Халықтың өмір сапасы ұғымы және анықтамасы

6. Неке мәртебесі  бақытты жалпы бағалаумен байланысты.  Р. Инглхарттың және Дж. Рабьердің  пікірі бойынша деректер некеде  тұрған жеке тұлғалар халықтың өмірмен барынша қанағаттандырылған топтарына, ажырасқандар мейлінше аз қанағаттанғандарға жататындығын көрсетеді. Бұл ретте әйелдер ерлерге қарағанда некеге аз дәрежеде қанағаттанады. Білім некелік өмірдің қанағаттандырылу дәрежесін түсіреді.

7. Ұлт. Ф.М. Эндрюстің және Р. Инглхартың пікірі бойынша халықаралық зерттеулер әртүрлі елдерде өмірмен қанағаттандырылу дәрежелерін бағалауда көп ұқсастықты көрсетеді.

8. Тұрғылықты  жер (қала-село). Р.М. Фернандес  және Д.С. Кулик есептегендей  қалалықтар орташа алғада ауыл тұрғындарына қарағанда өмірге  аз қанағаттанады.

9. Денсаулық.  А. Кэмпбеллесептегендей, денсаулық  қарт адамдар және онымен проблемалары  бар адамдар үшін маңызды. 

10. Сыртқы келбет. Ол тартымды ретінде бағаланатын  адамдардың өзінің өмірін және өзін-өзі сезінуін жоғары бағалайтындығы, бірақ өмірге аз қанағаттанатыны туралы тезисті алға тартады.

11. Әлеуметтік  орта. Әлеуметтік ортаның мән  елеулі, бірақ оны ұлғайту керек  емес. Кемпбелл А., Конверс П. және  Роджерс В. әлеуметтік орта  аспалылары және өмірдің қанағаттандырылуы арасындағы барынша әлсіз байланыстарды анықтады, ал Ф.М. Эндрюс және С. Витни жастың, тендердің, табыс, білімнің және жұмыспен қамтылудың біріктірілген әсерлері тек қана өмірдің қанағаттандырылуының жалпы дәрежесінің өзгеру бөлігі үшін жауапты болатынын көрсетеді. Өмір сапасына қатысы бар жеке құндылықтар, мақсаттар және перспективалардың жеке қажеттіліктер, ішкі жағдай, материалдық және постматериалдық құндылықтар, сол немесе өзге діни қоғамдастықта мүшелігін сипаттайтындіни факторды қамтитыны дәлелденген. Психологиялық тәсілдер өмір сапасының көзі жеке қажеттіліктердің қанағаттандырылуы екенін көрсетеді.

ҚРСА 2013 жылы өмір сапасын анықтау мақсатында статистикалық  бақылау бойынша нысанын енгізуді жоспарлап отыр. Сауалнамада ұсынылған мәселелер айтарлықтай бөлікте осы жұмыста қарастырылған қазақстандықтардың тіршілік қызметінің осы салаларын қамтиды. [30] Үлкен объективтілік мақсатында сауалнаманы меншікті материалдық әл-ауқаттың қанағаттандырылуы дәрежесімен, еңбек шарттарымен, демалыс шарттарымен, азаматтық еркіндіктер дәрежесімен, тек қана көлік емес сондай-ақ, байланыс және коммуникациялар құралдарының сапасымен анықталатын мәселелермен толықтыру ұсынылады. Меншікті қауіпсіздіктің қанағаттандырылу дәрежесін анықтау кезінде «меншікті ауданмен» шектелмеу, елдімекен/ел деңгейіне дейін қауіпсіздіктің сезілу саласын кеңейту ұсынылады.

Осылайша, халықтың өмір сапасын кешенді бағалауған арналған барлық сипатталған жоғарыда ұсынылатын көрсеткіштер және индикаторлар төмендеі кестеде келтірілген.

1-кесте.  «Қолданбалы экономиканы зерттеу  орталығы» ЖМ ұсынатын ҚР халықтың  өмір сапасының өлшеудің өзекті  индикаторларының жүйелендірілген  тізбесі

5. Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасын талдау және бағалау

Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекет демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік болып табылатынын, оның басты байлығы адам, оның өмірі, құқықтары мен еркіндігі екендігін ресми жариялайды. Осыған сүйене отырып, мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі міндеті және оның тиімділігінің басты өлшемі халықтың үздіксіз өмір сапасын арттыруболып табылады.

Үдемелі индустрялық-инновациялық дамуға қазақстандық бағдар сондай-ақ, әлеуметтік даму үлгісіне жаңа жоғары талаптар қояды. Мемлекеттік стратегияны әлеуметтік басымдықтар жағына барынша ығыстыру байқалады. «Қазақстанды әлеуметтік жаңғырту: Жалпыға бірдей Еңбек Қоғамына жиырма қадам» деген бағдарламалық мақаласында ел Президенті қоғамға елдің одан әрі дамуының тұжырымдамалық векторын - Жалпыға бірдей Еңбек Қоғамына құруды ұсынды, оған тек қана өндіруші еңбекарқылы іске асыырлатын әлеуметтік жаңғырту арқылы қол жеткізуге болады.

Ел Президентінің  нұсқауына сәйкес біздің республиканың мемлекеттік саясатының негізгі басымдықтары адам капиталының дамуы және халықтың өмір сапасын арттыру болып табылады және болып қалады. Бұл мақсаттарды іске асырылатын Үкіметі бағдарламалары ең алдымен, жұмыспен қамтылуды сақтауға және табыстар деңгейін арттыруға, халықтың барынша қауқарсыз санаттарын әлеуметтік қорғауға бағытталған. Тіпті құлаш жайған әлемдік қаржы дағдарысы жағдайларында мемлекет өзінің азаматтарын әлеуметтік қолдаудан бас тартқан жоқ. Ұлттық қор қаражаты түрінде қаржы «жастығы» арқасында мемлекет барлық әлеуметтік бағдарламаларға қол сұғылмаушылықты сақтаудың және тіпті олардың кейбірі бойынша қаржыландыруды ұлғайтудың сәті түсті.

Тәуелсіздік жылдарында өмір сапасы саласында қазақстандықтар  орасан өтпелік кезеңдерді бастан өткерді. Кеңес Одағы және оның барлық мемлекеттік құрылымдары құлағаннан кейін халықты әлеуметтік қамтамасыз етудің тұтас жүйесі де құлдырады. Одақ құлағаннан кейін қазақстандық тұрғындар бұрынғы  империяның қалған халқы сияқты өмір сапасын сипаттайтын көптеген әлеуметтік кепілдіктерден айырылды. Халық қиын жағдайларға тап болды: ескі экономиканың құлауы, тиісінше табыстардың күрт төмендеуі, жұмыссыздық, қалмыстың жоғары деңгейі және т.б.

Құлдырау бүкіл 90-жылдар ішінде жалғасты, бұл ретте  Қазақстан айтарлықтай шамада құдырауды жұмсартудың сәті түсті, ол кезде бұрынғы Одақтың кейбір басқа да республикаларының жағдайы нашарлап кеткен еді. 2000-жылдардың басынан бастап ел экономикасының тұрақты өсуі басталды, бұл құлдырауды тоқтатып, өмір сапасының көрсеткіштерін жақсартуды бастауға мүмкіндік берді.

Ең алдымен,Қазақстанға  кедейлікпен және жоқшылықпен күресуде айтарлықтай табыстарға жетудің  сәті түсті. Егер 2006 жылы табысы ең төменгі  күнкөріс деңгейінен төмен азаматтар  үлесі 18,2 пайызды құраса, 2011 жылы бұл көрсеткіш 5,3% құрады.

Бұл ретте, қалалық  және ауылдық жерлердегі табыстар айтарлықтай  саралануы қауіпті белгі болып  қалады. 2011 жылы ауылдық жерлердегі кедейлік деңгейі 3,7 еседен асып кетті, ал 2007 жылы айырмашылық тек қана  2,6 есені құрады. Бұл қала тұрғындарының өмірінің сапалық көрсеткіштері ауыл халқының көрсеткіштерінен айрамасы мемлекет қабылдайтын шараларға қарамастан ұлғайғандығын көрсетеді. Қазақстандық ауылда бүгінде шамамен 45,5 пайыз халық өмір сүретінін атап өту маңызды, сондықтан мұнда кедейлікпен күрес республиканың өмір сапасы бойынша көрсеткіштерін айтарлықтай жасқартуға ықпал етеді.[6]

Оң бетбұрыс мемлекеттің инвестиция саласындағы  іс-әрекеттерімен байланысты. Жолдар, мектептер, балабақшалар белсенді салынуда, биліктің қолдауымен жаңа өндірістік кәсіпорындар құрылуда, жұмыс орындары ашылуда.

Елдегі орташаөмірдің  ұзақтығы 69 жасқа жетті, ұзақ мерзімді пайдалануға арналған тауарлар сатып  алуға қаражаттарды көп жұмсай бастаған халықтың әл-ауқаты көтерілді. Өмір сапасының  басқа да индикаторлары және демографиялық көрсеткіштер жақсарды, оларға елдің тұрақты дамуы және оның сыртқы сахнада бәсекеге қабілеттілігі байланысты. Бұл ретте, өлім-жітімнің негізгі себептері жүрек-қантамырлары аурулары, бақытсыздық жағдайлары, жарақаттар, кісі өлтіру, жаңа құрылымдар болып қалуда.

Сонымен бірге, Қазақстанда шешілуі халықтың өмір сүруінің сапалық көрсеткіштерін арттыруға  мүмкіндік беретінкөптеген проблемалар  бар. Мысалы, ауылдарда қаладан қалып  қоюдың елеулі себептерінің бірі сапалы ауыз судың жетіспеушілігі болып табылады. Халықтың жан басына есептегенде сумен қамтамасыз етілу көрсеткіші бойынша Қазақстан ТМД-да соңғы орын алады. Сапасыз суды тұтыну ел халқының денсаулығына айтарлықтай әсер етеді. Мәселен, Қазақстан халқының 80,0% аурулары ҚР Денсаулықмині бағалауы бойынша судың сапасының төмен болуымен байланысты. АШМ Су ресурстары комитетінің Төрағасы баяндамасының деректері бойынша елдің көпшілік ауылдарының халқы (72,4% немесе 3 млн. астам адам) суды орталықсыздандырылған көздерден, яғни құдықтардан, бұлақтардан және артезиан ұңғымаларынан тұтынады.

Өмір сапасын сипаттайтын келесі аспект-өмір сүру орындарындағы экологиялық жағдай. Ауа – халық денсаулығының маңызды құрамдауышы. Атмосфералық ауа – адамның тіршілік етуінің негізгі орталарының бірі және оның сапасына көбінесе адам организмінің денсаулығы, тән дамуының деңгейі, репродуктивті мүмкіндіктер, ауру жұқтыру, өмірдің ұзақтығы, жалпы халықтың өмір сапасы байланысты. Барлық осы зиянды факторлар халықтың денсаулығына теріс әсер етеді.

Адам әлеуетінің жаңа сапасын қалыптастырудың басқа да маңызды индикаторы ел халқының білімділігі болып табылады. Бұл бағытта Қазақстан дамудың жоғары деңгейіне жетті. Жоғары деңгей қазақстандықтардың білім деңгейі 99,7% құрайды. Бұл жетістіктер көбінесе елдің мемлекеттік бюджетінің білімге шығындары айтарлықтай жоғары болғандығынан, 2011 жылы бұл көрсеткіш ЖІӨ-ден 4,2%-ды құрады. Осы арқылы Қазақстан ЮНЕСКО ұсынатын ЖІӨ-ден 5-6% нормаларына жақындап келеді.

Елдің бүкіл  тұрғын үй қоры 2012 жылдың басында 283,9 млн.ш. метрді құрады, олардың ішінен 167,3 млн. ш. метр, немесе 58,9% қалалар және басқа да қалалық жерлерде, ал 116,6 млн. ш. метр (41,1%) – ауылдық елді мекендерде орналасқан. Бұл ретте, тұрғын үй қор барлығы дерлік (96,3%) ел халқының жеке меншігінде және тек қана 3,7% (10,3 млн. ш. метр) мемлекет меншігінде калды.[30]

Соңғы 6–7 жылдағы  жаңа тұрғын үй ғимараттарының құрылыс  көлемдерінің айтарлықтай өсуіне қарамастан ел халқының тұрғын үймен қамтамасыз етілуі елеулі өткір проблема болып  қалуда. Көптеген отбасылар күтуде немесе тек қана тұрғын үй жағдайларын жасқартуға емес, шалғай ауылдық елді мекендерден соңғы онжылдықтарда қоныс аударған қалаларда меншікті тұрғын үй сатып алуға тырысуда. Мәселен, 2009 жылғы халық санағының деректері бойынша 2009 жылдың басында 12,0 мың үй шаруашылықтары жалпы коммуналдық пәтерлерде, 75,4 мың жатақханалардағы  отбасылық пәтерлер жанынан жарақталған бөлмелерде, 46,9 мың – қалалар  маңындағы саяжай поселкелерінің саяжай үйлерінде (үйшіктерде) (барлығы 134,3 мың отбасылар) тұрды. Қолданыстағы 25 мың отбасылар тұрып жатқан тұрғын үйлердің 2,1 млн. ш. метрдерлігі апатты деп танылған. Бұдан өзге, халық санағы кезінде тұрақты баспанасы жоқ (үйсіздер) 4253 (оның ішінде қалаларда - 4084) азаматтар тіркелген.

Қоғамның әлеуметтік саулық индикаторы ретінде халық денсаулығының жай-күйі тек қана елдегі денсаулық сақтау және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінің деңгейіне және ресурстарына емес, сондай-ақ, бірқатар басқа да факторларға - салауатты өмір салтын ұстану, адамдардың тіршілік ету және өмір сүру қоршаған ортасын қорғау және т.б. байланысты. Мәселен, халықтың белсенді құрт ауруымен ауру деңгейі 2011 ж. халықтың 100 000 адамына 95,3-тен 86,6-ға дейін төмендеді. Қазақстандағы өкпе құрт ауруына жұқпалы және паразиттік аурулардан өлу жағдайларының 80%-ға дерлігі келеді.

Қалыптасқан жағдайды таладу Қазақстандағы  басқа да әлем елдеріндегідей құрт ауруының таралуы әлеуметтік және экономикалық факторларға, өңірлердің экология жағдайына, халыққа көрсетілетін емдеу-сауықтыру  шараларының көлеміне және сапасына байланысты.

Қазақстандағы, соңғы онжылдықтың  оң өзгерістері ел халқының өмір сүру деңгейінің көрсеткіштерінің жақсаруынан  көрініс тапты: табысы төмен халық  үлесі, азық-түлік себетінің құнынан  төмен табыстарға ие халық үлесі  қысқарды. Барлық бақыланатын азық-түлік тауарлары бойынша олардың тауарлық баламасы арқылы көрсетілген халық номиналды ақшалай табыстармен сатып алу қабілеті өсті, орташа ел бойынша орташа жалақыға сатып алуға болатын ең төменгі күнкөріс деңгейі топтамасының саны ұлғайды – 2011 жылы 5,6 есеге.