Лекции по "Психологии"

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер.

 

 

Негізгі:

 

 Возрасная и педагогическая  психология Под.ред. А.В.Петровского  М; 1986г

 

 Возрасная и педагогическая  психология Под.ред. М.В.Гамезо. М.В.Матюхинной, Г.С.Михальнок М.1984

 

Қосымша :

 

 Обухова Л.Ф. Детская психология. М,1995г

 

 Рыбалко Е.Ф. возрасная и  дифференсальная психология. ЛГУ,1990г

 

 Смирнов Е.О. Психология ребенка  М,1997г 

 

 Грейс Крайг Психология развития  Сп б,2000г

 

 

Лекция мәтіні.

 

 Жас шағы психологиясында  жас өспірімдік шақ жыныстық  толысудан басталып, ересектің бастауымен  аяқталатын даму стадиясы деп  атлады. Алайда бірінші шегі физиологиялық,  екінші әлуметтік шек болатын  осы анықтаманың өзі құбылыстың  күрделілігі мен көп өлшемділігін көрсетеді.

 

 Жас өспірімділіктің көптеген  теориялары бар. Биологиялық теориялар  нақ өсудің биологиялық процестері  басқалардың бәрінен басым болады  деген оймен жас өспірімдік  алдымен организм эвалюциясының  белгілі бір кезеңі деп қарайды. Психолбогиялық теориялар психикалық эвалюцияның заңдылықтарына, ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады. Психоаналитикалық теориялар жасөспірімділікті психосексуалдық дамудың белгілі бір кезеңі деп біледі. Көрсетілген теориялар жас өспірімділікті алдымен индивид немесе жеке адам дамуы ретінде ішкі процес тұрғысынан қарайды. Бірақ бұл даму әлуметтік және мәдени ортада біркелкі болып өтеді. Жас өспірімділік әлуметтік теориялар оны алдымен социализацияның белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектің дербесте жауапты іс әрекетіне көшу деп қарайды. Зеттеушілер адам менгеруге тиісті әлуметтік рөлге, оның бағалаушылық бағдарларының қалытасуына, еңбек өміріне аяқ басумен байланысты проблемаларға назар аудару, яғни индивидтік-психологиялық проблемалар әлуметтік проблемалардан шығады.

 

 Қазіргі ғылым жастық проблемасын  әлуметтік-психологиялық факторлар  мен дамудың ішкі заңдылықтарын  есепке алып, комплекстік зерттеу  керек деп біледі. Бұл әжептіреу  қиын, өйткені психофизиологиялық дамудың қарқыны мен фазалары әлуметтік толысу мерзімімен әркезде үйлесе бермейді.Акселерация, дене күшінің жедел дамуы нәтижесінде қазіргі балалар тез және бойлары ұзын 2-3 бұрынға қарағанда орта есеппен екі жыл бұрын өседі. Жыныстық толысу да екі жыл ерте басталып, ерте аяталады. Физиологтар екінші жыныстық белгілердің шығуына қарай бұл процесті үш фазаға препубертаттық, пупертатық және поспертуаттық фазаларға бөлінеді, осының өзінде жасқа қатысты психология әдетте жеткіншек жасты екі кезеңмен байланыстырады.

 

 Акселерацияға байланысты жеткіншек  кезеңнің шектері томенгіндейде,  казір ол 14-14.5 жастан-ақ аяқталады.  Жас өспірімдік керісінше тез  басталады.Бірақ дамудың бұл кезеңінің  нақты мазмұнын алдымен әлуметтік  жағдайлар анықтайды. 

 

 Бастауыш мектеп шағындағы психологиялық жаңа құрылымдар

 

 Бастауыш сынып оқушылары  психологиясының дамуы басты  жағдайда олар үшін жетекші  оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді.  Оқу ісіне араласа отырып, балалар  біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды орындау  мектеп жасына дейінгі балаларда жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын жорамалдайды. Бастауыш сынып оқушыларының жаңа қасиеттері оқу қызметінің қалыптасу шамасына қарай туып, дамиды.

 

 Егер балалар бәрі бірдей  мұғалімді тыңдаса және оның  айтқандарын істесе ғана жалпылама сабақтарды ұйымдастыру мүмкін болады. Сондықтан әрбір оқушы осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін басқаруды үйренеді.

 

 Әртүрлі пәндерден қандай  да бір тапсырманы орындауда  әдетте балалар оларды шешудің  ең жақсы жолдларын іздеп табады, іс-әрекеттер варианттарын таңдап алады да салыстырады, оларды іске асырудың реттілігі мен құралдарын жоспарлайды (бұл ішкі жұмыс әсіресе еңбек сабақтарында ерекше көрнекі байқалады). Бала өз іс-әрекеттерінің “қадамдарын” неғұрлым көбірек жорамалдай алатын болса және олардың әр алуан варианттарын неғұрлым мұқият салыстыра алатын болса, ол есептің нақты шығарылуын соғұрлым ойдағыдай бақылайтын болады. Оқу іс-әрекетіне, сондай-ақ оның басқа да бірқатар ерекшеліктеріне (мысалы, сөз жүзінде есеп беру, бағалау) бақылау жасау және өзін-өзі бақылау қажеттігі бастауыш сынып оқушыларында іс-әрекетті өздігінен, іштей жоспарлау және орындау қабілетінің қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды.

 

 

17- лекция.

 

 

Тақырыбы: Жас өспірімдердің достығы, оның дамуының психологиялық ерекшеліктері.

 

 

Жоспары.

 

 

 Жас өспірімнің жетекші іс-әрекеті.

 

 Жас өспірімдердің психологиялық  ерекшеліктері.

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер.

 

. Негізгі:

 

 Возрасная и педагогическая  психология Под.ред. М.В.Гамезо. М.В.Матюхинной, Г.С.Михальнок М.1984г

 

 Возрасная психология . Под.ред. Л.Ф.Обуховой М.1971г

 

 Возрасная и педагогическая  психология Под.ред. А.В.Петровского  М; 1986г

 

Қосымша :

 

 Обухова Л.Ф. Детская психология. М,1995г

 

 Рыбалко Е.Ф. возрасная и  дифференсальная психология. ЛГУ,1990г

 

 

 

Лекция мәтіні.

 

 Оқу іс-әрекетінің маңызды  талаптарының бірі – балалар  өздерінің айтқандары мен іс-әрекеттерінің  әділдігін кең көлемде негіздеуде. Мұндай негіздеудің көптеген  тәсілдерін мұғалім көрсетіп  береді. Пайымдау үлгілерін ажырата  білу қажеттігі мен ол үлгілерді жасауға өздігінен іс-әрекет жасау бастауыш сынып оқушыларының өзінің ойы мен іс-әрекетін бейне бір сырттан қарап бағалау іскерлігін қалыптастыруды көздейді. Бұл іскерлік рефлексия негізінде маңызды қасиет ретінде жатады, ол өз пайымдаулары мен қылықтарын олардың түпкі ойлауы және іс-әрекет шарттарына сәйкес келуі тұрғысынан ақылды да әділетті талдауға мүмкіндік береді.

 

Еркіндік, іс-әрекеттердің ішкі жоспары  және рефлексия – бастауыш мектеп шағындағы баланың негізгі жаңа құрылымдары. Солардың арқасында бастауыш сынып оқушысының психикасы орта мектепте одан әрі оқыту үшін ерекше мүмкіндіктерімен және талаптарымен қоса алғанда жас өспірім кезеңіне қалыпты өту үшін қажетті даму деңгейіне жетеді. Кейбір бастауыш сынып оқушыларының орта мектепке даяр болмауы көбінесе жеке адамның психикалық процестер мен оқу іс-әрекетінің өзінің деңгейін анықтайтын осы жалпы қасиеттері мен қабілеттерінің қалыптасуымен байланысты. Дамудың әлеуметтік жағдайы және ақыл-ой қызметінің ерекшеліктері. Жас өспірімдік шақ бала мен ересектің арасындағы аралық жағдайда болады. Баланың жағдайы оның ересектерге тәуелділігімен сипатталады, бұлар оның өмірлік іс-әрекетінің басты мазмұны мен бағытын белгілейді. Баланың атқаратын ролі ересектердің роліне сапалық тұғыда өзгеше болады және екі жағы да мұны анық ұғынады. Өмірлік іс-әрекеттің күрделене түсуімен бірге жастарға әлеуметтік рольдер мен мүдделер диапазонының сандық ұлғаюы ғана болып қоймайды, сапалық тұрғыдан да өзгеріп, ересектік рльдер бірден-бірге көбейеді, осыдан келіп дербестік пен жауапкершілік өлшемі шығады. 14 жаста оны комсомолға қабылдайды, 16 жаста паспорт алады, 18 жасында сайлау правосы мен некелесуге мүмкіндік алады. Жас өспірім қылмысты істер үшін жауап беретін болады. Көпшілігі бұл жаста еңбек қызметін бастайды, бәрі де мамандық таңдау туралы және т.б. ойлайды. Алайда жас өспірімде ересектер статусының элементтерімен қатар оның жағдайын баланың жағдайына жақындататын тәуелділік белгілеріәлі сақталады. Материалдық жағынан жоғары класс оқушысы әлі ата-аналар қарауында. Мектепте оған, бір жағынан, екінің бірінде сен ересексің, үлкенсің десе, екінші жағынан, одан үнемі тіл алуды талап етеді. Бұл мектептен басқа жерлерде де байқалады, мұнда 16 жастағылар емес, 20 жастағыларды да көбінесе ересек деп санамайды. Жағдайдың (бір тұрғыдан ересек деп танитын, екінші тұрғыдан танымайтын) және өзіне қойылатын талаптардан тиянақсыздығы жастардың психологиясына өзінше ұғынылады.Жас өспірімдік шақтың аса маңызді міндеттері – мамандық таңдау, еңбек пен қоғамдық – саяси қызметке даярлану, некелесуге өз семьясын құруға әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу мерзімдері жас аданың іс-әрекетінің сипатына тәуелді. Барлығы мектеп оқушылары болатын жеткіншектердей емес 15 – 17 жастағы жас өспірімдер мен бойжеткендер бұған қоса кәсіптік – техникалық училищелердің немесе арнаулы рота оқу орындарының оқушылары болуы мүмкін. Кейбір жас өспірімдер оқуды өнімді еңбекпен ұштастырады. Бұл айырмашылықтар психологияға әсер етеді, сондықтан тәрбиешілер мұны ескеруге тиіс. Ақыл-ой қызметінің ерекшеліктері . Адамның жалпы ақыл-ой қабілеті 15 – 16 жасқа қарай әдетте қалыптасып болады, сондықтан оның бала кездегідей шапшаң өсуі байқалмайды. Алайда ол одан әрі жетіле береді. Күрделі интелектілік операцияларды меңгеру және ұғымдық аппараттың баюуы жас жігіттер мен қыздардың ақыл-ой қызметін неғұрлым орнықты әрі пәрменді етіп, оны бұл тұрғыдан ересктің іс-әрекетіне жақындатады. Әсіресе арнайы қабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің бағытталуының барған сайын саралана түсуімен қосылып, мұның өзі жастардың ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда неғұрлым күрделі де дара сипат береді. Қазіргі бар деректерге қарағанда, ақыл-ой қабілетінің саралануы қыздардан гөрі ер балаларға ертерек басылып, неғұрлым айқын көрінеді.Қабілеттер мен мүдделердің мамандануы нәтижесінде басқада көптеген барлық айырмашылықтар неғұрлым елеулі және практикалық тұрғыдан маңызды болады. Осыны, сондай-ақ жоғары класс оқушының мамандық таңдауға даярланут қажеттігін ескеріп, жоғары кластарға оқытудың даярлығын күшейту қажет , оқушылардың дербестік дәрежесін арттырып, оларға жалпы білім беретін мектеп шеңберінде біраз мамандануға мүмкіндік жасау керек (факультативтік пәндер, үйірмелік жұмыс, маманданған мектептер) Бірақ арнайы қабілеттердің қалыптасуының өзі оқытудың бағыты мен сипатына орасан зор дәрежеде байланысты екенін есте ұстау қажет.

 

 Жас өспірімдік – жеке  адамның толысуы мен қалыптасуының  аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға  байланысты өз организмі мен  сырт келбетіндегі үлкен өзгерістер, жағдайдың біршама тиянақсыздығын (енді бала болмағанымен, әлі ересек те емес), өмірлік іс-әрекеттің күрделенуі, жеке адамның өз мінез құлқын үйлестіруге тиісті адамдар тобының ұлғаюы - осының бәрі қосыла келіп жас өспірімдік шақта бағалаушылық – бағдарлаушылық іс-әрекетін күрт арттырады. Әңгіме өз қасиеттерін тану, жаңа білімдерді меңгеру туралы болса да, жас адам оларды бағалауға өте – мөте ден қояды да, өзінің мінез құлқын саналы түрде жасалған немесе меңгерілген критерийлер мен нормалар негізінде құруға тырысады. Бұл ең алдымен өзіндік сананың дамуында көрінеді.

 

 

18 - лекция.

 

Тақырыбы: Жеткіншектік психикалық жас.

 

 

Жоспары.

 

 Жас өспірімдік кезеңнен  жеткіншектік жасқа өту отандық  және шетелдік психологиялық  мәсенлелері.

 

 Жеткіншектік жасқа өтудің  психологиялық алғы шарттары.

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер.

 

Негізгі:

 

 Возрасная и педагогическая  психология Под.ред. А.В.Петровского  М; 1986г

 

 Возрасная и педагогическая  психология Под.ред. М.В.Гамезо. М.В.Матюхинной, Г.С.Михальнок М.1984г

 

Қосымша :

 

 Райс Ф. Психология подросткого  и бнешеского возраста СПб,2000г

 

 л.А.Першина “Возрасная психология”  м.2004г

 

 Л.А.Головей, Е.Ф.Рыбалка “Практикум  по возрастной психологии” СПб,2002г

 

15.О.В.Ддарвиш. Возрасная психология, М.2004г

 

 

Лекция мәтіні.

 

 Жеткіншектің кезеңінің шектері  шамаме,н балардың орта мектептің  V-VIII кластарында оқитын кезеңімен  сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14—15 жасқа дейінгі арлықты қамтиды,  бірақ жеткіншектік жастың іс  жүзінде басталуы V класқа өсумен  тура келмей, бір жыл ерте не кеш болуы мүмкін.

 

 Жеткіншек кезеңінің баланың  дамуыдағы ерекше орны оны  «өтпелі, бетбұрыс, қиын, сыналатын»кезең  деген атауларды бейнеленген.  Бұл атауларды осы жастарда  болатын , өмірдің бір дәуірден  екіншісіне өтуімен байланысты  даму процесінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарынынң негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады, организмнің сана-сезімінің , үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынасын, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің , мүдделердің, танымдық және оқу іс әрекетінің, мінез-құлыққа, іс-әрекет пен қарым-қатынсақа арқау болатын моральдық-этикалық нормалармазмұнының қайта құрылуы нәтижесінде  ересектік элементтері пайда болады.

 

Жеткіншектің жеке басының дамуының аса маңызды факторы – оның өзінің ауқымды әлеуметтікң белсенділігі; ол белгілі-бір үлгілер мен игіліктерді  игеруге, үлкендериен және жолдастарымен, ақырында өзіне қанағаттанарлық қарым-қатынас орнатуға (өзінің жеке басы мен өзінің болашағын, ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерінің жолбалануы) бағытталады.

 

 Алайда, жаңаның қалыптасу процесі  біраз уақытқа созылады., бұл көптеген жағдайларға байланысты болады және осы себепті бүкіл майданда әркелкі болуы мүмкін. Мұның өзі біір жағынан жеткіншекке «балалық пен ересектіктің»қатар болуымен, ал екінші жағынан, сол бір ғана паспорттық жастағы жеткіншектерде ерсектіктің түрлі жақтырының даму дәрежесіндегі елеулі айырмашылықтары болуымен анықталады. Бұл қазіргі мектеп оқушыларының өміріндегі жағдайларда екі түрлі жай сәттерінің болуымен байланысты. Олар: 1) ересектік дамуын тежейтін жағдайлар: балалардың көбінде тұрақты және байыпты міндеттер болмай, тек оқумен ғана шұғылдануы, көптеген ата-аналардың балаларды тұрсымтағы еңбектен, қиыншылықтар мен қынжылыстардан қорғаштауға, түгелдей қамқорлыққа алуға тырысуы. 2) Ересектендіретін жағдайлар: мазмұны жөнінен сан алуан информацияның орасан зор тасқыны, көптген ата-анларадың бос уақытының аздығы, осының мүмкін салдары ретінде баллардың дербестікке ерте жетуі, жолодастарымен қарым-қатынастың жедел дамуы, дене күші даиуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.

 

 Осының бәрі ересектіктің дамуын анықтайтын алуан түрлі жағдайлар жасайды, осыдан келіп оның белгілі бір жақтары дамуының алуан түрлі көріністері мен елеулі айырмашылықтары келіп шығады. Мәселен, VII класта бет пішіні мен мүдделері әлі балаға ұқсас ер балалар да бар, сонымен қатар ересектер өмірінің қайсыбір жағына ортақтасқан өте ересек балалар да бар, өздігінен білім алып жүрген интеллектуалдар да бар, бірақ сонымен қатар оқу матералының өзін өздігінен игере білейтін жеткіншектер де бар, болашаққа деген жоспары айқын емес, мектеп оқушылары бар, ал болашақ мамандығына саналы түрде дайындала бастағандар да бар, кейбір қыз балалардың бар ойлағаны сән қуу мен ер балалар ғана,басқалары бұған онша мән бермейді, кейбір балалар үйінде нағыз қолғанат-жәрдемші болса, енді біреулері әбден ерке болып кеткен, тіпті тұрмыстағы қарапайым жұмыстарға ебі жоқ.

 

Жеткіншектердің ересектігінің дамуындағы жалпы бағыт әртүрлі және әрбір  бағыттың көптеген варианттар болуы  мүмкін.Мысалы қайсыбір интеллектуал үшін өмірде ең бастысы кітап пен  білім болады, қалғанының бәрін ол әлі «нәресте» десеенді бір нағыз интеллектуал ү.йде электроника туралы мақалаларды оқып, радиотехникамен әуестенсе де, сабақта түк бітірмейді, модадан қалып қоймаумен төтенше шұғылданады, өмірдің мәнінен бастап ең шебер шаштараз туралы барлық мәселелер жөнінде әңгімелесуге болатын ересек жасөспірімдермен сөйлескенді бәрінен артық көреді, үшінші бір интеллектуалды ересектіктің сыртқы көріністері онша қызықтырмайды, бірақ ол шешемінің сүйеніші, өзін ерлік қасиеттерге тәрбиелейді, ал қыздарға келгенде, осы қыздардың пікірінше өзін бала сықылды ұстайды, галстуктарын тартқылап, шаштарын ұйпалап кетеді. Бір өлшем ұқсас осы варианттар ересектіктің дамуы әрқилы болады да, бұл орайда мазмұны әртүрлі өмірлік игіліктер қалыптасады, біреу үшін маңыздының енді біреуге құны жоқ. Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басынығ моральдық және әлеуметтік негіздері қолданылакды, және олардың қалыптасуының жалпы бағыты білінеді Жасөспірімдік шақта олардың қалыстасуы жалғасады.