Жер қатынастарының мәні және олардың аграрлық қатынастар жүйесіндегі

1. Тұрғын  үй  құрылысы  мен  бау –бақша,   жеке  қосалқы  шаруашылықтар   жүргізу  үшін   жер  бекітілген   жер  учаскелерінің  меншік  иелері.  Жер  ресурстарын   басқару  жөніндегі  агенттіктің   мәліметтері  бойынша   2000   жылы  оладың  саны  3082,5   мың немесе  жерді пайдаланушылар  мен жер учаскелері  меншік  иелері  жалпы   санының 95% -  ін  құрап отыр.

2.  Шаруа   (фермер)  қожалықтары.  Олардың   саны  91  мыңнан  астам,  82,2  мың  шаруашылық  немесе   89,2 %- і    жерге қатысты құжаттармен  қамтамасыз  етілген.

3.Мемлекеттік   емес  ауыл   шаруашылық  ұйымдары.  Олардың  жалпы  саны  6,2  мың,  94% -і  құжаттармен  қамтылған.  Негізінен  жер  үлестарі  иелерінің  өздерінің  үлестерін   шаруашылық  серіктестіктердің   жарлық  капиталына  салым  ретінде  енгізу  есебінен  қалыптасып  отыр.

Сонымен  жер  учаскелерінің  меншік  иелері  өздерінің  учаскелеріне  қатысты  кез-келген  келісім  жасауға  құқылы,  яғни  келісілген  баға  бойынша жерді сатуға, кәсіпорындардың жарғылық қорына  салым  ретінде қосуға, кепілге  беруге, сыйлауға,  уақытша пайдалануға  өткізуге бір сөзбен айтқанда  өз  қалауы  бойынша  басқаруға  құқылы.  Бұл  жерде  жер меншік обьектісі  ретінде табыс  көзі  болады.

2001  жылы  қаңтардың  24-і  күні  Қазақстан  республикасының парламентіні  «Жер  туралы»  заң  қабылданды.  Осы  заң  бойынша  өзіндік  (қосалқы)  үй  шаруашылығын  жүргізі,  бағбандық  және  саяжай  құрылысы  үшін  берілген  жер учаскелері    Қазақстан республикасы  азаматының   жеке  меншігінде  бола  алады.  Жер  учаскесінің  меншік  иесі  жер  учаскесін   уақытша  пайдалану туралы  шарттың  негізінде  уақытша  пайдалануға  беруге  құқылы.   Мемлекеттік  меншіктегі  жер  учаскелері  жеке  меншікке  сатылуы  немесе  өтеусіз берілуі,  өтемді   және  өтеусіз  негізде тұрақты және   уақытша жер пайдалануы берілуі мүмкін.  Осыған байланысты  заңмен  тұрақты жер пайдалану,  қысқа мерзімге  (  5  жылға дейін)  және  ұзақ  мерзімге  (5  жылдан – 49  жылға дейін)  берілетін уақытша жер пайдалану құқығы қарастырылған[7].

Жер  мейлі  ол  мемлкеттік немесе  жеке  меншік  болсын,  әрбір  жер  учаскесін  және  оның  табиғы  ерекшеліктерін ескере  отырып, ұқыпты,  рационалды  пайдалану  маңызды  міндеттердің  бірі.  Жерге  меншіктің  тарту  күші  жердің  өзінде,  өз  білгенінше  онда жұмыс істеу  мүмкіндігінде  емес,  монополиялық  табыс -  рентада.  Жер  рентасын  иемденуші  билікке  ие  болады.  Міне,сондықтан  бірқатар  елдердің  жер  туралы  заңдылықтарындағы  өзгерістер  ірі  латифундистермен  қатаң  күресте  жүзеге  асырылады.   Жер  рентасын  тудыратын  материалдық  шарттар  ауыл  шаруашылығы  өндірісінің басты  құралы  ретіндегі  жердің  ерекше  сапасына  негізделеді.  Егін  шаруашылығының  өндірістің  барлық  басқа  сапаларынан айырмашылығы  осында,  яғни  жер кез-келген  ауыл  шаруашылық  дақылдарының  өсуі  мен  пісіп- жетілу  кезеңдерінде  өндірістің  белсенді  құралы  функциясын  атқарады.   Шамасы  мен  сапасы  бойынша  бірдей  жер   көлемінің  бірлігіне  шаққандағы  жанды  еңбек  шығындары  мен  өндіріс  құралдары  әртүрлі  өнім  береді.  Топырақ  құнарлылығы   басқа  да  табиғи  жағдайлармен  өзара  қарым  қатынаста  бола  отырып,   егін  шаруашылығында  еңбек  өнімділігіне  және  өндірілген  өнімнің  индивидуалды  құнының  шамасына  әсер  ететін   жердің  өзі жаңа  құнды қалыптастырмайтынын,  бірақ егін  шаруашылығында  еңбек өнімділігі  арқылы  оны қалыптастыруға  қатысатындығын  айту  қажет.  Басқаша айтқанда,  жақсы жер мен басқа да  табиғи жағдайлар өздігінен қосымша өнім  мен табыс  көзі  болмайды, бірақ  олардың  табиғы  бизнесі – жоғары  еңбек  өнімділігі  факторын  құрайды.

Жер  рентасы  ауыл  шаруашылығында  тікелей  өндірушілермен   құрылатын  және  жердің  меншік  иесі  иеленетін  қосымша  өнімнің  бөлігі.   Жер  рентасының  мәні  оның  жерге  меншікті  жүзеге  асырудың  экономикалық  формасы  болып  табылатындығында.  К. Маркс  бұл жөнінде былай  жазады.  Рентаның  қандай  да   бір  спефикалық  формасы  болмасыноның  барлық  типіне  рента  жерге  меншік  жүзеге  асатын экономикалық  форма  болып  табылатын және  өз кезегінде  жер  рентасы  жерге  меншік жүзеге  асатын  экономикалық  форма  болып  табылатын   және  өз  кезегінде  жер  рентасы  жерге  меншікті  көздейтін  жағдай  тән  [8].  Буржуазиялық  І  әкономистердің  бірі У.Петти жер рентасын  қосымша өнім  формасы,ал  жердің  бағасын капилптданған рента түрінде қарастырды. Физиократтар  Франсуа Кәне, Ж. Тюрго  және  басқалары  егін шаруашылығында  құрылатын  қосымша құнды топырақтың табиғи  құнарлылығымен  байланыстырып, оны «табиғаттың сыйы»  деп санады.

А. Смит күннің  еңбек  теориясы негізінде  рента  пайда сияқты  еңбектің нәтижесі  болатындығын  дәлелдеді.  Оның  теориясына  сәйкес тауардың  құны үш құрамдас  бөлікке:  жер рентасына,  пайдаға, жалақыға  бөлінеді  және  жердің  меншік  иесі,  капиталист-кәсіпкер, жұмысшылар  арасында табыстың бөлінуіне  сәйкес   келеді.  Ол  жер рентасын  адамның  туындысы  ретінде  санауға  болатынның  барлығын  өтегеннен  немесе шығарып тастағаннан кейін  қалатын  табиғаттың  туындысы  ретінде  анықтайды.  Маркстік  саяси  әкономия  А. Смиттің  бұл теориясын  жоққа шығарады,  яғни   жер  рентасы  мен  пайда  құнның көзі  бола  алмайды, өйткені  таурдың  құны  оны  өндіруге кететін қоғамдық  қажетті  жұмыс   уақытымен анықталынады  және  жердің табиғи  құнарлылығы  басқа да  табиғат  күші сияқты  қосымша  пайда  көзі  болмайды.  Олар  Маркстің  пікірінше   небәрі  жоғары  өндіргіш  күштің  табиғи  базисі  ғана.  Рентаның  экономикалық  табиғатын  Д.Рикардо  көрсетіп  берді. Ол рыноктағы бидайдың  бағасы  өндіріс  шығындарына  тәуелсіз,  бірдей болатынына көңіл  аударады.  Ол: «нан бағасы  рента  төлегеннен  қымбат  емес,  рента нан  бағасы  қымбат  болғандықтан  төленеді.   Жер  иемденушілер  өздерінің  ренталарынан  бас  тартқан жағдайдың өзінде  де  нан бағасы  төмендемес  еді».  Ал  бұл жақсы жерда шаруашылық жүргізуші бидай өндіріуші нашар жерде шаруашылық жүргізуші өндірушіге қарағанда қосымша табыс алады деген сөз. Осы қосымша табысты Д:Рикардо   жер рентасы   деп   атады. Рикардо сондай-ақ рентаның жердің санының  шектеулілігі мен сапасының әртүрлілігіне байланысты төленетіндігін  көрсетеді [9,10].

     Жалпы   рента  мәселесі  кеңестік  кезеңде  де  көптеген әкономистер арасынында  қызу  талқыланған.  Олардың бірқатары  рентаның пайда болу себебін   жерге меншікпен,  ал  басқалары кәсіпорындардың оқшауланумен  байланыстырады.  Қосымша өнімнің көріну  формасы ретіндегі   дифференцилды   рентаның  пайда болу  көзі  қолайлы жағдайда  қолданылатын қосымша еңбек болып табылады. Демек еңбек- рентаның көзі, ал табиғат рентаның тек табиғи  бизнесі ғана [11]. Осы пікір көптеген  ғалымдардың еңбектерінде орын алған. Мысалы, Виноградов Е.А.,Емельянов А.М. рентаның пайда болу көзі қосымша еңбек болып табылатындығын көрсетеді [12,13]. Бірақ өндіріс  пен айналымның   қолайлы    жағдайлары    жалпы    жалпы  шарт   ретінде  және осы жағдайда  бағаның теңестірілуі  қосымша пайданың пайда  болуының  себебі  ретінде өздігінше  соңғысының  жер  рентасына  айналуын  түсіндірмейді.  Ол   үшін   белгілі бір жағдай- жерге меншік  қажет.  Маркс бұл жөнінде «жерге  меншік  қосымша   пайданы құрудың емес,  оның  жер рентасы формасына айналуының  себебі деп жазады  [14]. О. Әлиевтің  пікірінше қосымша   пайданың  рентаға айналуының   формальды   сыртқы себебін   қамтамасыз   ететін   шарты  белгіленген,тұрақты, қалыпты сипатқа ие өндірістің  қолайлы   жағдайы  болып  табылады.  Демек  кез-келген  емес,тек  тұрақты  сипатқа  өндірістің  қолайлы жағдайлары  тұсында  өндірілетін  қосымша пайда ғана  жер  рентасы  формасына  ие  болған.  А.Емельяновтың  пікірінше  де  дифференциялды рентаның  айырмашылығы  тек  тұрақты  сипатымен  ерекшеленетін  табыстың ғана  рента  болып  табылатындығында.  Ал   кәсіпорындардың  экономикалық оқшаулануына келетін  болсақ  ол   дифференциялды  рентаның пайда болу  себебі бола  алмайды. Кәсіпорындардың  оқшаулануы ұдай  өндіріс  заңының  іс- әрекетімен байланысты, ол  қоғамдық  еңбек бөлінісінің  салдары  болып  табылады  және  тауарлы  өндіріс  шарты ретінде  көрінеді.

Дифференциялды  рентаның  пайда болу  себебі  шаруашылық  жүргізу   обьектісі  ретінде   жерге  монополия  болып  табылады.  Тауарлы  өндіріс  жағдайында  жердің шектеулілігі  салдарынан туындайтын жерге монополияның  бұл  түрі  қосымша таза табыстың рентаға айналуын  көздейді.  Сондықтан да кәсіпорындардың оқшаулануы  дифференциялды рентаның пайда  болу себебі бола  алмайды.

Сонымен рентаның  пайда  болуы  үшін  мынадай  шарттар қажет.  Біріншіден,бұл  тек  ғана  жерге меншік иесінің  табысы, жер меншігінің  жүзеге  асырудың экономикалық формасы.  Екіншіден, оның  көзі әрқашанда  қосымша  еңбек  болып  табылады.  Үшіншіден, ол тауарлы өндіріскатегориясы  және  тұрақты сипатқа ие  өндірістің  қолайлы жағдайларында  өндірілетінқосымша табыс ғана жер  рентасы  формасына  ие болады.

Маркс жерге  жеке  меншік  пен  өнеркәсіпке  қарағанда  егін шаруашылығында капиталдың  органикалық құрылымының  төмендігімен байланыстыра  отырып,абсолютті  жер   рентасына  ерекше  мән  берген. Бұл рента  теориясының  мәні  капиталдың   органикалық  құрылымының ауыл  шаруашылығында  өнеркәсіпке қарағанда  төмендігімен,  демек егін  шаруашылығындағы  тауардың құны  оның өндіріс  бағасынан  жоғары  болатындығымен  сипатталады. Ауыл  шаруашылығында  жалдамалы  жұмысшылар  еңбегімен  құрылатын  қосымшақұн бөлігін көрететін ауыл шаруашылық  тауарлар  құнының қоғамдық  өндіріс  бағасынан артығы абьсолюттік  рентеның  субстанциясын құрайды. Алайда  капиталдың  органикалық  құрылымындағы   айырмашылықтар  абсолюттік   рентаның  пайда  болуының  себебі  болмайды.  Оның  мәні жеке  меншік монополиясы  егін  шаруашылығына  капиталдың  еркін  құйылуына  кедергі  келтіретіндігіне  және  қосымша  құнның  артығы  жердің  меншік  иесіне  тиесілі  екндігімен түсіндіріледі.  Маркс  абсолюттік  рентаны  жерге меншік  монополиясымен  байланыстыра отырып, жерге жеке меншік  егін  шаруашылығының  дамуын тежейді  деген  қорытындыға  келеді.  Сөйтіп, осы теорияның негізінде  жерді  рационализациялау  идеясының туғандығы  белгілі.

Ауыл  шаруашылығында  жерге  меншікті жүзеге  асырудың кең тараған  тәсілі  болып  табылатын меншік  иесінің   жерді   өнімді пайдалану мен жер арендасы  дифференциалды таза табыс алуға  мүмкіндік  береді. Алайда  дифференциалды  таза табысты  иелену жерді пайдаланудың бірінші   және  екінші  варианттарында   әртүрлі.  Сондықтан  жерге  меншік  монополиясы  тікелей  белгілі бір сападағы  аталған жер учаскесінде шаруашылық  жүргізу  монополиясымен  толықтырылады.  Бұл кезде  барлық өндірілген  және өткізілге  ауыл  шаруашылық  өнімдерінен алынатын   таза  табысты  меншік   иесі  кәсіпкер   иемденеді.   Меншік  иесі  жер  учаскесін қандайда  болмасын шаруашылық жүргізуші  субьектіге  арендаға  өткізген жағдайда  басқаша  қатынас  туады. Монополист  меншік  иесінің  жанында  жердің  өндіргіш  күшін  тиімді  пайдаланудан жоғарғы таза табыс  табуға   тырысатын  монополист кәсіпкер  пайда  болады. Жерді арендаға  өткізген  кезде  оның  меншік  иесі (сондай-ақ арендатор-кәсіпкер) арендаға  беруге   жер  учаскесінің  өндіргіш   күшін,  сапасын   және  өнімді өткізу  нарығына қатысты орналасқан  жерін ескереді. Сапасы  жақс ы және орташа жер учаскелерінің  меншік   иелері арендатордың  орташа пайдасына артатын  таза табыстың  бөлігін иемденуге  үміттенеді. Арендатор  болса менщік  иесіне таза табыстың аталған  бөлігін беруге мәжбүр  болып, орташа пайдаға  қанағаттанады. Демек, ренталық  экономикалық қатынастар арендалық жерден түсетін  таза табыстың екіге  бөлуін тудырады. Біріншісі, капиталдан  алынатын орташа пайда  және ол арендаторға тиесілі.  Екіншісі,  жақсы  және орташа жер  учаскелерін  пайдаланудан пайда  болатын   артық  дифференциалды таза табысты  құрайды  және оны жердәң меншік  иесі  иеленеді.  Шаруашылық тәжірибеде  бұл  бөліну жерді арендаға беру келісімінде  бекітіледі және санды түрде жер көлемінің бірлігінен  алынатын арендалық төлем шамасында көрсетіледі. Жоғарыда  аталған дифференциалды  рентаның тек бірінші түріне  қатысты.  Бірақ,ауыл  шаруашылығында  екінші  түрдегі дифференциалдық рента пайда болып меншіктелінеді. Оның экономикалық  негізі  ауыл шаруашылығы  өндірісін  интенсивтендіру, жерге қосымша  капитал салымын талап етеді.

   Дифференциалды   рентаны иемдену механизм, себебін  шарты мен мәнін теориялық  талдау  көп уклад нарықтық экономикада  қазіргі ренталық  қатынастарды түсіну  үшін қажет.  Ең алдымен шаруа  (фермер)  қожалықтарында  дифференциалды  рентаны иемдену  мен  өндірісті  талдыудың  заңдылығы  жөнінде сұақ  туады. Шаруа (фермер)  қожалықтарында  шаруашылық  жүргізу обьектісі  ретінде жерге монополия бар. Мұнан әрә бұл  учаскелер  сапасымен өткізу  нарығына  қатысты орналасқан  жері  бойынша  әртүрлі болып  келеді. Өнімділікті арттыру мен таза табысты жоғарылату мақсатымен  оған  капитал  тиімді  салына алады  сондықтан  фермерлік   шаруашылықтарда   дифференциалды рентаның екі   түрінің де  пайда  болуы  мен иемдену  үшін талап  етілетін  барлық  шарттар  бар. Бірақ,  рентаны алу  орта  және  нашар  жер  учаскелерімен  салыстырғанда  қандайда  болмасын  өнімді  өндіруге  кеткен индивидуалды өндіріс шығындары  төмен  болған  кезде мүмкін. 

Қазіргі  кезде  салық  салу  жүйесі, арендалық  төлемдер және  басқада ренталық  төлемдер  түрлері  маңызды  экономикалық  мәселелер  айналып  отыр.  Рентамен жер салығы категориялары тығыз байланысты.  Жер салығының  экономикалық табиғаты  қосымша  өнім болып  табылады.   Осығаг байланысты  жер салығының тауар  өндірушілерден  дифференциялды  рентаны   алудың  механизми   ретінде  қарастырған  жөн.

Жер  ерекше  өндіріс  құрал  ретінде адам еңбегінің  өнімі   емес және құндық  мәні  жоқ.  Сондықтан ол тауар бола алмайды.  Сатып- алушы обьектісі иемденушінің  қосымша салығы есебінен өсетін  жердің  экономикалық  құндылығы  бола  алады.  Жер салығының алынуы мемлекеттің  меншік құқығының  көрінісі  болып  табылады.  Барлық  елде мемлекет жер  пайдалану  тәртәбін  бекітіп,  жер салығы саясатын жүргізеді, заңды  түрде   оның  ставкаларын  реттейді. Елімізде  мемлекеттің рентаны алуы негізінен  әртүрлі үстемелермен  сатып  алу бағасының дифференциалды   механизмі арқылы  жүзеге асырылады.  Бұл әрбір  шаруашылықтар  үшін  индивидуалды бағалардың  болуына  алып  келеді. Сондай-ақ  жер  ресурстарын  пайдалануда  ұқыпсыздыққа,  топырақ  құнарлылығының  кемуіне,  көптеген  кеңістікте  су  және  жел әрозиясының  болуына  және  ауыл  шаруашылығы  өндірісі  тиімділігінің  төмендеуіне  әкеләп  соқтырды.  Нарық  жағдайында  рента басқаша  сипат алады.  Мемлекеттің  ролі  тауар  өндірушілерден жақсы  табиғи- экономикалық   жағдайлармен  байланысты  қосымша  табысты  алудан  және  оны қоғам  қажетіне  пайдаланудан  тұрады.  Рента түріндегі  табыстың  алынуы   шаруашылықтарды   өндірісті   инденсивтендіруге, ҒТП жетістіктерін  енгізуді  жеделдетуге  бағыттай  отырып,  ынталандырушы  ықпал  етеді.

Жер салығын  енгізу   жер  және  басқада табиғи, экономикалық  ресурстарды   тиімді  пайдалану  есебінен  өндіріс  тиімділігін  жоғарылату қажеттілігінен  туындайды.  Ол  жерде  шаруашылық  жүргізудің  тең  мүмкіндіктерін  қамтамасыз   ету  керек.  Бұл  меншіктің  алуан түрлі  формаларының  дамуымен, барлық  ауыл  шаруашылық  өндірушілер  үшін  тең  мүмкіндіктер  құрумен  байланысты.  Мұндай  шарттардың  орындалуын   қамтамасыз   ететін  маңызды   тетіктердің   бірі-  ренталық  реттеу     механизмі    болып  табылады.  Нарықтық  экономикада   осы   жер  рентасының   шамасы  арендалық  төлем,  жер бағасы,  жер салығы  ставкаларын  анықтайды.

Орталықтандырылған  мемлекеттік  жүйеде  жерді  бағалау  принциптері  мен  тәсілдері  өнімділік   көрсеткіштеріне  негізделіп,  жерді  экономикалық  емес,  сапылық   бағалау   жүргізіліп,  негізіне  балды   жүйе  енгізілген  салық жүйесі  қолданылып  келді.  Елімізде  ауыл  шаруашылық  жеріне  нормативті   баға   мен   соған негізделетін  салық,  аренда,  ипотека бойынша төлемдерді  қалыптастыруда  тиісті  деңгейде   нормативті  өндірістік  шығындар,  жер рентасы,  өндірістің   рентабельділік  факторлары  ескерілген  жоқ.  Реттеулер көрсеткендей  нарыққа өтпелі   кезеңде ауыл  шаруашылығында  салық салудың екі түрі:  пайдаға салынатын салық  және  жер  салығын  енгізу,  ал  оның  төменгі  шегі   жай  ұдайы  өндіріс  рентабельділігі  деңгейінде  болуы  қажет.  Жер  салығы  негізінде  жердің   нормативті   бағасы   алынуы   тиіс.

Ауыл   шаруашылығында    жер   қатынастарын   реттеу   критерийлері  болып  жерді  экономикалық  бағалау  мен  жер  сапасы,  негізіне жер  рентасы  алынатын  нормативті  бағалау, ренталық  қатынастар  механизмін  қалыптастыру  үшін  маңызды  болып  табылатын  жер  кадастрі  табылады.  Жер  салығы да, арендалық  төлем де  нарықтық  категориялар  және  олардың   субстанциясы   жер   рентасы   болып   табылады.   Сондықтан   да  олады  есептеудің  методологиясы  жер  бағасымен  байланысты  болып  келеді.  Жерді  бағалау  мәселесі  оның   мақсатты  пайдаланылуына,  сапасын (экологиялық  жағдайы)  жергілікті  жердің  рельефі   мен  ландшафтың,  өнімді  өткізу  нарығы  мен  қызмет  көрсету  сферасы  орталықтарынан   алшақтығы  және  т.б. жағдайларды ескеру  керек.   Экономикалық  ғылым  тұрғысынан қарағанда  жерге  құқық   бұл  жердің  жақсы  сапасымен  орналасқан  жері  есебінен  алынатын  табысты  көрсететін  рента  бөлігіне  құқық  болып  табылады.   Осы  рентаны  бүкіл  қоғам  пайдасына  жерге   төлемдер  арқылы  үлестіру   үшін  оны  дұрыс  есептеудің  маңызы  зор.   Дұрыс  есептелінген  рента  жердің  бағасын  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Жердің  басқа  тауарлардан  айырмашылығы  ол  табиғаттың  өнімі,  бірақ  тұтынушы  құнына  ие.  Сондықтан  да  жердің  нормативті   бағасын  есептеуде   тұтыну  құны   жер  учаскелерінің:  егістік,  жайылымдық,  шабындық,  көпжылдық  өсімдіктердің  экономикалық  құндылығы  ескерілуі  тиіс.