Жер қатынастарының мәні және олардың аграрлық қатынастар жүйесіндегі

Жерді  арендаға  берген  кезде   ренталық  қатынастар  бір  жағынан  жерді  пайдаланудан  түсетін  табыстың  бір  бөлігін   иемдену   формасында  жерге меншікті  экономикалық жүзеге асыруды қамтамасыз етсе, екінші  жағы- нан   жерді  рационалды  пайдалануды  ынталандырады.  Бұл   жерде  нарықтық  экономикадағы    аграрлық  қатынастардың  мәні  көрінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 ЖЕР ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ  ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ

2.1 ОҚО жер қатынастарының қазіргі жағдайын талдау

 

Облыстың мол  жер ресурстары сумен қамтамасыз етудің және технологияға негізделгенді  сақтаудың оңтайлы жағдайындағы еңбек, материалдық, энергетикалық ресурстарды, өсімдік сорттары мен мал тұқымдары өнімділігінің биологиялық әлеуетін және агроэкологиялық ресурстарды мейлінше тиімді пайдалануға негізделген интенсификацияның сапалы жаңа деңгейіне өту арқылы өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығы салаларын өсіруге және дамытуға толық кепілдік береді.

Облыстың ауылшаруашылығы өндірісіндегі ауылшаруашылығына пайдаланылатын жер 10,7 млн. гектарға жүргізіледі, соның ішінде 0,9 млн. га егістік, оның 433 мың га суармалы, 9,1 мың га табиғи жайылым және 178,9 га табиғи пішен алынатын жер. Ауыл шаруашылығына арналған жер құрылымын- да әр түрлі жерлердің үлес салмағы - 12,4%,  ауыл шаруашылығына пайдаланы- латын жер - 87,6%, егістік - 7,5%,  пішендік - 1,5% және жайылым - 77,6%-ды құрайды. Сонымен бірге орман қоры жері 25,9%, артық жер – 28,2% құрайды (кесте 2.1). 

Оңтүстік Қазақстан  облысының ауылшаруашылығы құрылымының  категориялар бойынша саны, 2008 жылдың 1 қаңтарына

Кесте – 2.1

Ауылшаруашылығы құрылымы	Ауылшаруашылығы құрылымы саны, бірлігі	Олардың жұмыс  істеп жатқаны	агрофқұрылымның үлес салмағы тұтас республикалық  саны, %
Шаруа қожалығын  қосқандағы барлық ауылшаруашылығы  құрылымы	70836	64047	37,8
Оның ішінде ауылшаруашылығы кәсіпорыны, барлығы	3715	1133	40,1
Барлық түрдегі  мемлекеттік шаруашылықтар	14	12	15,5
серіктестіктер	1569	368	30,3
акционерлік қоғамдар	17	6	7,7
өндірістік  кооперативтер	1933	627	74,1
Шаруа (фермерлік) қожалығы	67121	59914	37,7
Одан басқа  Тұрғындардың жеке қосалқы шаруашылығы	339143	-	-
Саяжай кооперативтері	106	-	-
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің материалдары бойынша.

 

Облыстың жалпы  жер алаңының суармалы жерінің үлес салмағы - 3,9%, ауылшаруашылығына пайдаланылатын жер - 4,3%, егістік - 42,7%, жайылым - 0,2%, тыңайтылғаны - 9,4%, көп жылдық көшеттер - 97,7% құрайды.

Облыста 2008 жылы ауыл шаруашылығы дақылдарының барлық егістік алқабы 2002 жылмен салыстырғанда 55,1 мың га-ға ұлғайып, барлығы 762,7 мың  га құрады. Облыстың егістік алқабы құрылымында дәнді-бұршақ дақылдардың үлес салмағы да едәуір – 29,7%, техникалық (мақта шаруашылығы) – 29,2%, мал азығы - 23,4% алып отыр. 2008 жылы негізгі ауылшаруашылығы дақылдары жиналатын алқап барлық егістіктің 97,5%-ын немесе 762,8 мың гектарды, ал 2007 жылы - тиісінше 95,5 %  және 682,8 мың га құрады.Оңтүстік Қазақстан облысындағы  жалпы жер көлемі мен ауыл- шаруашылығына пайдаланылатын жер алаңы (жерді пайдалану бойынша таратудың 2008 жылғы 1 қарашасына), мың га

Кесте – 2.2

Көрсеткіштер	Жалпы жер алаңы	Барлық ауылшаруашылығына  пайдаланылатын жер (егістік, тыңайған, бау, жүзімдік, пішендік и жайылым)	Оның ішінде
			егістік	пішендік	жайылым
Барлық жер	11725,8	10272,2	876,5	178,9	9096,0
Мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жерлері	341,8	333,7	32,9	5,7	290,5
Жеке (қосалқы шаруа шылық) шаруашы лықпен және ұжым дық бау шаруашылы- ғымен айналыса- тын азаматтар жері.	4,3	3,8	1,5	-	-
Шаруа (фермерлік) қожалықтары жері	1006,2	987,3	408,5	15,7	550,3
Ауылшаруашылығы кооперативтері жері	1085,2	1017,5	200,2	49,6	707,0
Ауылшаруашылығы серіктестері мен акционерлік қоғам жерлері	495,4	478,4	83,3	17,6	360,9
Басқа мемлекеттік емес ауылшаруашы лығы ұйымдар мен мекемелерін- ің жері	1485,9	1265,2	95,6	30,4	1125,8
Орман қоры жері	3041,4	2448,0	0,1	11,7	2435,3
Артық жер	3309,4	3082,7	20,4	10,8	3022,7
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің материалдары бойынша «Ауылдың (селоның) даму мониторингі 2009 жыл үшін».

 

Оңтүстік Қазақстан  облысында Қазақстанның жалпы өнімінің 5,2%-ы және ауыл шаруашылығы өнімдерінің 12,4%-ы жүргізіледі. Жалпы республикалық  ауқымдағы ауылшаруашылығы тағайындаған өндірістік негізгі қорлардың үлес салмағы 4,4%-ды құрайды.

2008 жылы облыстың  барлық аудандарында ауыл шаруашылығы  өнімдері өндірісі көлемінің  ұлғайғаны атап көрсетіледі. Ауыл  шаруашылығының жалпы өнімінің  молырақ үлесі бары мына аудандар: Мақтаарал – жалпы өнімнің жалпы көлемінің 18,7%-ы немесе 14986,6 млн. теңге, Сарыағаш – тиісінше 14,2% немесе 11430,0 млн. теңге, Сайрам  – 10,1% және 8116,1 млн. тңнге, Түркістан –  8,4% және 6745,0 млн. теңге.

Барлық астық  және дәнді-бұршақ дақылдар егілетін алқаптың 2006 жылғы тұтас республика көлеміндегі үлес салмағы 1,6%, мақта егістігі – 99,7%, картоп – 5,9%, көкөніс дақылдары – 21,7%, бақша дақылдары егістігі – 38,8%, жемшөп дақылдары – 7,1% құрайды. Республика бойынша суармалы жерлердің жалпы көлемінің облыстың негізгі ауыл шаруашылығы дақылдары егістігінің алқабы – 24,4%, дәнді-бұршақ дақылдар – 16,4%, бидай – 18,6%, күріш – 11,2%, техникалық дақылдар – 62,8%, картоп – 12,1%, көкөністер – 26,2%, бақша – 56,2%, жемшөп дақылдары – 19,8% және т.б. құрайды. Облыстың ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілері республика бойынша жалпы көлемнің 3,8% астығын, 21,1% көкөнісін, 39,6% бақша дақылдарын, 26,4% жеміс пен жидегін өндіреді (кесте. 2.3).

Қазақстан Республикасы көлемінде ауыл шаруашылығы өнімдерінің жекелеген түрлері өндірісіндегі Оңтүстік Қазақстан облысының үлес салмағы, %

Кесте – 2.3

Өнімдер	Жылдар
	2004	2005	2006	2007	2008
Өсімдік шаруашылығы  өнімдері
Астық	2.4	2,0	3,4	3,4	3,8
Картоп	3,9	5,2	5,1	6,0	6,1
Күнбағыс	9,2	8,5	10,0	6,5	7,0
Мақта	100,0	99,8	99,9	99,9	99,9
Көкөністер	19,4	19,2	21,5	21,6	21,1
Бақша дақылдары	37,2	39,3	46,3	40,5	39,6
Жүзім	66,2	55,6	74,9	68,9	59,0
Жемістер мен  жидектер	27,5	28,2	25,8	28,2	26,4
Мал шаруашылығы  өнімде-рі
Барлық түрдегі  ет (сойыл- ған салмақта)	9,2	8,5	8,6	8,6	8,9
Сүт	10,3	10,2	10,1	10,2	10,2
Жұмыртқа	6,6	7,2	7,3	8,3	8,5
Жүн	15,4	15,3	15,0	15,5	16,1
Қаракөл елтірісі	17,9	10,8	6,4	6,6	5,6
ҚР статистика жөніндегі  Агенттігінің материалдары бойынша

 

Облыс бойынша 2008 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайында 42,9 мың шаруа (фермерлік) қожалығы тіркелген, оның 91,6% әрекет етуші болып табылады. Әрекет етуші шаруа қожалықтарына малы немесе пайдаланылатын егістік жері бар қожалықтар жатады. Шаруа (фермерлік) қожалықтарының үштен бір бөлігінен астамы Мақтаарал ауданы территориясында екен.

2009 жылы облыстың  шаруа (фермерлік) қожалықтарының  басым көпшілігі мақта шикізатын  261,1 мың тонна (өнімнің жалпы  көлемінің 72,5%-ы), астық және дәнді-бұршақ  дақылдарын – 207,5 мың тонна  (37,7%), азық-түлік бақшаларын –  173,0 мың тонна (59,4%) өндіреді. Облыстың үй шаруашылығында негізінен картоп – 78,2 мың тонна (өнімнің жалпы көлемінің 67,9%-ы), көкөністер – 252,7 мың тонна (63,3%), жемістер мен жидектер – 39,4 мың тонна (82,3 %), жүзім – 10,8 мың тонна (54,8 %) өндіріледі.[22] Мемлекеттік емес ауыл шаруашылығы құрылымының егістік алқап құрылы-мындағы үлес салмағы 2002 жылы 38,6%, тұрғындар шаруашылығы (үй шаруашылығы) – 23,0%, шаруа (фермерлік) қожалықтары – 38,1% және мемлекеттік ауыл шаруашылығы кәсіпорындары 2,3%  құрады. Оңтүстік Қазақстан облысында 2008 жылы ауыл шаруашылығындағы тереңдетілген реформалар бойынша қабылданған салалық бағдарламаларды толық жүзеге асыруға, кооперацияларды ынталандырудың формалары мен әдістерін нығайтуға және осы саладағы шаруалардың материалдық мүдделерін қамтамасыз ететін нарықтық инфрақұрылымды жасауға   мүмкіндік болмады.

Ауыл шаруашылығы департаментінің және жер ресурстары басқармасы жөніндегі облыстық комитеттің 1.01.2008 жылға ұсынған мәліметтері бойынша тұтас облыста шаруашылықтың барлық категорияларында 166,7мың га жыртылған-жарамды жер пайдаланылмады.

Оңтүстік Қазақстан  облысы шаруашылық категориялары бойынша  егістік алқабы динамикасы

Кесте – 2.4

Шаруашылық  категориялары	Орташа жылына		2002	2003	2007	2008
	1991-1995	1996-2000
Барлық шаруашылық категориялары	1029,0	680,2	714,9	731,4	740,0	762,7
Оның ішінде
Ауылшаруашылығы кәсіпорыны	966,5	427,9	242,5	204,6	201,4	216,6
Шаруа қожалықтары	40,1	168,9	271,9	298,4	346,1	415,7
Тұрғындар шаруашылығы	22,4	83,4	200,5	224,8	192,5	130,4
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің материалдары бойынша

Сонымен бірге  өздерінің жер пайларын пайдаланбай  қалдырған 2185 шаруашылық субъектілері анықталды. 1999 жыл бойында бұл  жердің 14,4 мың гектары арнайы қорға қайтарылды. Ал 65 мың гектарға жуығы алдын-ала жазылып алынғаннан кейін соған сәйкес айналымда әрекет етті. Бұл мәліметтер әрбір шаруа бұл жерден сапалы және тиімді қызметке байланысты ғана өз еңбегінің ақысын алатынына көз жеткізбейінше ауылда ешқандай айтарлықтай өзгерістер болмайтындығын дәлелдейді. Өсімдік шаруашылығы саласын дамыту мал басын өсіруге және тұтас мал шаруашылығын дамытуға жақсы ықпал етеді. 2009 жылы дәнді дақылдарды жинау 371,7 мың тоннаны құрады. Сондай-ақ, 40,8 мың тонна майлы дақылдар, 435,4 мың тонна шитті мақта, 122,7 мың тонна картоп, 476,8 мың тонна көкөніс, 327,9 мың тонна бақша дақылдары, 59,6 мың тонна жеміс-жидек, 29,9 мың тонна жүзім жиналды.

Картоп, көкөніс, бақша өнімдері бойынша 2009 жылы жалпы  өнім көлемі 2007 жылмен салыстырғанда картоптан 33,9 мың, көкөністен 80,7 мың, бақшадан 3,4 мың тоннаға артты. [23]

Оңтүстік Қазақстан  облысын негізінде мақта мен  майлы дақылдардың және көкөніс  пен бақша, жеміс-жидек пен жүзім  өндіруге жалпы осы өнімдерге  деген отандық сүраныс көлемін қанағаттандыратын деңгейде облыс ауыл шаруашылық құрылымдарын терең мамандандыру және өндірісті шоғырлан- дыру қажет.

Оңтүстік Қазақстан  облысы егін шаруашылығының экономикалық көрсеткіштерінің серпіні

Кесте – 2.5

Көрсеткіштер	2005ж.	2006 ж.	2007ж.	2008ж.	2009ж. 2005 ж.
Егін  шаруашылығы:
Егіс  көлемі, мың га	731,5	740,	762,2	757,3	+25,8
Алынған өнім, мың тонна
Дәнді дақылдар	550,4	497,4	474,0	400,6	-73,4
о.і. масақты дәнді дақылдар	445,1	405	397,6	356,5	-88,6
одан  бидай	415,4	369,2	367,9	288,2	-79,7
Техникалық  дақылдар, мың тонна:
оңың ішінде: мақта мақсары картоп көкөніс	360,3 23,4 115,1 399,3	402 56,8 137,7 418,3	466,4 40,6 138,1 434,5	464,4 37,8 148,9 480,0	+104,1 +14,4 +33,8 +80,6
ҚР статистика жөніндегі Агенттігінің материалдары бойынша