Жер қатынастарының мәні және олардың аграрлық қатынастар жүйесіндегі

Жер учаскесін  қү-руга мүдделі түлғалардың өтініштерінің  негізінде жүргізілген кадастрлық іске аталмыш мәліметтер бойьшша нотариалдық куәландырылған көшірмелер, жер учаскелерінің жоспарлары немесе сызба- лары, басқа да құжаттар кіргізіледі. Азаматтардың және заңды түлғалардың меніпігіндегі, ұнемі пайдалануындағы жерлерден мемлекеттік қажеттілік үшін жер учаске-сін қү-ру кезінде оған жұргізілген кадастрлык іске жаңа учаскені қү-ру үшін негіз болып табылатын жер учаскесін мемлекеттік қажеттілік үшін алу туралы атқарушы органның шешімі не болмаса соттың шешімі, сон-дай-ақ жоспар (шекаралардың сызбасы) және істі қарау кезінде пайда болған басқа қркаттар кіргізіледі.

Мемлекеттік қажеттілік үшін, не болмаса азаматтар мен  заңды түлғалардың арасыпдағы мәліметерде жасалған жер учаскесін қайта құру жағдайларында жаңа кадастрлық іс жұргізілмейді. Жер учаскесін қайта құру процесіне ықпал етуші барлық құжаттар аталмыш учаскеге бүрын жүргізілген кадастрлық іске кіргізіледі.

Азаматтар мен  заңды түлғалардан күштеп алуға  жататын (тәркілеу) жер учаскесінің кадастрлық ісіне соттық-атқарушылық өндірістің құжаттары кіргізіледі. Егер жер учаскесінің бөліктерін уакытша пайдалануға немесе кепілге (ипотека) беруге мәжбүр ету туралы шарттың талаптары бойынша бұл бөлікті басқа жерден бөлшектеуші шекараны белгілеу қажет болса (демек жаңа уақытша учаске қүру) онда мүндай уча-скеге дербес кадастрлық іс жүргізілмейді. Барлық құжатар меншік иесінің немесе жерді пайдаланушыныц негізгі жер учаскесінің кадастрлық ісіне кіргізіледі. Кадастр қағаз бетіне жүргізіледі және ақпараттарды жинақтаудың, өңдеудің және сақтаудыц әлектроыдық жүйесін пайдалану арқылы жүргізілуі мүмкін. Белгілі бір жер учаскесі туралы есепке алынған орын бойынша мемлекеттік жер кадастрының мәліметтерінің құжаттау қағазға түсіріліп және әлектрондық тасығыштарды жүзеге асырлады. Қағазға жазылған мәліметтер мен әлектрондықтасығыштарда жазылған мәліметтер арасында алғашқы болған жағдайда, егер Қазақстан Республикасының зандарында өзгеше белгіленбесе, қағазға түсірілген мәліметтер басымды болады. Жер учаскелері туралы кадастр моліметтері жер кадастр карталарыпен тығыз байланысты болады.

Мемлекеттік жер  кадастрының мәліметтерін түзу топографиялық геодезиялық, картографиялық жерге орналасыру, түгендеу бойынша топырақты зерттеу, геоботаникалық және өзге де зерттеулер жүргізумен қамтамасыз етіледі. Мемлекеттік жер кадастрын жүргізетін мемлекеттік органдар, кәсіпорындар мен лауазымды адамдар жер кадастр құжатамасына енгізілетін мәліметтердің дұрыстығын қамтамасыз етуге міндетті. Жер кадастрының мемлекеттік қүлия мен өзге де шектеулер-ді қамтымайтын мәлшеттерді баршаға қол жетімді больш табылады және мұдделі жеке және заңды түлғаларға ақылы негізінде беріледі. Жер кадастрының мәліметтердін мемлекеттік органдарға беру ақысыз негізде осы мақсаттарға кезделген бюджет қаражат есебінен жүзеге асырылады. Кадастр әлемнің барлық мемлекеттерінде экологиялық Проблемаларымен, қала қүрлыс қызметімен, жер ресурстарын пай-далану мен оның жағдайын бағалаумен, есепке алумен байланысты. Кадастр мәліметтері шындыққа сәйкес, обьективті, жер ресурста-рын қорғау мен қолданудың айқын жағдайын көрсетеді. Осындай сұрақтардың бірі болып, мемлекеттің нысанын есепке алу (ақпараттық) іске асыруын қамтамасыз етеді жер кадастрының есепке алудың жаңа замандық жағдайын келтіреді. Жер жүзеге асырушы мемлекеттік орган-дар лауазымды түлғалар кадастрлық құжатқа енгізілетін мәліметтердің растауын қамтамасыз етуі міндетті жәнеде жер кадастры бір-бірімен байланыстағы әлементерден қүралу тиісті, олар жер саны мен сапасын зсепке алу, жер бағалау, жер учаскілерінің меншік иелері мен жер пайданушыларды тіркеу үшін есепке алу.

Бірақ жер ресурстарын  басқарудың әлемдік тәжирбесіндегі жер <^Ақық қатьшыстарын реттеу мәселесі басты орын алғанымен, оның ана-лизін толықтыру үшін сапалы басқарудың негізгі кілті болып табылатын жер кадастрн еңгізу сияқты мәселені қарастыру қажет. Жер кадастры қазргі танда іс жүзінде әлемнің барлық елдеріңде жүргізілуі тиіс. Ол есепке алу, жер ресурстарын пайдалануды және оның жағдайын бағалау сияқты түсініктермен тығыз байланысты болу керек.

Бірқатар мемлекетерде «кадастр» терминімен қатар «меншік  ре-гистрі» және «жер реестрі» сияқты термин кең колданылып келеді. Қазіргі таңда мемлекеттік жер кадастр туралы мәлімет қү-жаттандыру шараларын отуде. Ресей мемлекетінің жер кадастрымен салыстра кетсек, Ресейдің жер кадастрының Федералды қызметі, жер ресурстарын мемлекеттін басқаруын жүзеге асыратын, атқарушы биліктің федералды органы болып табылады. «Ақпарат, ақпараттандыру және ақпаратты қорғау туралы» 1995 жылдың 20 ақпанында қабылданған федерал-ды заңның 7 бабына сәйкес, жер кадастры - бұл ақпарат жүйе (2003 жылдың 10 қантарындағы өзгертулермен). Ақпарат стратегиялық курс ретінде қаралады Ресей елінің айырмашылығы жер кадастры оны пай-далану әнергетикалық, материалдық, еңбек қаржы сияқты ресурстарды ақпараттық ресурстар қүрамына ешізуілде. Бүл жағдайда Ресей Федерациясының заңнамасында көрсетілген қүпиялы мәліметтерден басқа, мемлекеттік жер кадастры туралы мәліметтер ашық беріл-ген. Мысалға шет мемлекет кадастрымен салыстыра кетсек Швеция, Франция, Италия және Испанияда негізінен кадастр жер учаскілерін үлкен масштабта карталау көрсетілген кадастрдын мақсатары топырақ құнарлығының көрсеткіші негізінде жер учаскісі иелерінен салық жи-нау болған. Қазіргі танда да кадастрдың бұл міндетті сақталып қалған, бірақ кадастрда есепке алу нарықтық бағасы жатады.

Қазақстан республикасының  жер заңдары жерді пайдалану  мен қорғау қатынастарын реттеу барысында мынадай принциптерді негізге алады:

1. ҚР аумағының  тұтастығы;

2. Жерді табиғи ресурс, ҚР халқының өмірі мен қызметінің негізі ретінде сақтау;

3. жерді қорғау  және ұғымды пайдалану;

4. экологиялық қауіпсіздікті қаматамасыз ету;

5. жерді нысаналы пайдалану;

6. ауыл шаруашылығы  мақсатындағы жердің басымдығы;

7.жердің жай-күйі және оған қолжетімділік туралы ақпаратпен қамтама- сыз ету;

8. жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі іс-шараларды мемлекеттік қолдау;

9. жерге залал келуін болдырмау немесе оның зардаптарын жою;

10. жерді ақылы  пайдалану.

Қазақстан Республикасында  жерді нысаналы арналуына орай, мыналар аймақтарға бөлінуге жатады: ауыл шаруашылығы жерлері; елді мекендер

57жерлері; енеркәсіп, келік, байланыс, қорғаныс және басқа да ауыл шаруашылығына арналған жерлер; ерекше қорғалатын табиғат аумақтарының жерлері; орман қорының жері; су қорының жері; босалқы жер. [24]

Қазақстан Республикасында  ауыл шаруашылығы мақсатына арналған жерлердің басымдығына және ерекше жағдайына байланысты, яғни жеке меншікке берілуі, осы жерлерді аймақтаға белу қағидаларына тоқталайық. Ауыл шаруашылығы мақсатына үшін пайдаланылатын жерді аймақтарға бөлу мынадай қағидаларға негізделеді:

Ауыл шаруашылығы  мақсатындағы жерлердің басымдығы  қағидасы. Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің басымдығы мынандай жағдай- лардан көрініс табады:

- ауыл шаруашылық мақсаттарға жарамды алқаптарды ауыл шаруашылық өндірісінің қажеттіктері үшін бірінші кезекті тәртіпте берілуі;

- ауыл шаруашылығынан өзге де мақсаттар үшін ауыл шаруашылығы үшін жарамсыз жерлер мен жаман сапалы ауыл шаруашылық алқаптары берілуі;

-ауыл шаруашылық  мақсаггағы жерлерді, жер заңдарында  тікелей көрсетілген негіздерден  басқа жағдайларда алып қоюға рүқсат етілмейді [25].

Ауыл шаруашылығы  жерлерінің ерекше корғалуы қағидасы. Жерді қорғау - бұл, ең алдымен, оныц табиғи қасиеті мен шаруашылық мақсатын қорғау. Жерді қорғау қоршаған ортаның бір бөлігі ретінде жері, қорғауға, жерді үтымды пайдалануға, жерді ауыл шаруашылығы мен рман шаруашылығы айналымынан негізсіз алып қоюды болдырмауға, ондай-ақ топырақтың құнарлығын қалпына келтіру мен артгыруға ағытталған құқықтық, ұйымдық, экономикалық, технологиялық оне басқа да іс-шаралар жүйесін қамтиды. Ауыл шараушылығы мақсатындағы жердің артықшылығы, олардың заңсыз алып қоюдан ерекше қорғалуы бекітілген. ҚР Жер кодексінің 90-бабына сәйкес, су-армалы ауыл шаруашылығы алқаптарын, ауыл шаруашылығы, балық шаруашылығы бағдарындағы ғылыми-зерттеу және оқу орындарының тәжіриелік алаңдарының, орман және су қорының жерлерін алып қоюға ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру мен кеңейтуге, халықаралық міндетгемелерді орындауға, учаскенің астынан бағалы пайдалы қазбалардың кен орнының табылуына, жол әлектр тарту желі-лерін, байланыс желілерін жүргізуге, сондай-ақ мемлекеттік маңызы зор объектілерді салып, оларды орналастырудың басқа да мүмкін нүсқалары болмауына байланысты ерекше жағдайларда ғана жол беріледі.

Ауыл шаруашылығына  арналған жерлердің мақсатты пайдаланылу  қағидасы. Ауыл шаруашылығы өндірісіне арналған учаске мақсатына сай пайдаланылмаған жағдайда меншік иесінен алып қойылуы мүмкін. Қазақстан Республикасының  Жер кодексінің  65-бабының  1-тармағына  сәйкес,  жер учаскелершщ меншік иелері мен жер пайдаланушылар жер-ді оның нысаналы мақсатына сәйкес, ал уақытша жер пайдалану кезінде - жер учаскесін беру актісі немесе жалдау шартына сәйкес пайдалануға міндетті.

Ауыл шаруашылығы  өндірісінің ауыл шаруашылығы жерлерін ауыл шаруашылығын жүргізге байланысы  жоқ басқа мақсаттарға пайдалануға  алған кездегі жоғалтқан шығыннын орнын толтыру қағидасы.

Ауыл шаруашылығын жүргізуге байланысты емес мақсаттарға  пай-далану үшін ауыл шаруашылығы алқаптарын алып қоюдан туындаған ауыл шаруашылығы  өндірісіндегі шығысы ауыл шаруашылығы  алқаптарының көлемі мен олардың  сапасын қалпына келтіру арқылы ауыл шаруашылығы өндірісінің деңгейін сақтау мақсатында республикалық бюджет кірісіне өтелуге тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫН  ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Ауыл  шаруашылығында жер қатынастарының қалыптастыру және дамыту.

   70 жылдардың бас кезінде жедел өндірістік интенсификация мен концентрация және шаруашылық аралық кооперация мен агроөнеркәсіптік  интеграция негізінде ауыл шаруашылығын жаңартуға талпыныс жасалып, инвестициялық қаржылардың басым бөлігі агроөнеркәсіп кешеніне бағытталды.

   Алайда,ауыл  шаруашылығы өнімдері өндірісінің  өсу қарқыны  төмендеп, ауыл  шаруашылығының жылдан жылға  көбейе түскен мемлекеттік несие  бойынша қарыздары бюджет есебінен  жабылып отырды. Мұндай мәселелердің  туындауына бидай импортының  жоғары қарқынмен өсіп, кейбір жылдары меншікті өндіріс көлемінің 20-25 пайызына  дейін жетуі кері әсерін тигізді.

   Сол себептен,аграрлық  реформа жөніндегі тұжырымдаманың  басты идеясы-өндірісті әкімшілік  басқару мен аграрлық қатынастардың  үстем етуші жүйесінің тікелей ықпалы нәтижесінде өндірістің өсуіне және тиімділігінің артуына кедергі жасаған қиыншылықтарды жоюға бағытталды. Аграрлық реформа жөніндегі тұжырымдаманың негізгі ережелері мынандай үш басты мәселені, атап айтқанда, жерге жеке меншікті, жердің нарықтық айналымға түсуі, фермерлік шаруашылықтарды дамыту мүмкіншіліктері мен колхоз-совхоз жүйесін өзгерту  қажеттілігін және ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын  мемлекеттік несиелеу түрлері мен мөлшерін қарастырды.

   Қазақтандағы  жер реформасында ауыл шаруашылығындағы  жер ресуртарын тиімді пайдалануға қабілетті әрі қызығушылық білдірген жаңа меншік иелерін өндіріске тарту және меншік түрлерінің аясын кеңейту арқылы ұлттық байлық-жерге деген қатынасты түбегейлі өзгерту қолға алынды.

    Аталмыш  тұжырымдамаға негізделе отырып, 1992-1996 жылдардағы Қазақстанның аграрлық саласындағы жер қатынастары жүйесін қайта құрудың төмендегідей бес мақсатты бағытын атап көрсетуге болады:

  - ауыл шаруашылығындағы  жерлерге деген мемлекеттік меншік монополиясын әлсіретіп, он жеке және муниципалдық меншікпен ұштастыру, осылайша, ауыл шаруашылығы өндірісің көптеген түрлерін дамытуға жағдай жасау;

- ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жұмысшыларына және әлеуметтік саланың қызметкерлері мен зейнеткерлерге жерді тегін берудің орташа аудандық мөлшерін белгілеу арқылы мемлекеттік жерлерді жекешелендіру барысында олардың арнайы мақсатты бағыттарға бөлінуін жүзеге асыру:

- ұлттық байлықтың құрамдас бөлігі ретіндегі жердің тиімді пайдалануын қамтамассыз ету үшін ақылы негізінде пайдалану жүйесін іске қосу;

- ауыл шаруашылығы жерлерін оны тиімді пайдаланып меншік иелерінің қарамағына өткізуге және олардың ауыл шаруашылығында пайдалану тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін нарықтық және заңдардың қатаң сақталуын бақылауды күшейту;

- ауыл шаруашылығы жерлерін пайдалану кезінде олардың топырақ құнарлығын арттыру жөніндегі экологиялық талаптарды және жер туралы заңдардың қатаң сақталуын бақылауды күшейту.

   Осы   міндеттерді жүзеге асыру үшін  жалпы Қазақстанда және оның  жекелеген аймақтарында реформаларды жүргізудің құқықтық, ұйымдық және әканомикалық механизмдерін құру қажет болды.

   Шығыс  Еуропа елдерінің басым көпшілігінде  шаруашылық жүргізудің ұжымдық  түріне өткеннің өзінде де  азаматтардың жерге деген жеке  меншігі  азды-көпті сақталып  қалды. Сол себептен 90-жылдардағы  реформа барысында аталмыш меншікті әканомикалық тұрғыдан қайта жандандыру проблемасы, ал жер учаскелері тәркіленген  азаматтар үшін рестутиция, яғни тәркіленген жер учаскелерін  бұрынғы иелеріне немесе олардың  мұрагерлеріне қайтарып беру  мәселесі  туындады.

   Қазақстанның  кең байтақ даласында жерге  деген  меншік бұрын-соңды болмағандықтан  және 1917 жылдан бастап жер меншігі  мемлекеттің ғана қарамағына  өткендіктен, елімізде реституция  мәселесі пайда болмады.

Академик Ғ.Калиевтің  пікірінше малшы-қазақтарда евразиялық өркениет сияқты жерге жекеменшік болған емес.

  1991-2002 жылдардың  аралығында мемлекеттік жерді  жекешелендірудің қазақстандық  жобасында колхоздар мен совхоздардың  жұмысшыларына жер үлестіру және  жерді пайдалану құқықын беру міндетті қарастырылды. Сондықтан, 11 жыл бойы қазақстандық жер реформасының арнайы түрі ретінде үлестіруге қатысты ауыл шаруашылығы жерлерінің айналымын реттеумәселесі  қолға алынды.

  2003 жылы  Қазақстанда ауыл шаруашылығындағы  және ауылдық елді мекендердегі жер қатынастарын өзгертуге бағытталған Жер кодексі қабылданды. Бұл кодекс Қазақстан Республикасының Ата - заңымен белгіленген, жер учаскелеріне  деген меншік құқығын бекітіп, аграрлық саладағы жер пайдаланушылар  мен жер учаскелерінің меншік иелерінің құқықтары мен міндеттерін және жер қатынастарын құру саласындағы маңызды құқықтық қатынастарды айқындап берді.