Агроөнеркәсіп өндірісін басқаруды жетілдіру бағыттары

-жоғарыда көрсетілген факторлармен  шектелген кәсіпорындардың 

 шаруашылық дербестігі.

Халық шаруашылығының тиімділігін  арттыруға бағытталған өндірістік мамандану мен өндірістік шоғырлану  секілді қағидалар аталмыш жүйені қалыптастырудағы ең маңызды қағидалары деп есептеледі.Осының нәтижесінде  ең маңызды өнімдер мен қызмет түрлерінің өндірісін монополиялаушы ірі мемелекеттік  кәсіпорнындардың басымдығы анық байқалған жүйе қалыптасты.

Қалыптасқан экономикалық жүйеге келесі қағидаларға негізделген, өндірісті басқарудың бара-бар механизмдері сәйкес келеді:

· біртұтас халық шаруашылығы кешенімен басқаруды орталықтандыру;

. жоспарлау-экономиканы басқару өзегі ретінде;

. кәсірпорынның өндірістік –шаруашылық іс-әрекетін мемлекеттік ұйым 

  тарапынан тікелей  басқару;

. мемлекеттік мүдделер шегімен және жалпы мемлекеттік экономикалық 

  тиімділік белгілерімен шектелген кәсіпорынның шаруашылық және 

  экономикалық дербестігі;

. өндірістік-шаруашылық іс-әрекетіне қатаң мемлекеттік бақылау.

 Әлемдік тәжірибеде  басқаруды екі түрге бөліп  қарастырады:

     -орталықтандырылған  жоспарлау мен әкімшілік басқару қағидаларына

      негізделген  басқару; 

-нарықтық жүйелеу  механизміне негізделген басқару.

Басқарудың әрбір түрінің  өз тұжырымдамасы болады.Әрине, олардың  екеуіде экономикалық жүйе түрінен  тәуелсіз әрі техника жүйесінің  заңдарымен, заңдылықтарымен және қағидаларымен шектелген жалпы бастамаға негізделеді.Орталықтандырылған жоспарлау қағидаларына сүйенетін тұжырымдаманың мәні көбінесе жеке адамға, ұжымға және өндіріске мақсатқа сай ықпал ету керектігін тартады. Мұнда бір ғана, тіпті ең маңызды функция- жоспарлау басқару үрдісінің мақсаты мен мазмұнына айналды.

Нарықтық басқару тұжырымдамасы  басқарудың шаруашылық субьектісінің  іс-әрекеті екендігіне негізделеді.Мұнда  шаруашылық үрдістері нарықтық реттеу механизмдері арқылы реттеледі.Басқару  мәнін анықтайтын тәсілдер қандай болмасын, ол үнемі өзіне тән мынадай элементтерден құралады:

-басқару мақсаттары;

-қойылған мақсаттарға  жету тәсілі немесе тәсілдері;

-басқаруды қажет ететін  ұйымдары (адамдар бірлестігі).

Жоспарлы басқару тұжырымдамасы  мақсаттарды қою мен оларға қол жеткізудің нарықтық тұжырымдамасынан едәуір ерекшеленеді. Біріншіден, жоспарлы басқаруда барлық  шаруашылық субьектілері мүдделерінің тепетеңдігі мемлекет тарапынан орнатылса, басқарудың нарықтық тұжырымдамасында өзін-өзі реттеудің нарықтық механизмдері арқылы орындалады.Екіншіден, нарықтық басқару тұжырымдамасы жоспарлы тұжырымдамадан алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу тәсілдері бойынша ерекшеленеді.

Әлемдік тәжірибеде алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу  мен басқару әдістерінің мынадай үш тобы белгілі:

• әкімшілік немесе ұйымдық басқарушылық;
• экономикалық;
• әлеуметтік-психологиялық.

Жоспарлы экономикада  басқару көбінесе әкімшілік әдістермен жүзеге асырылады да, экономикалық әдістер көмекші сипатта болады.Ал, нарықтық басқару тұжырымдамасы басқару шешімдерін қабылдау мен жүзеге асыруда обьективті экономикалық заңдарды ескеретін басқару түрі болып табылады.

Нарықтық басқару тұжырымдамасы  батыс елдерінде пайда болып, кез-келген жүйе секілді белгілі  бір эволюцияны бастан өткерді.Оның дамуын екі кезеңге бөліп қарастыруға болады.

Бірінші кезең, жаппай өндіріс  пен жаппай өтімге бағытталған өнеркәсіптік төңкерістің туындауы салдарынан батыс  елдерінде белең алған индустриалды даму кезеңі. Бұл кезеңнің басқару  механизмдері келесі қағидаларға негізделеді.

• оңтайлы ұйымдастыру, өндіріс пен қызмет көлемін ұлғайту, ішкі өндірістік қорларды пайдалану есебінен шығындарды азайту, еңбек өнімділігі мен барлық ресурстар түрлерін пайдалану тиімділігін арттыру нарықтағы табыстың негізгі факторлары  екенін ұмытпау;
• ұзақ уақыт бойы жеткілікті әрі тұрақты болатын мақсаттары, міндеттері және іс-әрекет шарттары бар  «жабық жүйе» түріндегі кәсіпорын тұжырымдамасына сүйену;
• кәсіпорын стратегиясы ретінде өндірісті мамандандыруды тереңдету мен кеңейту;
• барлық басқару функциялары үстінен шешуші маңызды бақылау мен ұйымдық басқару құрылымын функционалды құру;
• өз функцияларына және басқару  ережелеріне сай бірлесе жұмыс атқаратындай етіп басқару аппаратының жұмыстарын айқын ұйымдастыру;
• кәсіпорындар, қоғам және мемлекет арасындағы серіктестік қатынастарды экономикалық прогресс үшін дамыту.

Екінші  кезең, ақпараттық технология  мен ғылым сыйымды  салалардың пайда болу дәуірімен  байланысты. Оның ең басты ерекшеліктеріне  келесілер жатады:

• қазіргі заманғы технологияға  негізделген және адам қажеттіліктерін

     тікелей  қанағаттандыратын салалардың үлес  салмағының өсуімен        

     айқындалатын  ірі құрылымдық қайта құруларды  жүзеге асыру;

• кәспорындардың тиімділігі мен табыстылығын арттырудың негізгі   көзі ретінде қаралатын, ой еңбегңмен шұғылданатын 

     жұмысшылардың  маңызы мен рөлін көтеру;

• көбіне шағын және орта кәсіпорындарға негізделген, әрі   

     тұтынушылардың  арнайы сұраныстарын қанағаттандыратын  жаппай                                                 емес, икемді өндірістерді өрістету;

-   сыйымдылығы бойынша  үлкен емес нарықтарға, олардың  жеке 

    салалары мен  бөліктеріне бағдарлану.

Негізінен жоғарыда аталған  факторларды есепке алу нарықтық кәсіпкерлік экономикаға өткенді  білдіреді.Мұндай экономикада экономикалық өсімнен гөрі, сыртқы ортаның өзгермелі шарттарына тез икемделу және бейімделу арқылы қол жеткізілетін тиімділікке үлкен мән беріледі.

Қазіргі ғылымда әртүрлі  жүйелерді зерттеу жұмыстары  жүйелік тәсілмен, жүйенің арнаулы  теория бөлімінде, кибернетикада, техника жүйесінде, жүйелік талдауда және т.б. жүргізіледі. Әрбір ұйымдастыру жүйесі екі қосымша жүйеге бөлінеді: басқарушы (басқару субьектісі) және басқарылушы (басқару обьектісі) (1-сурет).

Агроөнерәсіптік кешенге  сай келесі басқару жүйелерін  бөліп алуға болады:

• басқару субьектілерінің белгілері бойынша – мемлекеттік,

     шаруашылық  және жергілікті  өзін-өзі басқару  жүйелері;

• басқару обьектілернің белгілері бойынша – аумақтық, салалық  және 

     функционалдық  (салааралық) басқару жүйелері .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

АӨК Деңгейлері	Мемлекеттік басқару субьектілері	Мемлекеттік басқару обьектілері	Басқару түрі
Агроөнер- кәсіптік кешен	Ауылшаруашылық министрлігі	Шұғыл басқаруға құқылы мемлкеттік бірыңғай кәсіпорындар	Тікелей сызықтық басқару, функционалдық  байланыстар
		Мемлекеттік меншіктегі акционерлік  қоғамдар	Мемлекет акцияларының 100%пакетіндегі  сызықтық басқару : мемлекеттік емес  акционерлер бар болғандағы алқалық  басқару  (Директорлар Кеңесінде  уәкілдік)
		Субьектілердің АОК-ін басқару  ұйымдары.	Орталық пен субьектілер арасындағы уәкілдікті шектеу шарттарына сәйкес басқарудың  жұмыс істеуі.
Әкімшілік субьектілердің агроөнеркәсіптік кешені	Облыстардағы АОК басқару ұйымдары, ауылшаруашылық басқармалары, департаменттері, жер ресурстары жөніндегі комитеттер	Шұғыл басқаруға құқылы мемлекеттік  бірыңғай кәсіпорындар	Сызықтық және функционалдық басқару.
		Субьектілер меншігіндегі акционерлік  қоғамдар	Мемлекет акцияларының 100%пакетіндегі  тікелей басқару мемлекеттік  емес акционерлер бар болғандағы алқалық басқару.
		Аудандық ауылшаруашылық басқармалары (бөлімдері)	Мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқару  арасындағы уәкілдіктің  шектелуіне сәйкес сызықтық функционалдық  басқару
Ауданның агроөнеркәсіптік кешені	Ауылшаруашылық басқармасы	Ауылшаруашылық, өңдеуші және қызмет көрсетуші кәсіпорындар	Функционалды басқару
		Мемлекеттік  қызметтер:мал дәрігерлік бақылау, жерге орналастыру, машиналар  мен құрал-жабдықтардың техникалық ахуалын тексеру, қоршаған ортаны қорғау  және т.б.	Сықзықтық және функционалдық басқару
		Акционерлік қоғамдар, тұтынушы коопеаривтері	Мемлекеттік  меншіктегі акциялар бар болғандағы Директорлар Кеңесіндегі  уәкілдік; мемлекеттік емес құрылымдармен  функционалдық басқару.

 

1-сурет. АӨК деңгейлері  бойынша мемлекеттік басқару  обьектілері мен субьектілерінің құрамы.

 

Мақсаттардың көп жоспарлылығы және басқару обьектілері мен  субьектілерінің сан алуандылығы  қандай-да бір басқару жүйесінің  жиынтығымен шектелуге мүмкіндік  бермейді.Шешілетін мәселелердің сипаты мен маңыздылығына қарай кей жағдайларда басқару жүйесіне, мәселен, мемлекеттік басқаруды қабылдауға болады.Мұндай жағдайда оның түрлеріне аумақтық, салалық және функционалдық басқарулар жатады. Ал кей жағдайда жүйе ретінде аумақтық басқаруды неізге алуға болады, бұл кезде оның қосалқы жүйелеріне мемлекеттік, аймақтық, жергілікті және шаруашылық басқарулар кіреді. Сонымен қатар, басқару субьектілерін шектеу қағидаларына  негізделген басқару жүйесі құрылымының қалыптасқан тәжірибесін ескере отырып, жүйелердің мынадай жіктемесін қабылдаған дұрыс: мемлекеттік басқару, шаруашылық басқару және жергілікті өзін-өзі басқару (2-сурет).

 

 

 

 

2-сурет. АӨК-дегі негізгі  басқару жүйелері.

 

Қазіргі таңда аграрлық экономикадағы мемлекеттік басқару  рөлін едәуір көтеру Қазақстан үшін аса қажет. Әкімшілік саяаттан әлеуметтік және экономикалық үрдістерді мемлекеттік реттеуді, бюджет қаражаттарын жұмсау тиімділігі мен агроөнеркәсіптік кешен салаларын бақылауды анықтайтын саясатқа батыл өтуге тура келеді.Мемлекеттің жоспарлаған экономикалық стратегия басымдылығына Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешендерінің іс-әрекеттерінің табыстылығымен  дамуының негізгі бағыттары бағынышты болады.

Көп қырлы нарықтық экономика  жағдайында шаруашылықты жалпы басқару  сипаты да өзгереді, басқарудың жүйелі тәсілімен қатар жағдайлық тәсілдер де күшейеді. Кәсіпорын іс-әрекетінің табыстылығы шаруашылықтың  сыртқы экономикалық, ғылыми техникалық және әллеуметтік ортасына қаншалықты сәтті бейімделетіндігіне, оның бұл жағдайдан қаншалықты молырақ пайда таба алатындығына байланысты болады.Ең бастысы бұл қажетті өндіріс  құралдарын табу мен ресурстарды бөлудегі епті әдіс болып табылады.Кәсіпорын табысының барған сайын адамдық факторларға деген тәуелділігі артады. Нарықтық қатынастар жағдайында агроөнеркәсіптік кешенді басқару сипаты мен тұжырымдамасының маңызды белгісі –оны ашық әлеуметтік жүйе ретінде қарау керектігімен айқындалады.Сондықтан, шаруашылық басқару функцияларының құрамы, оларды агроөнеркәсіп кешенде жүзеге асыру әдістері мен түрлері барлық уақытта шынайы қажеттілікке  сай бола отырып, өндірістік қатынастардағы  өзгерістерге әрдайым бейімделіп  отыру керек.

Жалпы алғанда, агроөнеркәсіптік кешендегі басқаруды халық шаруашылығын басқарудың тұтас жүйелері ретінде  қарастыру және осы қағидаларға  сүйене отырып , қазіргі кездегі басқару жүйесін қалыптастыру қажет.Олардың басқарушы мамандардың тікелей тәжірибелік іс- әрекетіндегі шынайы қажетті функциялары  мен ұйымдастырушылық негіздерін  анықтау керек. Агроөнеркіптік өндірістегі  басқару обьективті заңдармен және ұйымдастырушылық қағидаларымен реттелетін қоғамдық қатынастарды сипаттайды..

 

               1.2  Өндірісті басқарудың мәні, мақсаты және әдістері

Бәсекелестік күрес  пен нарық жағдайында агроөнеркәсіптік кешенді басқару үрдісін  ұйымдастыру  басшылардың потенциалдық мүмкіншіліктер мен ресурстық ахуалды саралай отырып, кәсіпорын іс-әрекетінің мақсаты мен келешектегі даму стратегиясын айқындауын талап етеді.

Мақсатты таңдау мен  жүзеге асыру барысында басқару  қызметтері жетекші рөл атқарады. Олар агроқұрылымдардағы басқару аппаратының жұмыс мазмұны мен мақсатын белгілейді.

Негізінен, басқару қызметтері басқару жүйесінің алдында тұрған мақсаттарға қол жеткізу үшін басқарылатын обьектіге белгілі  бір деңгейде ықпал етуге мүмкіндік  беретін басқару іс-әрекетінің маңызды бағыттары деп сипатталады.

Басқару қызметтерінің  ашық көрсетілген мазмұны, жан-жақты  өңделген жүзеге асыру механизмі  және белгілі бір ұйымдық құрылымы болуға тиіс.

Жалпы қызметтер басқарудың мән-мағынасын аша отырып, басқарудың кез-келген үрдісіне тән болып табылады және барлық басқару жүйесі мен деңгейінде көрінеді. Оларға жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру (реттеу) және  бақылау қызметтері жатады. Агроқұрылымдар іс-әрекетінің мақсаты осы қызметтер кешені арқылы ғана жүзеге асырылады.

Нақты қызметтер басқарушылық еңбектің бөлінісіне қарай айқындалады., өндіру, өткізу)келіп шығады.Мәселен,мұндай қызметтер ауыл шаруашылық кәсіпорындарында өндірістіңқұрылымынан және оның уақыт дойынша әркелкілігінен(өнімді дайындау,өндіру,өткізу)кел»п шығады.

Басқарушы қызметкерлердің нақты  қызметтеріне өндірістік техникалық және технологиялық дайындығын; жоспарлы -экономикалық іс-әрекетті; бухгалтерлік есепті, есептілік пен қаржыны; қажетті  нысандыр салу мен қайта қалпына  келтіру жұмыстарын;материалды -техникалық жабдықтау мен өнім өткізуді; еңбек ресурстары мен ұжымды әлеуметтік  тұрғыдан дамытуды ; табиғи байлықтарды пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауды; еңбекті қорғау мен техникалық қауіпсіздікті сақтауды және т.б. шараларды басқару жатады.

Ғылыми-техникалық прогресс пен өндірісті дамыту нәтижесінде басқарудың коммерциялық қызмет, маркетинг, контроллинг, аудит, сыртқы экономикалық қызмет, ақпараттық қамтамасыз ету секілді жаңа  қызметтері пайда болады.