қағидалары» (1914) атты еңбектерінде жұмысшы қозғалысын хронометраж, стандарттау  тәсілдері және еңбек құралдары көмегімен зерттеуге негізделген еңбекті ғылыми ұйымдастырудың бірқатар әдістерін  жасап шығарды.

Ол ұсынған басқарудың басты  қағидалары мынаған негізделді: егер мен ғылыми негізде адамдарды таңдап, ғылыми негізде оларды дайындай білсем және оларға кейбір ынталандыруларды ұсынып, адам мен жұмысты біріктіре алсам, онда мен жеке жұмысшы күшінің қосқан үлесінен де артық жалпы өнімділікке қол жеткізе аламын.Ф.Тейлор «ғылыми басқару» мектебінің негізін салушы ретінде еңбекті мөлшерлеудің әдістемелік нездерін жасап, жұмысшы операцияларын стандарттады, жұмысшылар еңбегін іріктеудің, орналастырудың және ынталандырудың ғылыми тәсілдерін қолданысқа енгізді .

Басқару туралы ғылымның пайда болуы  Ф.және Л.Джилберттердің есімдерімен  де тығыз байланысты. Олар еңбек  қозғалысы салаларында зерттеулер жүргізді, хронометраждық әдістемелерді  дамытып жетілдірді және  жұмыс  орнын ұйымдастырудың ғылыми қағидаларын жасап шығарды.

«Әкімшілік» мектебі басқарудың классикалық  мектебінің бір түрі болып табылады.Ол менеджердің рөлі мен қызметіне  қатысты мәселелерді зерттеумен айналысты. Басқарушы жұмысының  мәні анықталысы мен ең тиімді басқару  әдістерін табу оңайға соғады деп есептелінді.Бұл идеяның негізін қалаушылардың бірі А.Файоль (1841-1925) болды.Ол барлық басқару үрдісін жоспарлау, ұйымдастыру, мамандарды іріктеу мен орналастыру, басшылық ету (үәждеме) және бақылау деп бес негізгі функцияға бөлді.Бұл функцияларды біз осы кезге дейін ұйымдарды басқаруды қолданып келеміз.

Қазақстандық ғалымдардың ғылыми еңбектерінде ғылыми басқару мәселесі біздің шарттарға сай қарастырылды.

Қазақстанда реформаға дейінгі  басқару жүйесі көбіне келесі факторлардың ықпалынан құралды:

-мемлекеттік меншіктің басымдығы және соған байланысты мемлекеттік 

 кәсіпорындар монополиясы;

-кәсіпорындар арасындағы байланыстарды  белгілеу мен таратудың қатаң 

 жүйесі;