Морфология растений

Да першасных бакавых мерыстэм адносяцца пракамбій (у корані, у сцябле), і перыцыкл (у корані,  у сцябле).

Да другасных адносяцца мерыстэмы, якія ўтвараюцца з першасных ці ўзнікаюць  з пастаянных тканак, якія аднаўляюць сваю мерыстэматычную функцыю. Другаснымі ўтваральнымі тканкамі з’яўляюцца камбій (можа ўзнікаць з пракамбію, перыцыклу і парэнхімы) і фелаген, або коркавы камбій (утвараецца з клетак эпідэрмы ці субэпідэрмальных клетак парэнхімы, а таксама з перыцыклу). Па распалажэнню другасныя мерыстэмы бываюць толькі латэральнымі. Да другасных адносяцца таксама раневыя мерыстэмы, якія ўтвараюцца пры пашкоджанні тканак і органаў і фарміруюць калус.

2. Покрыўныя тканкі размяшчаюцца на граніцы са знешнім асяроддзем, яны пакрываюць цела раслін ці аддзяляюць часткі цела (напрыклад, насенне ад сценкі плода). Покрыўныя тканкі выконваюць ролю бар’ера і ахоўваюць унутраныя тканкі ад высыхання, пашкоджання, пранікнення патагенных мікраарганізмаў, ад перападаў тэмпературы. Другая найважнейшая функцыя покрыўных тканак - рэгуляцыя газаабмену і транспірацыі.

Адрозніваюць 3 тыпы: першасныя, другасныя  і трацічныя покрыўныя тканкі. Да першасных адносяцца эпідэрміс (эпідэрма), якая пакрывае лісце, маладыя зялёныя сцябліны, пялёсткі, тычынкі, песцікі, плады, а таксама рызадэрма і эпіблема - яны пакрываюць малады карэньчык.

Эпідэрміс звычайна складаецца з 1 слою цесна самкнутых клетак без міжклетнікаў. Клеткі жывыя, утрымліваюць ядро, цытаплазму, лейкапласты, рэчывы запасу, вялікую вакуолю. У большасці раслін у эпідэрмісе адсутнічаюць хларапласты, таму яго клеткі з’яўляюцца аптычна празрыстымі, праз іх сонечнае святло лёгка пранікае да размешчаных глыбей тканак фотасінтэзуючай парэнхімы.

Клеткі эпідэрмы маюць прыстасаванні, якія зніжаюць транспірацыю: вонкавыя сценкі клетак нярэдка патоўшчаны і пакрыты куцікулай - плеўкай з тлушчападобнага рэчыва куціна і воску. Куцікула непранікальная для вады і газаў, устойлівая да хімічных уздзеянняў. Часта клеткі эпідэрмісу ўтвараюць паверхневыя вырасты - трыхомы (валаскі). Яны могуць быць аднаклетачнымі і мнагаклетачнымі , простымі і разгалінаванымі, жывымі і адмерлымі. Трыхомы могуць выконваць розную функцыю і падзяляюцца на крыючыя і залозістыя. Крыючыя ў асноўным зніжаюць страты вады пры транспірацыі,  могуць быць механічнай аховай ад сысучых насякомых; у ксерафітаў могуць усмоктваць ваду. Залозістыя трыхомы выконваюць функцыю выдзялення. Часта на канцы ў іх утвараецца ўздуцце, у якім збіраецца эфірны алей і інш. Рэгуляцыя вода- і газаабмену ажыццяўляецца праз вусцейкавы апарат. Ён складаецца з вусцейка і пабочных клетак. Кожнае вусцейка ў сваю чаргу складаецца з пары бобападобных замыкальных клетак і вусцейкавай шчыліны паміж імі, якая з’яўляецца міжклетнікам. У замыкальных клетках вусцейка, у адрозненне ад астатніх клетак эпідэрмісу, заўсёды ёсць хларапласты і адбываецца фотасінтэз. Вусцейкавая шчыліна можа пашырацца і звужацца. Вусцейкі працуюць актыўна за кошт фізіялагічных працэсаў, якія адбываюцца ў замыкальных і пабочных клетках вусцейкавага апарату.

У адкрыцці і закрыцці вусцейкаў  нярэдка прымаюць удзел суседнія эпідэрмальныя клеткі, якія могуць адрознівацца ад астатніх клетак эпідэрмісу. Яны ўтвараюць разам з вусцейкам  вусцейкавыя комплексы. Напрыклад: 1) анамацытны - пабочныя клеткі не адрозніваюцца ад астатніх клетак эпідэрмісу (гераніевыя – Geraniaceae Juss., казяльцовыя – Ranunculaceae Juss.); 2) анізацытны – нераўнаклетны, адна з трох пабочных клетак значна адрозніваецца ад астатніх (капусныя – Brassicaceae Burnett, або крыжакветныя – Cruciferae Juss.); 3) парацытны – паралельнаклетны, пабочныя клеткі размяшчаюцца паралельна вусцейкавай шчыліне ( лебядовыя – Chenopodiaceae Vent.); 4) дыяцытны – перакрыжаванаклетны, агульная сценка пабочных клетак размяшчаецца пад прамым вуглом да вусцейкавай шчыліны; 5) актынацытны – радыяльнаклетны, выцягнутыя пабочныя клеткі размяшчаюцца па радыусах вакол замыкальных клетак. 

Рызадэрма, першасная  покрыўная тканка кораня, па будове падобна на эпідэрміс, але не мае  вусцейкаў, хларапластаў і куцікулы.

Будова эпідэрмісу і  яго дадаткі добра бачны на прыкладзе ліста пакаёвай герані, ці пеларгоніі занальнай (Pelargonium zonale Ait.). Каб прыгатаваць прэпарат, трэба  зняць эпідэрміс з ніжняй паверхні. Для гэтага ліст недалёка ад чарашка  перагінаюць да ніжняй паверхні, надламваюць і цягнуць паралельна паверхні ліста, здымаючы эпідэрміс паміж жылкамі. Можна зняць эпідэрміс і з дапамогай іголкі. Кавалачак эпідэрмісу памяшчаюць у кроплю пад покрыўнае шкло.

На прэпараце пры  вялікім павелічэнні бачна, што  асноўныя клеткі эпідэрмісу няправільнай формы, са звілістымі тонкімі сценкамі, счэпленыя адна з адной накшталт “замка”, без міжклетнікаў, празрыстыя. Такая форма клетак эпідэрмісу звычайна сустракаецца ў лістоў больш-менш шырокіх. На падоўжаных органах (сцябло, чарашок, лінейны ліст) клеткі эпідэрмісу выцягнутыя. Сярод асноўных клетак эпідэрмісу сустракаецца вялікая колькасць вусцейкаў, якія размешчаны без пэўнага парадку. Замыкальныя клеткі вусцейкаў утрымліваюць хларапласты, іх унутраныя, звернутыя да шчыліны сценкі прыкметна патоўшчаны. Пабочныя клеткі не адрозніваюцца ад іншых клетак эпідэрмісу (анамацытны вусцейкавы комплекс).

На вялікім жа , а  лепш на малым павелічэнні можна  наглядаць трыхомы. У герані развіваецца 2 тыпа трыхом. Крыючыя простыя трыхомы  складаюцца з адной ці некалькіх жывых клетак з тонкай абалонкай. Залозістыя трыхомы ўверсе расшыраюцца і нагадваюць акруглую галоўку на доўгай ножцы. У галоўках залозістых трыхом збіраецца эфірны алей. Менавіта дзякуючы трыхомам ліст герані мае аксаміцістую паверхню і спецыфічны водар.

З а д а н н  е. Пры малым і вялікім павелічэннях разглядзець і зарысаваць групу  клетак і вусцейка ніжняга эпідэрмісу ліста герані, крыючыя і залозістыя трыхомы. Адзначыць замыкальныя  клеткі вусцейка з хларапластамі, вусцейкавую  шчыліну, анамацытны тып вусцейкавага апарату; тыпы трыхомаў (рыс.3).

З разнастайнымі вусцейкавымі комплексамі можна азнаёміцца, прыгатаваўшы часовыя прэпараты ніжняга эпідэрмісу лістоў розных раслін. Так, у гваздзіка  садовага (Dianthus caryophyllus L.) вусцейкавы апарат дыяцытнага тыпу, вусцейкі размяшчаюцца роўнымі радкамі. У папараці нефралепіса узвышанага (Nephrolepis exaltata (L.) Schott) вусцейкавыя комплексы двух тыпаў – дыяцытныя і стаўрацытныя. У капусты эпідэрміс трэба знімаць з вогнутага, марфалагічна верхняга боку ліста качана. Як і ў іншых крыжакветных  , вусцейкавы комплекс пабудаваны па тыпу анізацытнага.

З а д а н н  е. Разглядзець, зарысаваць і падпісаць  розныя тыпы вусцейкавых комплексаў (рыс.4).

На каранях і сцяблах  шматгадовых раслін першасная покрыўная тканка замяняецца другаснай – перыдэрмай. Яна бярэ пачатак ад асобай утваральнай тканкі – фелагену, ці коркавага камбію. Ён можа ўзнікаць у корані з перыцыклу, а ў сцябле з субэпідэрмальных клетак парэнхімы ці з клетак эпідэрмы, якія ўзнаўляюць мерыстэматычную функцыю. Клеткі фелагену дзеляцца паралельна паверхні органа і адкладаюць наверх роўныя, у выглядзе слупкоў, клеткі корку –  фелемы, а ўнутр-клеткі феладэрмы, ці коркавай скуркі. Клеткі корку цесна самкнутыя, іх сценкі патаўшчаюцца за кошт адкладання знутры суберыну і воску, змесціва адмірае, і клетка запаўняецца паветрам. Слой корку вельмі дрэнна  прапускае газы і вадкасці і такім чынам добра ахоўвае расліны ад празмернай страты вады. Клеткі феладэрмы нешматлікія, яны застаюцца жывымі і забяспечваюць жыўленне клетак фелагену. Пры ўтварэнні перыдэрмы эпідэрміс скідваецца, і сцябло з зялёнага становіцца бурым.

Для забеспячэння газаабмену і транспірацыі ўнутраных тканак у перыдэрме фарміруюцца сачыўкі.

На паверхні сцябла яны  маюць выгляд круглага, авальнага ці выцягнутага ўзгорка. На папярочным і радыяльным зрэзах іх контур нагадвае дваякавыпуклую лінзу. Гэта ўчасткі перыдэрмы, дзе клеткі маюць не прамавугольную, а больш-менш акруглую форму, размяшчаюцца рыхла, з вялікімі міжклетнікамі. Міжклетнікі ёсць і ў праслойцы фелагену. Праз сістэму міжклетнікаў і адбываецца нерэгулюемы газаабмен. Сукупнасць клетак сачыўкі носіць назву напаўняючай парэнхімы. Падчас вегетатыўнага перыяду яны не акаркавяваюць і застаюцца жывымі за кошт пастаяннай вентыляцыі. Але ўвосень у шматлікіх драўняных парод над напаўняючымі клеткамі ўтвараецца тонкі слой цесна самкнутых акаркавяваючых клетак – замыкальны слой. Вясной гэты слой разрываецца пад націскам новых клетак напаўняючай парэнхімы.

Па меры патаўшчэння  галін сачыўкі расцягваюцца – у бярозы яны маюць выгляд рысачак, у асіны – ромбаў. 

Будову перыдэрмы можна  наглядаць на папярочным зрэзе мінулалеташняй галінкі бузіны чырвонай (Sambucus racemosa L.) (часовы ці пастаянны прэпарат).

На паверхні сцябла ( паміж выпуклымі сачыўкамі) звычайна бачны паўразбураныя плоскія клеткі эпідэрмісу; за імі ідуць правільныя радкі прамавугольных таўстасценных цесна самкнутых клетак  без пратапласту – гэта клеткі корку, ці фелемы. На пастаянным прэпараце яны афарбаваны ў ружова-карычневы колер. Пад фелемай знаходзіцца слой вузкіх танкасценных жывых клетак з густым змесцівам – гэта фелаген, ці “коркавы камбій”. Клеткі фелагену ўтрымліваюць цэлюлозу і таму на пастаянных прэпаратах афарбаваны ў блакітны колер. Унутр ад фелагену ляжыць 1 слой жывых клетак феладэрмы - “коркавай скуркі”. Размяшчэнне яе клетак супадае з клеткамі фелагену, якія ляжаць над імі і ад якіх аддзяліліся клеткі феладэрмы. Толькі па гэтай прыкмеце і можна адрозніць клеткі феладэрмы ад клетак асноўнай тканкі кары.

Пры разгляданні сачыўкі  звяртаюць увагу на яе дваякавыпуклы  контур. Унутры сачыўка запоўнена  больш-менш акруглымі рыхла размешчанымі напаўняючымі клеткамі. Пад ціскам усё новых клетак, якія ўтвараюцца пры дзяленні фелагену, эпідэрміс  разрываецца.

З а д а н н е. Зарысаваць сачыўку і прылягаючы да яе ўчастак перыдэрмы. Адзначыць фелему, фелаген, феладэрму як састаўныя часткі перыдэрмы, а таксама напаўняючую парэнхіму сачыўкі, замыкальны слой (рыс.5).

У большасці драўняных  раслін прыкладна на 5-6-ты год фарміруецца трацічная покрыўная тканка – рытыдом (корка). Яна ўтвараецца ў выніку шматразовага закладання новых слаёў перыдэрмы ва ўсё больш глыбокіх слаях кары. Заключаныя паміж гэтымі праслойкамі жывыя клеткі гінуць, такім чынам утвараецца мёртвая корка. Пры патаўшчэнні ствала перыферыйныя тканкі трэскаюцца , і паверхня ствала дрэў становіцца няроўнай. Рытыдом ахоўвае дрэвы ад рэзкіх перападаў тэмпературы, ад нізавых пажараў, ад пашкоджання жывёламі.У залежнасці ад характару закладання фелагену адрозніваюць кальцавую і лускаватую корку. Калі перыдэрмы закладаюцца канцэнтрычнымі кольцамі, фарміруецца кальцавая корка. Яна сустракаецца ў вінаграда, бружмеля, сунічнага дрэва, клематыса. У тым выпадку, калі новыя перыдэрмы развіваюцца перарывістымі, перакрываючымі адзін аднаго слаямі, узнікае лускаватая корка. Пры патаўшчэнні дрэва на корку ўтвараюцца трэшчыны, корка скідваецца асобнымі лускавінамі.

З а д а н н  е. На спілах дуба, сасны, елкі, вольхі , бярозы разглядзець і зарысаваць схематычна будову рытыдому.

3. Механічныя (арматурныя) тканкі выконваюць апорную функцыю, надаюць вызначанаю канфігурацыю асобным органам раслін. Для ўсіх клетак механічных тканак уласціва патаўшчэнне клетачных абалонак . У залежнасці ад характару патаўшчэння і фізіялагічнага стану клетак вылучаюць 2 асноўных тыпу механічных тканак – каленхіму і склерэнхіму.

Каленхіма ўяўляе сабой  тканку з жывых парэнхімных некалькі выцягнутых у даўжыню (1-2 мм) клетак з нераўнамерна патоўшчанымі сценкамі і скошанымі канцамі. Яны ніколі не адраўневаюць, пругкія, здольныя да расцягнення, таму каленхіма з’яўляецца апорнай тканкай маладых растучых органаў. Яе можна бачыць у чарашках пад эпідэрмісам і ў пласцінках лістоў вакол сярэдняй жылкі, у кветканожках, на перыферыі сцяблоў  двухдольных раслін; у аднадольных каленхіма знаходзіцца ў вузлах злакаў, што засцерагае злакі ад палягання.

У залежнасці ад асаблівасцей патаўшчэння адрозніваюць вугалковую,  пласціністую і рыхлую каленхіму. Найбольш распаўсюджана вугалковая каленхіма, дзе патаўшчэнні размяшчаюцца па вуглах клетак, якія сутыкаюцца паміж сабой. Клеткі маюць выгляд шматграннікаў ( чарашкі бурака, рэвеню, бягоніі, гарбуза). У пласціністай каленхіме патаўшчэнні размяшчаюцца паралельнымі радкамі, радыяльныя сценкі застаюцца тонкімі (сцябло сланечніку, бузіны, баклажана, маладыя галінкі ліпы, яблыні). Рыхлая каленхіма падобна на вугалковую, але характарызуецца вялікімі міжклетнікамі. Пры гэтым поласць клеткі вельмі змяншаецца і ледзь бачна ( чарашкі лопуху, падбелу, стрэлкі часнаку, кветканосы валоты, ліліі амазонскай).

Склерэнхіма, у адрозненне ад каленхімы, складаецца з клетак, якія маюць раўнамерна патоўшчаныя  сценкі. Як правіла, клетачныя абалонкі насычаюцца лігнінам і адраўняюць, а жывое змесціва клетак паступова  адмірае. Такім чынам, зрэлыя клеткі склерэнхімы часцей за ўсё мёртвыя, а механічную функцыю выконваюць патоўшчаныя абалонкі клетак.

Адрозніваюць 2 тыпа клетак: валокны і склерэіды.

Валокны – гэта вельмі выцягнутыя празенхімныя клеткі з завостранымі канцамі  (скошанымі папярочнымі  перагародкамі). Яны маюць тоўстыя сценкі, пранізаныя простымі порамі, і вузкую поласць. Клеткі растуць такім чынам, што адна клетка перакрывае другую. Гэта павышае іх моцнасць. Моцнасць сценак павышаецца яшчэ і ад таго, што фібрылы целюлозы праходзяць у іх спіральна, а напрамак віткоў у вонкавых і больш унутраных слаях чаргуецца . Даўжыня валокан у текстыльных культур дасягае 60-350 мм ( у льну, рамі). Валокны, якія ўваходзяць у склад лубу (флаэмы), называюцца лубянымі. У тэкстыльных культур яны не адраўняюць, іх сценкі застаюцца цэлюлознымі. Склерэнхімныя валокны, што знаходзяцца ў драўніне, называюцца драўніннымі, ці лібрыформам. Яны значна карацей за лубяныя, іх даўжыня не перавышае 2 мм.

Склерэіды – клеткі па форме блізкія да парэнхімы, са значна патоўшчанымі слаістымі сценкамі і простымі порамі. Клетачныя абалонкі насычаюцца лігнінам і адраўняюць, а іх змесціва звычайна адмірае. А вось камяністыя клеткі грушы пры паспяваннi пладоў часам страчваюць лiгнiн і пераўтвараюцца ў звычайныя клеткі назапашваючай парэнхімы.