Жер қатынастарының мәні және олардың аграрлық қатынастар жүйесіндегі

Жердің  тұтыну  құны  мен  экономикалық  бағалылығының   маңызды  көрсеткіші  дифференциалды  рента.  Оның  қалыптасуын  тауар  өндірушілердің  орналасқан  жері мен   топырақ  құнарлылығындағы  айырмышылықтар  құрайды.  Дифференциалды  рента  мен  жерге  нормативті  баға    нашар  жердегі   өндіріс  пен  өнімді  өткізу   жағдайымен  реттелінеді. Осы  жерде  жетекеші   дақыл   бойынша,  ал  шабындық   пен  жайылымдық үшін  мал   шаруашылығындағы   жетекші   өнім  бойынша  ауыл  шаруашылық  жерін   бағалық  аймаққа  бөлу  қажеттілігі  туындайды. Осы  аймақ  шегінде  егістік  үшін  жетекші  ауыл  шығындарын   есепке  ала отырып,  әлемдік  баға  бойынша  жалпы  өнім  құны  анықталынады,  ал  шабындық  пен  жайылымдық   үшін – мал  шаруашылығының  жетекші  өнім  түрі  байынша  анықталынады  [15].  Әдебиет беттерінде  жерді бағалау мәселесіне  арналған  мақалалармен  жердің  бағасына  қатысты ұсыныстар көптеп  жарияланған.  Солардың  бірі  экономика  ғылымдарының  докторы Л.Подольский   зінің еңбектерінде  қазіргі кезде республикада  белгіленген   жеке  меншікке сатылатын немесе  пайдалануға берілетін жерлер  үшін  базалық төлем ставкаларын анықтаудың   жаңа  әдәсін  ұсынған:   жер учаскесін сату  жер иесі  үшін  одан түсетін табысқа  құқы,яғни  рентаны сатумен  бірдей. Шын мәнәнде,  жер иесі оны  сатқаннан түскен  қаржыны банкке салып,одан  рентаға тең  процент  көлемінде табыс  табатын  болса  ғана  жерін  сатуға  ынтасы  болады.  Екінші   жағынан    капитал  иесі   мол    жер    учаскесін   сатып   алып,  оны пайдаланғанда  түсетін  рента  мен  оны сатып  алуға  жұмсайтын  қаржысын  банкке салып, одан  процент  түрінде  алатын  пайдасымен  салыстыра  отырып  шешім  қабылдайды.  Бұдан  көретініміз  жердің  бағасы  бір  жағынан  жер  рентасының көлемімен анықталса,  екінші жағынан несие %- нің   ставкасымен белгіленеді [16,17].  Осылайша  Қазақстан Республикасы  Үкіметінің  қабылдаған: «Мемлекеттің  жеке  меншікке  сататын  немесе  пайдалануға  беретін  жерлері  үшін  төлем  ставкаларын  бекіту  туралы»  қаулысына  сәйкес  жердің бағасы  әлемдік  (биржалық)   бағамен   есептелген    жалпы   өнімнің    «жерді  бағалаудың ІІІ  кезеңінің  нәтижесі   бойынша  үш  еселенген  мөлшеріне  тең  болады.  Бұл  тәсілдің  негізінде  жер  бағасының  классикалық  анықтамасы, яғни  жер бағасы- капиталға  айналынған  рента»  деген  қағида жатыр.  Әрине  жер  бағасын  анықтаудың  мұндай тәсілі  топырақтағы  қарашірік  және  табиғи  құнарлылыққа  әсер ететін  басқа да қасиеттері  үшін  төлемдер  қарастырған бұрын қабылданған тәсілмен  салыстарғанда байыпты қадам болып табылғанмен бұл тәсілдің  кемшіліктерін жоққа шығармайтын пікірлер де кездеседі.  В. Крохмальдің  пікірінше  біріншіден,  ауыл  шаруашылық өндірісі  бүкіл  республика,  сондай- ақ жекелеген  облыстар  бойынша  өнімнің  барлық  түрінен  шығынға  ұшырап  отыр.  Ауыл   шаруашылығының    рентабельдігі  оның  ішінде  мал шаруашылығы  өнімдері  бойынша  орташа әдістемеде  қабылданған  %- тің  орнына осындай  шамаға  төмен.   Екіншіден,  әдістемеде  шығындар  ескерілмеген.  Нарықтық  қатынастар  жағдайында  жердің  бағасы  капиталға   айналынған  рента  болып  табылатындықтан, бұл  кезде  абсолюттік   рентаның  бөлігі мен  дифференциалды  рента  толығымен  капиталға айналады. Абьсолюттік  рента   орташа  салалық  рентабельділікпен  байланысты  шама  болғандықтан қазіргі  кезде  ауыл  шаруашылығында  ол  теріс  мәнге  ие.  Ал сапасы,  орналасқан  жері,  сумен  қамтамасыз  етілудегі  табиғи  айырмашылықтар  және  еңбекпен  капиталдың  қосымша  салымы  тиімділігіндегі  айырмашылықты  көрсететін   дифференциалды   рента  кез-келген жағдайда  сақталынады, баскаша  айтқанда  ерекше  қолайлы  табиғи  экономикалық  жағдайда  орналасқан  жекелеген  жер учаскелері  дифференциалды    рента  есебінен  нарықтық  бағаға  ие  бола  алады  дей  отырып,  В.Крохмаль дифференциалды    рента  ұсынылған  әдістемеде  ескерілмегендігін  айтады.  Жер  нарығының  қалыптасуы  және  дамуымен жер салығын   жердің  нарықтық  құнынан   есептеу қажеттілігі ал  арендалық қатынастар  ауқымы  кеңейіп,жеткілікті  дамыған кезде арендалық төлем ставкасы   жер арендасы    сұранысы   мен   ұсынысының   арақатынасының  ықпалымен қалыптасатын  болады.  Экономикалық  мағынасында  толық  қанды  жер  рыногы  жер учаскелері меншік  иелерінің  жерді  сату  кезінде  табыс  алуға  құқын  жүзеге  асыру, барлық  ауыл шаруашылық  өндірушілердің  ауыл  шаруашылық  жерін  сатып  алу  келісімін  жасауға  тең  қол  жеткізілуін  қамтамасыз  ету, жерді  рационалды  пайдалануды  ынталандыру  және  оның  тиімді  шаруашылық  жүргізуші  субьектілер  арасында  қайта  бөліну  мүмкіндіктерін  қамтамасыз  ету  сияқты  мәселелерді  шешуден  тұратын  экономикалық  тетіктердің  жиынтығын  құрайды. Бірақ  мәселе  елімізде  қалыптасқан  жер  қатынастары  мен  бүтіндей  отандық  аргарлық  сектордың  жағдайынан  жер  рыногының  қалыптасуына мүмкіндіктің  болу,  болмауында. Ауылды  жерде  тұратын  республика  тұрғындарының  экономикалық  мүдделерін  ескеретін  жер  рыногының  міндеті  әлеуметтік  бағдар  алуы,  жердің  әртүрлі  категорияларының – нарық  айналымына біртіндеп  енуі,  жер рыногы  субьектілерінің  жағдайын  ескеру,  жер  рыногін  мемлекеттік  реттеп,  оның  алып сатарлық  шараға  айналуына тосқауыл  қою  сияқты  Қазақстанда  жер  рыногын   қалыптастырудың   ерекше  белгілері  ескерілуі  тиіс. Ауыл  тұрғындарының  көпшілігі  ауыл  шаруашылық  жерлерін  сатып  алу -  сатуға  экономикалық,  психологиялық   жағынан  дайын   емес.  Жанұялық  қосалқы шаруашылықтардын  нарықтық  қатынастарға  тереңдей  енуі  ұзақ мерзімді  талап етеді.  Ол  үшін  оларды   экономикалық  және  құқықтық  қорғаудың  тиімді  механизмін  құру  қажет. Сондай- ақ жер  рыногының  ықпалымен  үй  шаруашылықтарының шаруашылық  еркіндігін,  дербестігін жоғалту қауіп қатеріне жол бермеу керек. Өнеркәсіп пен ауыл  шаруашылық  шешімдеріне баға  теңгермешілігі  мен ауыл  шаруашылығы   өндірісінің пиғындылығы орын  алған тұста жер рыногы  көптеген  ауыл  шаруашылығы  тауар  өндірушілерінің  жерінен  айырылуына   әкеліп  соқтырады.   Басқада  жылжымайтын  мүліктер  сияқты  жерді  залогқа  қою  тек тұрақты  ұдайы  өндіріс,  кәсіпкерлік  қызметтен  табыс алу  және  меншікті  айналым  капиталы  болған жағдайда  ғана  меншік  иелері  үшін  экономикалық  тиімді бола  алады.  Сондықтан  да ипотекалық   қатынастарды  дамыту  тек қан  жер емес,  бүтіндей  аграрлық  қатынастардың  қалыпты дамуына  қол  жеткізбейінше  мүмкін  емес. 

Шаруашылық  жүргізу  обьектісі   ретінде жерді,  яғни  аренданы пайдалану жер нарығынаң болу мүмкіндігін шектемейді,  бірақ жерге меншік меншік  емс,онда шаруашылық  жүргізу құқығы нарығы  бұл нарық өзінің   құрылымдарын   жер   ресурстары   қозғалысының  есебі мен оларды  басқару  механизмдерін, қатаң  белгіленген  құқықтармен  жауапкершілік  формаларын  талап  етеді. Осы жерде  жер нарығынаң  мемлекеттік  қатаң  бақылауында  болу  керектігін  айта кеткен жөн.  Жер нарығы  механизмін  жүзеге асыруда  біріншіден,  еліміздегі  жер  қатынастарының  ұлттық ерекшеліктерін  ескерген жөн.  Екіншіден – нарық бұл  тек ғана  нарық  ресурстарын  заттық  түрде  сатып  алу  сату  емес,  жер  учаскелерін  пайдалану  құқығының  бір субьектіден   екінші – субьектіге  өту  процесі.  Елімізде  аул шаруашылық  мақсатындағы іскерлер  нарығы  қазіргі кезде  қалыптасу   жағдайында. 

Оны ұйымдастыру  бірнеше  маңызды мәселелерді  шешуге  бағытталуы  тиіс:

1. Жер  қорын   тиімді пайдалануды   қамтамасыз  ету. Бұл өз кезегінде  жерді  тиімді  пайдалану  дәрежесі мен онды  шаруашылық – жүргізу  деңгейі  сияқты  мәселелер  кешенінен тұрады.

2. Екінші  маңызды  мәселе -  рационалды  жер  пайдалануды  қалыптастыру.  Тиімді  шаруашылық  жүргізу  үшін  алғышарттар   құру  мақсатында жер айналыма  мәселесінің  құрамдас  бөлігі  болып  табылатындықтан  бірінші   мәселемен  тығыз  байланысты.  Бұл  жерде  жерді  қайта  бөлумен  байланысты  жерді  пайдалану  мөлшерінің  тиімділігі,  субьектілердегі  артық  жер  учаскелерінің  алынып, олардың  екінші субьектіге  берілуі  сияқты  мәселелерді  атап  кеткен  жөн.

3. Жер нарығының  маңызды   үшінші  мәселесі-  жерді  пайдалану   формаларын  жетілдіру. 

Қазіргі   кезде   жаңа   жер   қатынастарын   қалыптастырудың  бірінші  кезеңі  аяқталды.  Оның аяқталуымен  қатар  жер  қатынастарын  жүзеге  асыру  механизімін   қалыптастыруда   ескеру  қажет мәселелер  туындайды. Сондай  мәселелердің  бірі  ауыл  шаруашылығында  тұрғындар  ие  болған  жер  үлестерінің  пайда  болуымен  байланысты.  Тағы бір  маңызды  мәселе  жер үлестерін бқамтамасыз етудің  теңдік  принципімен жерде тиімді  шаруашылық   жүргізу   талаптары    арасындағы   қайшылық.   Ауыл шаруашылығы өндірісінде   жұмыс істейтін  азаматтарға жерді бөлу  мәселесі  бірінші   маңызды   мәселе – жер қорын тиімді  пайдалануды  қамтамасыз  етуге  жауап  бермейді.  Сондықтан  да  қазіргі  кезде  жер  үлестерінің  нарығын  құру  мәселесі  қойылып  жүр.  Қандай шешім  қабылданбасын  барлық  жағдайда да олар  өндірістік  айналымнан тыс  қалмауы  қажет.

1.2. Шетелдердегі  жер қатынастары және  оларды реттеудің тәсілдері

Дамыған  елдерге  келетін  болсақ,  олардағы  жоғарғы экономикалық  тиімділік  жеке  меншіктің болуына  байланысты емес. Мысалы,  Голландия,  Қытай және т.б.  мемлкететтерде жерге  мемлекеттік меншік  сақтала  отырып, ауыл  шаруашылығы   өндірісі   табысты   дамып  отыр.  Сондай- ақ осы кезеңде  жерге  жеке  меншік  формасында  бола  отырып,  ауыл  шаруашылығы  күйзеліске ұшыраған  мемлекеттер де  бар.  Бұл  елдер  халықты  сырттан әкелінетін  азық - түлік өнімдерімен қамтамасыз  етуге мәжбүр  болып отыр.

Мысалы,  АҚШ-  ты  алайық. Мұнда  1960  жылдардың  ортасында  бидай  өнімділігі  20  ц/га,  сүттің   өнімділігі   3000 – 3200 кг  құрады.  1990 жылдары   орташа  өнімділік  70 ц/га, ал  сиырдан  сауылатын сүт көлемі – 7500 кг   болды.  Өндіріс  пен оның  тиімділігінің  едәуір көлемде  артуының  себебі  фермерлерді  ірі  мемлекеттік қолдау (олар жыл сайын  АҚШ  үкіметінен 60 млрд  доллар   және  одан  да  жоғары  көлемде  қаржы  алады), жер  учаскелерін  ірілендіру,  материалды – техникалық базаны  нығайту, әлектрмен қамтамасыз  ету, рационалды  мамандандыру, өндірісті  ұйымдастыру мен  басқару  жүйесінде  жатыр [18].  Керісінше, меншік  құқығы  едәуір  қысқартылып,  жер қатынастары   қатаң  реттелінеді.  Бұдан  көріп отырғанымыздай  жерге меншік  формаларының  ешқандай  қатысы  жок.  Меншік  формаларының  ішкі мүмкіндіктері  қандай  болмасын,  реформаларды  жүзеге асыру  үшін  тиісті  жағдайлардың  жиынтығы  қажет. Осыған  байланысты  көптеген  реформатордың  жерге  жеке меншік  аграрлық  сфераны  дамытудың   көзі  деген  қағидасы  бұл  жерде  орынсыз.

Бір жағынан дамығанелдердегі  реформалардың  барлығын қайталауға  болмайды. АҚШ  пен  Европаның  дамыфған елдеріндегі   жерге  жеке меншік институты Қазақстан Республикасының халқы үшін  психологиялық тұрғыда қолайсыз, қалыптасқан менталитет басқа. Өйткені бұл уақытқа дейін жер қоғамның  меншігінде  болып келген.

Жер  қатынастары  жүйесінде  әлемде  жер учаскелері  меншік  обьектісіне  қарағанда – шаруашылық  жүргізу  обьектісі  ретінде  тартымды  болып  отыр.  Сондықтан көптеген  елдерде  ең  бастысы – жерге  меншік  формалары   емес,   жерді   иемденушілер мен  пайдаланушылардың  міндеттемелері  мен  құқықтары.  Бұрынғы  социалистік  елдерде  жерді  жеке  меншікке  алып  пайдалануга  едәуір  шектеулер  қойылған, жер  учаскелерінің  ең  жоғарғы  және  ең  төменгі  шекті  мөлшері   анықталып,мемлекеттік  меншіктегі  жерлер  ұзақ  мерзімді  арендаға  беріледі. АҚШ пен  Канадада  жер  мемлекеттік, сондай – ақ  жеке  меншіктеде  табылады.ал  көптеген  елдерде  жер  учаскелерімен  келісім  шарт  жасау  процестері   мемлекетпен  реттелініп, бақылауға  алынады.  Бір  сөзбен  айтқанда,  өз  қалауы  бойынша  жерді  пайдалану  монополиясы  осы   монополияны  теріс   пайдалану   құқығы   емес,  өркениетті   қоғамда  жеке  меншік  белгілі   деңгейде   шектелінуі  тиіс.  Отандық  және  шетелдік  тәжірибе  өндірістің  тиімділік  мүддесіне  меншік  пен  шаруашылық  жүргізудің  алуан  түрлі  формаларының  сәйкес  келетінін  көрсетіп  отыр.  Басқаша  айтқанда  ауыл  шаруашылық  жерлеріне  жеке  меншіктің  заңдылығын  мойындау  мемлекеттік  және  басқада жерге  меншік  формаларын  жоққа  шығармауы  тиіс. 

Шаруларға  жердің  берілуі   оның  меншік иесі  ретіндегі  құқын  жүзеге  асыруды  білдірмейді.  Бірақ  өз  еңбегін  басқару  құқы  көп  жағдайда  жердің  кімнің   қолында екндігімен  анықталынады.  Сондықтан да аренда  бұл  жағдайда   өндірілген  өнімді  басқару  құқын  береді.  Осыдан  келіп  жер  арендасы   жер   меншігін  жүзеге  асыру  формасы  ретінде  сипатталады,  яғни  жұмысшылар   жерді  пайдалану  мен  басқару  құқын  жүзеге асырады.

Қытайда   жерге  меншік  емес,   ұлттық  байлық   ретінде   сақталынып,  арендалық  қатынастар   кең  дамыған  ауыл  шаруашылық  жерлерінің       96 %-і  арендаға беріледі.  Аренда негізінде  ақылы  жер пайдалану  арендатор  үшін жерді  иемденуші  мен  өндіріс  нәтижелерінің  меншік  иесі  функциясын  біріктіре  отырып,жерде  шаруашылық  жүргізу  дербестігі мен толық еркіндікті  қамтамасыз  етеді.  Аренда – бұ жердің  иесі  ( арендаға  беруші)  мен өндіріс құралдары   мен   басқада   мүліктерді  пайдаланушы арасындағы оларды  уақытша пайдалану жөніндегі келісімді  қатыныстардың жүйесі  [19].  Арендалық қатынастар  біздің  елімізде  ЖЭС  жылдарында   қалыптаса  отырып,  сол кезеңде тауар – ақша, нарықтық  қатынастар  сферасының  кеңеюін   қамтамасыз   етіп,  сауда,  несие,  кооперацияны  ынталандырады.  Бірақ, одан   кейінгі  жылдары  өндірісті  мемлекеттік   ұйымдастыру,  өндіріс құралдарына   қоғамдық  меншікті  мемлекеттендірудің  көп жылдық  кезеңінің туғаны   белгілі.  Басқада социалистік елдерде аренда жаппай экономикалық  құбылыс  ретінде  дамыған  жоқ.  Тек  соңғы  жылады  аграрлық  қатынастарға  (әсіресе  Қытайда) ,  сондай-ақ  бөлшек  сауда, қоғамдық  тамақтандыру  және  қызмет  сферасына  ( мысалы  Венгрияда)  енеді.  әлемдік  тәжірибеде  аренда  шаруашылық   іс   әрекетте   кең   қолданылады. Мысалы, фермерлік  жер  пайдаланудың  қазіргі  жүйесі  едәуір  деңгейде  арендалық  негізге  сүйенеді.  АКДІ – та фермерлердің  жартысы  барлық  жердің  40%-ін  аренда жағдайында  пайдаланатын  арендаторлар [20]. Аренда  шаруашылықты  тікелей жүргізбейтін  меншік  иесі  мен осы меншік  иесі  өндіріс   құралдарын  жалға   ақылы   және  уақытша   пайдалануға  беретін  ерікті,  экономикалық  дербес  шаруашылық  жүргізуші   субьекті – кәсіпкер  арасындағы  қатынасты  көрсетеді. Соңғысы  меншік  иесі  шектеген  уақыт  арлығында  өндіріс  құралдарының  иесі  болып,  меншіктеу  құқына  ие  болады. Бұл  жағдайда меншік  иесі  меншіктеу  құқын  арендалық төлем арқылы,  ал  иемденуші – арендатор кәсіпкерлік  табыс түрінде  жүзеге  асырады. Арендалық  төлем  өзіне  өнеркәсіп  обьектілері  үшін  амортизация  мен қосымша  құнның  бөлігін,  жер  үшін  абсолюттік   рента  төлемі  мен  дифференциалды  рентаның  бөлігін  қосады.  Аренданың құндылығы  құралдар мен  өндіріс нәтижелерін  меншіктеудегі  үлесін  қамтамасыз  ете  отырып,  тікелей  өндірушінің  материалдық  мүддесін, көз  қарасын  алға  қоятындығынан көрінеді.  Арендалық  қатынастар  субьектілері  мүдделерінің   келісуіне  арендалық  келісімде  белгіленетін  экономикалық  шарттар  арқылы  қол  жеткізіледі. 

       Әлемдік  тәжірибе  көрсеткендей, аренда нарықтық  экономикасы  дамыған   елдерде   кең  тараған,  мұнда  ауыл  шаруашылығының  тиімділігі  жерге  жеке меншікпен   байланысты  емес.  Мысалы, Голландияда  жер мемлекеттік  меншікте, ал  ауыл  шаруашылығы  әлемдегі  өте  жоғары  дамыған сала .  Израйлде  барлық жер национализацияланған, ал  АКШ – та  60% - ке жуығы мемлекеттік меншік иелігінде.  әлемнің көптеген  елдерінде мемлекет  жерді сатып алу -сату  процестерін, жеке  сектордағы  жерді пайдалану,  оның  ішінде  арендалық қатыснастарды реттеп  отырады,  бірақ  мемлекеттің  қатысуы  бірдей  еместігін  айту  қажет.  Мысалы, Германия,  Ұлыбритания,  Греция және  Люксембургте  еркін  келісім   жасау  принципі  басым,  ал  Франция, Бельгия, Нидерланды,  Италия,  Испания  және  Португалияда  мемлекет арендалық қатынастарды  реттеуге  белсенді,   әрі қатаң араласады.  Бұл елдердің  заңдылықтарында аренданың минимальды  мерзімі бекітілген.  Мысалы, Италияда  таулы аудандарда  келісімнің  минимальды  мерзімі 6-12 жыл,  Люксембургте  6-9 жыл [21]. 

Арендалық  төлем  мөлшері  мен  жерге  бағаны  реттеу  саласында  әр  елдің  жүргізетін  саясаты  әртүрлі.   Ұлыбритания,  Ирландия,  Люксембургте  арендалық   төлем мөлшері  жөнінде   екі жақ  арасында еркін келісімдер  жүйесі әрекет  етеді.  Ал Германия,  Испанияда бұл  төлем үкіметтің  қатаң  бақылауында  болып, оны  оның органдары бекітеді.  АҚШ- тың   ауыл  шаруашылық  өндірісінде  фермерлердің  өңдейтін  жерінің   50% - і арендаға  беріледі.  Фермерлер  аренданы  негізгі   құралдарды  алу  мүмкіндігі  ретінде  қарастырады.  Сондай –ақ  жерді  өткізуден  меншік  иесі  де  табыс  алады;    өзінің  капиталын  ауыл  шаруашылығының  басқа да  салаларын  инветициялау   үшін  пайдалану  мүмкіндігі  пайда  болады  немесе  өзінің  өндірісін  (фермасын)  техникалық   жарақтандыруға   көңіл   бөледі.

Қытайда  өндіріс  құралдарын жекелеген тұлғалар мен  ұсақ мемлекеттік  кәсіпорындардың  коллективтеріне  арендаға беру 1984 жылдан  басталып, негізгі төрт  формасы  дамыған:  жеке индивидуалды аренда;  коллективті; жалпы коллективтік; шаруашылық аралық аренда. Сонымен қатар  бұл  елде арендаторларға  І  кеңес беріп, аренда жөніндегі келісімдерді ұйымдастыратын және басқа да делдалдық функциялар атқаратын  арендалық  нарық  І  қалыптасқан. Оған  арендаға  алуды  немесе мүлікті арендаға  өткізуге  тілек білдірген кез-келген  адам  тіркеле алады.

Жоғарыда аталған  елдердің агроөнеркәсіп кешеніндегі  арендалық қатынастардың қалыптасуы мен дамуының талдауы әлемдік  тәжірибенің бір бөлігі ғана, бірақ экономикалық қатынастардың, өндірісті ұйымдастырудың бұл формасы тиімді екендігін дәлелдеп отыр.    Біріншідеп, өндіріс  тиімділігінің  артуын  жерге  жеке  меншікпен  байланыстыруға  негіз  жоқ.  Екіншіден,  ортақ игіліктерді  бөлумен  байланысты  мәселелердің  шешілуі  ренталық  табыстар - ды  бөлумен  байланысты.  Фермер  оптимальды  мөлшерде  шаруашылық  құру  үшін  жердің  негізгі   бөлігін  әртүрлі  меншік  иелеріне  тиісті  жер  үлестері  түрінде  арендаға  алуы  тиіс.  Аренданың қысқа  мерзіміндегі  қалыптасып  келе  жатқан  жаңа   өндірістік  құрылымдарға  тиімсіз.  Сондықтан  да  аренда  ұзақ  мерзімге  берілуі  тиіс.  Мүліктік  пайлар  мен  кер  үлестерін  біріктіру  нәтижесінде  құрылған  шаруашылықтарда  жерге  иелік  ету  қауіпсіздігін  қамтамасыз  ету  қиын.  Өз  жер  үлесі  мен  шаруашылық  құрылымынан  шығу  шаруашылық  іс - әркеттің  бұзылуына,  акдіалай    компенсациясымен  шығу  құқы  жерді   нарықтық  баға  бойынша  мәжбүрлі  сатып  алуға  әкеліп  соқтырады.  Шаруашылық  бұған экономикалық  дайын  емес. Бұған американ- дық  фермерлердің  өздерінің  бизнесін  ауыл  шаруашылық  өнімдеріне    баға,  өндіріс  құралдарымен  қамтамасыз  етілу,  несие,  сенімді жабдықтау мен  өткізу,  мемлекетпен  қамтамасыз  етілетін   кепілдік жағдайында  бастайтынын   ескерсек   біздің  елімізде  жоғарыда  аталған  жағдайлар  әлі    де  қалыптаспа- ған. Бұған фермерлік шаруашылықтар санының қысқаруы, банкрот шаруашы- лықтардың  өсуі  куә.