Жер қатынастарының мәні және олардың аграрлық қатынастар жүйесіндегі

Қазақстанның еңбек бөлінісіндр  Оңтүстік Қазақстан облысының агро- өнеркәсіптік кешені - көкөніс, мақта, жеміс, ет, сүт, жүн тағы басқа негізгі  тауар өндірушілердің бірі. Мұнда  Қазақстанда өндірілетін мақтаның - 100%, көкөністің - 35,6 %, жеміс-жидектің - 25,6 %, еттің - 15,6%, жүннің - 10,1% өндіріледі. Қазақстандағы жалпы егілген ауыл шаруашылық дақылдарының егін көлемінде Оңтүстік Қазақстан облысының орны бойынша барлық егістік көлемде 2009 жылдағы үлес салмағы 4,1% қүрағанымен, картоп, көкөніс және бақша дақылдары бойынша жалпы егістіктің   16,2%,  жеміс-жидек  екпелері  бойынша жалпы  республикадағы  көлемінің төрттен бір бөлегіне, жүзімдік екпесі 41,2 % құрады. Жалпы шаруашылық қызметтін жүргізіп жатқан шаруа қожалықтарының 92,3%, немесе 55,2 мың қожалык егін шаруашылық өнімдерін өндірумен шүгылданды. Облыс бойынша тіркелген шаруа қожалықтарының аудандар бойынша ең көп үлес салмағы Мақтаарал ауданы - 33,4%, Сарыағаш ауданы - 11,5%, Түркістан қ.ә.-10,8%   құрады.  Облыстағы шаруашылық қызметтерін жүргізіп жатқан шаруа қожалыктарында еңбек етуші жұмысшылардың ең көп саны Мақтаарал, Шардара аудандары мен Түркістан қ.ә. шаруашылықтарында сәйкесінше (48,2%, 9,1% және 8,9 %) жұмыс істеді. Облыс бойынша бір шаруа қожалығында орташа есеппен 3 адамнан еңбек етті. Облыс ауылшаруашылы- ғында шаруашылық қызметтерін жүргізуші меншіктіктің түріне қарай санаттардың ішінде шаруа қожалықтары нәтижелі қызмет атқаруда. 2007 жылы облыс бойынша 70,8 мың шаруа қожалықтарындағы ауылшаруашылық егістіктің егін көлемі - 436,4 мың гектарға жеткен болса, ол 2008 жылғы 346,1 мың гектарға қарағанда 90,3 мың гектарға артты. Шаруа қожалықтары санының үдайы өсуі есебінен, соңғы жылдары ауыл шаруашылық дақылдарының егістік көлемі де едәуір артты, 1995 жылға қарағанда 2009 жылы 9 есеге өсті. Облыс бойынша 2009 жылы жалпы егіс көлемінің 57,5% шаруа қожалықтарының үлесіне тисе, ауылшаруашылық кәсіпорындарында -27,3%, тұрғындардың жеке қосалқы шаруашылықтарында 15,2% болды.

Облыс бойынша 38.2 мың (жалпы ранының 57.8%) шаруа қожалықтары  жер көлемі 10 гектарға дейін жерден иеленген, немесе, облыс бойынша  егістік жерлердің 51.6% шоғырланған, 17.5 пайызында тиісінше - 10 гектардан 50 гектарға дейін, немесе, егістік жерлердің 38.9% алып отыр, 7-кесте көрсетіл- гендей, шаруа (фермер) қажылықтары мен тұрғындардың жеке қосалқы шаруашылығында егістік көлемі үлғаюда, ал ауыл шаруашылық үйымдарында егістік көлемінің жылдан-жылға қысқаруы байқалады.

Облыстағы санаттар бойынша егіс көлемінің серпіні, мың га

Кесте - 2.6.

Егістік жер  көлемін егілген егін түрлерімен салыстырсақ, онда 2006 жылы 2007 жылмен салыстырғанда  егістік көлемі техникалық дақылдарда -83,2 мың га., немесе 35,5%-ды, картоп, көкөніс  пен бақша дақылдары 24,5 мың гектарды, немесе 10,4%-ды құрады. 2009 жылды 2008 жылмен салыстырғанда,       көкөніс, карточка егістік көлемінің кеңеюі  ауылшаруашылығында облыс ойынша жалпы жиналған өнім көлемі мен шығымдылығының артуына алып келді. Оңтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылық дақылдарының санаттар бойынша 1 гектардан өндірген шығымдылығы барлық негізгі ауыл шаруашылық дақылдары бойынша 2006 жылы 2007 жылмен салыстырғанда артық өндірілген. Шаруа (фермер) қожалықтары мен тұрғындардың жеке шаруашылықтарында көкөністің әр гектарынан алған шығымдылығы ауыл шаруашылық кәсіпорындарына қарағанда 40,0 - 45,0 центнерге артық өндірілген. Тура сондай тенденция бақша және картоп өндірісінде де байқалады. 2007 жылы шаруа (фермер) қожалықтарында бақша және картоп шығымдылығы 1 гектардан сәйкесінше 153,2 және 144,8 центнерден өндірген болса, тұрғындардың жеке шаруашылықтарында бұл екі дақылдың шығымдылығы 159,6 және 136,2 центнер болды, ауыл шаруашылық кәсіп- орындарында есе бұл жылы бақша және картоп өнімділігі сәйкесінше 124,7 және 83,4 центнерді ғана құрады, яғни бақша шығымдылығы 30,0 - 35,0 центнерге, картоп шығымдылығы 45,0 - 60,0 центнерге дейін төмен. Бірақ шаруашылықтың барлық санаттарында соңғы зерттелініп жатқан жылдары бұл дақылдар бойынша шығымдылық деңгейінің артқаны байқалады.

Жер қойнауын пайдаланушы сферасы  бойынша салық  салу жүйесін жетілдіру мақсатында 2005 және 2009 жылдары  салық  заңына өзгерістер еңгізілді. Мысалы, 2005 жылдан бастап мұнай секторы салықтары құрамы  корпоративтік табыс салығы, роялти, үстеме пайда салығы, өнiмдi бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесi, бонустар және  газ конденсатын қосқанда экспортталатын  шикі мұнайға салынатын ренталық  салығынан құралды. Мұнда  мұнай және газ конденсаты бойынша роялтилер ставкалары  0-ден 60%- ға дейін,  мұнай және газ конденсатын экспорттауға салынатын ренталық салық ставкалары 0-ден 33%- ға дейін мөлшерде бекітілді.

2009 жылдан бастап  енгізілген жаңа Салық кодексінде  жер қойнауын пайдаланушыларға  қатысты салық салу моделіне  өзгертіліп,  келесі арнайы төлемдер  мен салықтар қарастырылған: қол қойылатын бонус,  коммерциялық табу бонусы,  тарихи шығындарды өтеу бойынша төлем,  пайдалы қазбаларды өндіру салығы, үстеме пайда салығы.Жер қойнауын пайдаланушының келісімшарт аумағында жер қойнауын  пайдалану құқығын сатып алу үшін алған бір жолғы тіркелген төлемі қол қойылатын бонус болып табылады. Жер қойнауын пайдаланушы коммерциялық табу бонусын келісімшарт аумағындағы пайдалы қазбаларды  коммерциялық  табу  үшін, оның ішінде  бастапқыда белгіленген алынатын қорларды арттыруға алып  келетін кен орындарына қосымша барлау жүргізу барысында табу үшін төлейді.

Жер қойнауын пайдалануға  арналған келісімшарт жасалғанға дейін  тиісті келісімшарт аумығын  геологиялық  зерттеуге және жайластыруға мемлекет шеккен жиынтық шығындерды өтеу бойынша  жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері тарихи шығындарды өтеу бойынша төлем болып табылады. Жер қойнауын пайдаланушы пайдалы қазбаларды өндіру  салығын  Қазақстан  Республикасының аумағында өндірілетін минералды шикізат, мұнай, жерасты сулары мен емдік балшықтың әрбір түрі бойынша  жеке төлейді.

Өнімді бөлу туралы келісімдер  (келісімшарттар), кең таралған пайдалы қазбаларды, жерасты сулары мен емдік балшықты өндіруге арналған келісімшарттар, сондай-ақ барлауға және өндіруге байланысты емес  жерасты құрылыстарын салуға және пайдалануға арналған келісімшарттар бойынша қызметті жүзеге асыратындарды қоспағанда, бұл келісімшарттар пайдалы қазбалардың басқа түрлерін өндіруді көздемеген  жағдайда,  жер қойнауын пайдаланушылар үстеме пайда салығын төлеушілер болып табылады.                                                                   

Әрине, ұсынылып отырған талдауда  2005 жылы қабылданған  жер қойнауын пайдаланушыларға қатысты  салық салу моделін құрастырушы  көрсеткіштер қолдалынған.

Кәсіпорынның  салық жүктемелерін сараптау мақсатында, салық жүктеме  коэффициенті (СЖК) деген   көрсеткіш қолданады. Бұл көрсеткіш осы  кәсіпорынның салық   кезеңіндегі бюджетке төлеген барлық салық, төлемдер және алымдардың  өткізу айналымына қатынасымен есептелінеді.

Салық жүктемесін есептеу үшін салық жүктеме коэффициентінің екі түрі қолданылады:   СЖК-брутто және СЖК-нетто. СЖК-бруттомен есептеген- де, зейнетақы қорына аударылымынан басқа кеден төлемдері мен салығын қосатын жалпы төлеген салық, төлемдер және алымдар көлемі  есепке алынады. Дегенмен, бірқатар  кәсіпорындарда осы ағымдағы төлемдерден басқа,  алдың- ғы кезеңдердегі қарыздарын төлеумен немесе күнделікті  өндіріс қызметіне  жатпайтын активтердің қозғалыс операцияларына байланысты бюджет алдында міндеттері болуы мүмкін.

Сондықтан ең көрнектісі СЖК-нетто көрсеткіші болып есептеледі. Бұл көрсеткіш осы салық кезеңіндегі (күнтізбелік  жыл) төленген салық  төлемдер және алымдар негізінде  есептеледі.Бұл көрсеткіште төлем  көзінен ұсталынатын корпораттивтік табыс салығын, резидент еместер үшін төленген қосылған құн салығын реттік (жоспарда жоқ) төлемдерді  есепке алынбайды, ол салық жүктемесін нақты анықтауға мүмкіндік береді.Акцизделетін өнімдерді өндіруімен  және   айналымымен шұғылданатын  салық төлеушілерге  қатысты.

2.2 Жер қатынастарын қалыптастырудың ерекшеліктері

Қазіргі кезде  Қазақстан Республикасының Конституциясы мен «Жер туралы» Заңына сәйкес жеке меншікте қосалқы шаруашылық, бақша, тұрғын үй құрылысын жүргізу үшін жер учаскелері беріле алады. Үкіметпен нормаға сәйкес жер учаскелері қайтарымсыз негізде меншікке беріледі. Ал нормадан асқан жер учаскелері белгілі бір төлем ақыға беріледі. Бүгінгі күні мұндай жерге меншік иелері қалыптасқан, олар 4 млн-нан асады және 600 мың та астам жерді иемденіп отыр.

Жеке меншіктегі жер учаскелері барлық нарықтық келісімдердің объектісі бола алады. Жер учаскелерінің меншік иелері екінші нарықта келісімді баға бойынша оларды сата, кепілге беру, сыйлауға, жарна ретінде шаруашылық жүргізуші субъектінің жарғылық қорына енгізе, басқа да заңмен белгіленген келісімдерді жүргізе алады. Азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың жерді пайдалану құқығы сондай-ақ барлық жоғарыда аталған келісімдерге қатысу объектісі болып табылады.

Басты айта кететін  жағдай, жерді қайтарымсыз беру тек қана ауыл шаруашылық бағытындағы жерлерге қатысты. Басқа катеториядағы жерлер мемлекеттік меншіктен жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғаларға өткенде тек ғана қайтарымдылық принципте, яғни ақылы негізде қатысады. Сондықтан жер реформасындағы ең елеулі және маңыздысы ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлердің басқа катеториялардан айырмашылығы жеке меншікте бола алмайтындығы болып табылады. Алайда заңмен белгіленген жердің ақылы принциптері жер нарығының дамуын ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншікті енгізуге дейін алдын ала анықтайды.

Екінші  реттік жер нарығын қалыптастырудың  мәні жердің жылжымайтын мүлік ретінде бір меншік иесінен екіншісіне өтуінен тұрады. Бұл кезде тағы да ауыл шаруашылық бағытындағы жерлерге қатысты сатып алу-сату және басқа да операциялар жөнінде тек ғана пайдалану құқығы әрекет етеді. Қазіргі заңдылықтарға сәйкес жерді пайдаланушылар мемлекеттің араласуынсыз жерді өздері басқара алады, оның ішінде олар жердің екінші реттік нарығына қатыса алады.

Жерді пайдалану құқығының бір тұлғадан екіншісіне өтуі мемлекеттік атқарушы органдардың қатысуынсыз жүзеге асырылады. Нақты мәнінде жерді пайдалану - бұл жерді иемдену және пайдалану. Қаржылық мүмкіндіктері бар тұлғалар үшін жерді пайдалану құқығын сатып алуда ешқандай шектеулер жоқ.

Бұған қоса, айта кету қажет, жерді пайдалану құқығын жүзеге асырғанда жер мемлекеттік меншік болып қала береді. Жерді пайдаланушылар жерді арендаға бере отырып, табыстың бір бөлігіне ие болады, ал мемлекет бұл қезде табыстың сол бөлігін жоғалтады.

Көптеген елдерде, оның ішінде Қытайда мемлекет жердің меншік иесі бола отырып, жерді арендаға өзі береді. Аталған проблема Қазақстанға қатысты терең зерттеуді қажет етеді .

Ауыл  шаруашылық бағытындағы жерлерді жер  пайдаланушыларға беру мәні бойынша нарықтық қатынастар қалыптасуының алғашқы кезеңінің аяқталуын білдіреді. Бұған қоса қалыптасқан жерді пайдаланушы заңды және жеке тұлғалар арасында жер қатынастарымен байланысты екінші реттік жер нарығының қалыптасуы маңызды болып табылады. Негізінен бұл процесс жер үлестері мен жерді пайдалану құқығын сатып алу түрінде жүреді. Оның ауқымы арендалық қатынастар шеңберінде әлі де қомақты емес. Оның себептері терең экономикалық талдауды талап етеді. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерді пайдаланушылар қазірті уақытта өздерінің қалауы бойынша жерді пайдалану және иемдену құқығына ие. Жер учаскелері несиелік қарым-қатынастарда жағымды экономикалық роль ойнайды, бұл ауыл шаруашылық кәсіпорындарының экономикасын сауықтырудың маңызды тетігіне айналып отыр.

Осыған  байланысты ренталық төлемдер, яғни салық салу, аренда төлемі, залогтық операциялар және т.б. оңтайлы жүргізудің негізі ретінде ауыл шаруашылық жерлеріне нормативтіқ баға белгілеу әдістемесін жетілдіру мәселесін қояды. Әлемдік тәжірибеде бұл мәселе жүздеген жылдар бойы шешіліп келді. Біздің елімізде нормативтік баға белгілеудің қүрделілігі тиісті деңгейде нормативті өндірістіқ шығындар факторы, жер рентасы, өндіріс рентабельділігі ескерілметендігімен байланысты. Бұл жерде уақыт факторы мен шектеулі ақпараттық база факторын айта кеткен жөн. Бұған қоса ол кез жер нарығының алғашқы қалыптасу кезеңі болатын. Осылайша, жер нарығын дамытудың негізгі факторларының бірі   жерге негізделген нормативті төлем тағайындау болып табылады.

Сурет - 2.2

Жер нарықтық экономика жағдайында жылжымайтын мүлік статусына ие болып, негізті қапиталдың басқа да формаларымен бірте өндіріс құралы ретінде, Жердің сапасы да салыстырмалы төмен. 35 млн етістіктің тек ғана 7,2 млн та ауыл шаруашылық дақылдарын тиімді өсіруге мүмкіндік беретін 50 бірліктен жоғары бонитет балына ие. Етістіктің 7,8 млн га 30 дан 50 -ге дейін бірлікте бонитет балына ие, бұл қолайлы жылдары жақсы өнім алуды кепілдендіреді. Бірақ етістік алқаптардың жағдайы мен сапасы реформалар жылдарында төмендеп кетті.

1995 жылы ҚР Президентінің «Жер  туралы» Жарлығымен тәжірибеде жерге аралас, мемлекеттік және жеке меншік қалыптасты. ҚР Конституция- сының 6 бабының негізінде жеке меншікке жеке қосалқы шаруашылық, бақша шаруашылығын жүргізу үшін заңмен белгіленген норма шегінде ауыл шаруашылық бағытындағы жерлер жеке меншікке берілді. ҚР Президентінің «ҚР-ғы жер қатынастарын одан әрі жетілдіру жөніндегі» Жарлығымен жергілікті атқарушы билік органдарының құзырына ауыл шаруашылық кәсіпорындарына жер учаскелерін тұрақты пайдалану құқығын беру рұқсаты берілді.