Халықтың өмір сапасы ұғымы және анықтамасы

Рейтинг авторларының өздері мойындайтын алдын ала  алуға түзетулерді және оның батыс  экспатриантына бағдарланғандығын ескере отырып, жалпы International living тәжірибесі барынша қызықтылардың бірі болып көрінеді.

 

5. «The Economist»журналының өмір сапасы индексі[40]

EconomistIntelligenceUnit – «The Economist» медиялық холдингі  қолдауымен «өмір сапасы» жаңа  индексін әзірлеу және пайдалану мақсатында құрылған ұйым. Оның принципі өмірдің субъективтік қанағаттандырылу нәтижелерін әртүрлі елдердегі өмір сапасы детерминант объективтік зерттеулерімен байланыстыратын бірегей әдістемеге негізделген. Индекс 111 ел үшін есептеледі.

Халықтың жан  басына ЖІӨ шамасымен өлшенетін  материалдық саулықтың елдегі өмір сапасын толық шамада сипаттай алмайтындығына байланысты, бұл зерттеу сандық көрсеткіштерді нарықтық емес қызметтің әртүрлі  салаларын өлшеумен, сондай-ақ, мысалы, қоршаған ортаның ластану дәрежесі сияқты әлеуметтік мәселелермен байланыстыру үшін ұсынылған. Бұл ретте тәсіл әлеуметтік-экономикалық саулық жағдайының толық көрінісін барынша толықтыратын әртүрлі факторлардың және материалдық емес активтердің сандық құндылығын белгілеуде қиындықтарға тап болды.

Осы жүйені қалыптастыру сәтіне дейін өмір сапасына әсер етеді  деп есептелетін әртүрлі факторларды  бірыңғай статистикалық жүйеге біріктіру  жолымен әлеуметтік-экономикалық әл-ауқаттың балама, ақашалай емес көрсеткіштерін қалыптастырудың көптеген әрекеттері болды.

Әдістеме.

Әдістемені  әзірлеу кезінде негізгі проблема өмір сапасын бағалайтын факторлар  тізбесін объективті анықтау және бір  синтетикалық өлшеуішті есептеу  мақсатында көрсеткіштерге салмақ беруде барынша елеулу болды. Халықтыңжан басына ЖІӨ көрсеткіші өзінің кемшіліктеріне қарамастан ең кемінде ақты айқын мәнге ие, сондай-ақ, бұлтауарлар және қызметтерге бағаларға жатады (бұл ретте, оның көмегімен осы валютадағы елдің табыстарын көрсету үшін нарықтық валюта бағамдарының орнына пайдаланылуға тиіс сатып алу қабілеті паритетін бағалауда жеткілікті күрделі проблемалар бар).

Өмір сапасы индексін есептеу кезінде Economist Intelligence Unit Әдістемесі зерттелетін тұлғалар өмірдің субъективтік қанағаттандырылуына  екпіні назарды білдіреді (бірақатар себептермен артық саналатын тиісті бақыт тұжырымдамаларын зерттеуден ерекшелігі өмірдің қанағаттандырылуы туралы сауалнамалар).

Субъективтілік  бөлігінде тексеру нәтижелері соңғы  жылдары көп қызығушылық туғызуда. Бірқатар сындарлы ескертпелерге қарамастан (салыстырылатын елдердің мәдени салыстырмайтындылығы, терминдерді анықтаудағы тілдік айырмашылықтар,  респонденттердің жауаптарын бұрмалайтын психологиялық факторлар) тесттер көптеген проблемаларды жоққа шығарды немесе жұмсартты.

Тағы бір сындарлы ескертпе өмірдің қанағаттандырылуы туралы жауаптардың өмірге үстем көзқарастарды, былайша айтқанда елдегі нақты өмір сапасы емес, пікір сұралушылардың өмірлік ұстанымын білдіретіндігінде. Өмірдің қанағаттандырылуы оның ішінде елдің әлеуметтік және мәдени ерекшеліктеріне байланысты талқылау ретінде қарастырылады.

Неге сауалнаманың номиналдық нәтижелерін алмасқа  және өмірдің қанағаттандырылуын бағалаудың орташа балын жалпы ел үшін өмір сапасының көрсеткіші ретінде пайдаланбасқа? Бұған бірнеше себептер бар. Біріншіден, тексеру нәтижесінде салыстырылмайтын нәтижелер алынады, бұған қоса, есепті жариялау уақытына қарай олар ескіріп үлгереді. Екіншіден, өмірлік қанағаттандыру және объективтік индикаторларды қабылдаулар арасындағы қатынастарды бағалау кезінде нәтижелерді өлшеу қателерінің әсері көптеген елдер арқылы теңесу үрдісіне ие болады.

Ақыры, ең маңызды  фактор. Дегенмен өмірдің қанағаттандырылуы  дәрежесін зерттеулердегі еларалық айырмашылықтардың үлкен бөлігі объективтік факторлармен түсіндірілуі мүмкін, өлшеулердегі қателікке қосымша өмір сапасы индексін объективтік бағалауға енгізу талап етілетін ерекше факторлармен байланысты боулы мүмкін түсіндірілмеген елеулі құрамдауыш бар.

Өмірдің қанағаттандырылуы  көрсеткіштерінің көлемі елдің өмір сапасы индексін білдіреді немесе өмірлік қанағаттандырылудың «түзетілген» көрсеткіші объективтік еларалық детерминанттарға байланысты.

Өмір сапасының  тоғыз факторы және бұл факторларды  өлшеу үшін пайдаланылатын индикаторлар:

1. Материалдық  әл-ауқат.

Халықтың жан басына ЖІӨ, АҚШ долл.. Дерек көзі: EconomistIntelligenceUnit

2. Денсаулық.

Күтілетін өмірдің  ұзақтығы, жылдар. Дереккөзі: Халықтың хат алысулар бюросы, АҚШ.

3. Саяси  тұрақтылық және қауіпсіздік.

Тұрақтылықтың және қауіпсіздіктің саяси рейтингтері. Дереккөзі: Economist Intelligence Unit.

4. Отбасылық  өмір.

Ажырасулар  саны (1 000 халыққа). Дереккөздері: БҰҰ; Евромонитор (Euromonitor).

5. Қоғамдық  өмір.

Бағалау 1, егер елдегі жоғары діни ұйымдардың келудің  немесе кәсіподақ мүшелегі; ноль –  егер өзгеше болған жағдайда. Дереккөздері: Халықаралық еңбек ұйымы (MLO); WorldValuesSurvey.

6. Климат  және география.

Ендік, барынша  жылы және барынша суық елдерді ажырату  үшін.

Дереккөзі: ОББ WorldFactbook.

7. Жұмыспен  қамтылу.

Жұмыссыздық деңгейі, %. Дереккөздері: EconomistIntelligenceUnit; Халықаралық еңбек ұйымы (MLO).

8. Саяси  еркіндік.

Саяси және азаматтық  еркіндіктер индекстердің орташа саны. Масштабы 1-ден (абсолютті еркін) 7 (еркін  емес). Дерек көзі: FreedomHouse.

9. Жыныстар  теңдігі

Орташа ерлердің және әйелдердің табысының қатынасы, соңғы қолжетімді деректер. Дерек көзі: БҰҰАдамның дамуы туралы есебі

 

Сондай-ақ, көптеген өзге де ауыспалы мәндер зерттелді, бірақ  түбінде олар  осы көп шамалы құрылымға елеулі әсер еткен жоқ.

Мұндай ауыспалылар  мыналар болды: білім деңгейі, ЖІӨ өсуінің қарқыны және табыстар теңсіздігі (Джинни Коэффициенті). Зертетеулер білім мен өмірдің қанағаттандырылуы арасындағы біршама корреляцияны анықтады, алайда, білім адамдардың табыстарына және денсаулығына әсер етеді, бұл мысалы, саяси еркіндік дәрежесі сияқты басқа да ауыспалыларға қатысты болуы мүмкін. Халықаралық еңбек ұйымының жуырдағы есебі білімділік деңгейі жұмыс орындары адамдардың қажеттіліктірне және ұмтылыстарына сәйкес келмеген жағдайларды әл-ауқатпен іс жүзінде кері пропорционалды байланыста екендігін анықтады.

 

6. Mercer компаниясының өмір сапасы бойынша рейтингі[44]

Өмірсүрудің үздік  шарттарын анықтау мақсатында елдер  және қалалардың рейтингін жүргізуді Mercer компаниясы – ғаламдық ауқымда  адам ресурстарын орналастырумен айналысатын халықаралық HR-компания жүзеге асырады. Компания ресми жариялағандай елдердің барынша маңызды ресурсы – олардың адамдары, сондықтан олардың денсаулығын, байлығын және өнімділігін ілгерілету қажет.

«Өмір сапасы» Mercer тексеру тұжырымдамасына сәйкес жалпы қабылданған «өмір сапасы» санатынан ерекшеленеді. Өмір сапасы субъективтік бағалаумен немесе өзінің жеке жағдайы және нақты осы жердегі жағдайлар туралы пікірмен байланысты болжайды, ал Mercer өмір сапасының анықтамасы объективтік, бейтарап және араласпайтын бағалауға негізделеді. Жалпы, жүйенің мақсаты тартымды шетелдік жұмыс күші үшін өмір сапасын өлшеуді білдіреді.

Әдістеме

Зерттеу әдістемесі 10 негізгі санатқа топтастырылған 39 өлшемге негізделеді. Жүйе өмір сапасының  жалпы индексінде оның мәнін көрсету үшін әрбір санатты өлшейді. Яғни шетелдік мамандар үшін өмір сүрудің әрбір нақты орнының тартымдылық дәрежесі, қабылдаушы елдің немесе қаланың саяси, әлеуметтік-экономикалық және экологиялық факторларының өзара іс-әрекетіндегі факторинг бағаланады.

Mercer рейтингін  есептеу нүктесі ретінде Нью-Йорк  қаласы қабылданады, қалған қалалар  оған қатысты ранжирленеді.

Төменде Mercer қолданатын санаттар мен өлшемдер келтірілген:

Саяси және әлеуметтік орта

• Басқа да елдермен қатыныстар;
• Ішкі тұрақтылық;
• Қылмыс;
• Құқық қолдану;
• Келудің және кетудің оңайлығы.

Экономикалық орта

• Валюталар айырбастау ережелері;
• Банктік қызмет көрсету.

Әлеуметтік-мәдени орта

• Жеке еркіндіктерді шектеу;
• БАҚ және цензура.

Медицина  және денсаулық

• Аурухана қызметін көрсету;
• Медикаменттермен жабдықтау;
• Жұқпалы ауруалар;
• Ауыз судың жарамдылығы;
• Ағын сулар;
• Қоқыс шығару;
• Ауаның ластануы;
• Қауіпті жануарлар және жәндіктер.

Мектептер және білім

• Мектептер

Табиғиорта

• Климат;
• Табиғи апаттар есебі.

Коммуналдық қызметтер және көлік

• Электр қуаты;
• Су құбыры суының қол жетімділігі;
• Телефон орнату;
• Почта;
• Қоғамдық көлік;
• Жолдағы кептелістер;
• Авиакөлік.

Демалыс

• Мейрамханалардың әралуандығы;
• Театрлық және музыкалық көріністер;
• Кинотеатрлар;
• Спорт және ойын-сауық іс-шаралары.

Тауарларды тұтыну

• Ет және балық;
• Жеміс-жидектер және көкөністер;
• Күнделікті пайдалану заттары;
• Алкогольды ішімдіктер;
• Автомобильдер.

Тұрғын  үй

• Тұрғын үй;
• Тұрмыстық техника және жиһаз;
• Үйге қызмет көрсетужәне жөндеу.

4. Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасын өлшеудің өзекті индикаторларларының тізбесі

«Қолданбалы экономиканы  зерттеу орталығы» ЖМ осы тарауда қолданыстағы статистикалық көрсеткіштер жүйесін, қолданыстағы мемлекеттік даму бағдарламаларын талдау және мониторингін, елдің шарттарында қолданылатын халықаралық тәжірибені ескере отырып,сондай-ақ, Қазақстан қоғамының даму басымдықтарын ескере отырып, жасалған Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасы өлшеудің өзекті индикаторларының жүйелендірілген тізбесін ұсынады.

Халықаралық әдістемелерде  қолданылатын өмір сапасының факторлары және көрсеткіштері алдыңғы тарауда қарастырылды.

Олардың кейбірі  объективтік мән-жайларға байланысты Қазақстандық шарттарда қолдануға  келмейді, алайда Қазақстандық статистикалық  жүйеге бейімделген бола отырып, көрсеткіштердің  көпшілігі өмір сапасын анықтау үшін табысты қолданылуы мүмкін.

Өмір сапасының  ұсынылатын көрсеткіштерінің тізбесінің анықтамасы халықаралық зерттеулермен  ұқсастықтарға сүйене отырып және жалпы  адам құндылықтарына негізделе отырып пайда болды, осының негізінде негіз  ретінде Адамның даму әлеуеті индексінің төрт принципі алынды:

1. табысты және экономикалық өсуді арттыруға бағытталған тиімді қызмет нәтижесі ретінде өнімділік;
2. қабілеттерді іске асыруда және ізгіліктерді пайдалануда мүмкіндіктер теңдігі ретінде түсінілетін теңдік;
3. тек қана қазіргі емес, сондай-ақ, болашақ ұрпақтарға өркениет мүмкіндіктеріне қол жетамділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тұрақтылық;
4. даму тек қана адамдардың мүдделерінде емес, сондай-ақ, олардың күш-жігерімен жүзеге асырылатындығын болжайтын мүмкіндіктерді кеңейту.