Морфология растений

Камбіяльная зона звычайна шырокая, але клеткі камбію дробныя  і сціснуты ў радыяльным напрамку.

Асноўную масу флаэмнай часткі караняплода ўтвараюць лубяныя  парэнхімныя элементы. Сярод іх знаходзяцца невялікія групы сітападобных трубак з клеткамі-спадарожніцамі і эфіраалейныя каналы. Зверху корань пакрыты тонкім слоем перыдэрмы.

У караняплодах морквы запасныя рэчывы адкладаюцца галоўным чынам  у парэнхіме флаэмнай часткі, таму ў флаэме парэнхіма моцна развітая.

 

З а д а н н  е. Разглядзець і зарысаваць схему  анатамічнай будовы караняплоду  морквы. Адзначыць першасную ксілему, сасуды другаснай ксілемы, стрыжнёвыя промні розных парадкаў, камбіяльную  зону, другасную флаэму, лубяную парэнхіму, перыдэрму (рыс.15).

 

Будова кораня рэдзькі  пасяўной, ці агароднай (Raphanus sativus L.). Караняплод рэдзькі таксама мае другасную будову, як і караняплод морквы. Аднак большую частку яго складае ксілемная зона, таму што ў караняплодах рэдзькі, рэпы і іншых раслін з сям. крыжакветных запасныя пажыўныя рэчывы адкладаюцца пераважна ў ксілемнай частцы караняплода, дзе фарміруецца вялікая колькасць клетак назапашваючай парэнхімы.

 

З а д а н н  е. Разглядзець і зарысаваць схему  анатамічнай будовы караняплода рэдзькі. Адзначыць першасную ксілему, сасуды другаснай ксілемы, парэнхіму стрыжнёвых промняў розных парадкаў, камбіяльную зону, другасную флаэму, перыдэрму (рыс.14).

 

Будова кораня бурака звычайнага (Beta vulgaris L.). Караняплод бурака мае больш складаную анатамічную будову ў параўнанні з караняплодамі морквы і рэдзькі. У яго склад уваходзяць першасныя, другасныя і трацічныя элементы.

У цэнтры яго таксама  размяшчаецца дыярхная першасная ксілема, ад промняў якой пачынаюцца першасныя стрыжнёвыя парэнхімныя промні. Да першаснай ксілемы прылягае таксама другасная ксілема, у склад якой уваходзяць сасуды ксілемы з адраўнелымі сценкамі і драўнінная парэнхіма. Па за другаснай ксілемай відаць рэшткі камбію. Звонку ад камбію размяшчаюцца другасная флаэма і рэшткі першаснай флаэмы.

Такім чынам, на першых этапах развіцця караняплод бурака фарміруецца  аднолькава, як і ў разгледжаных двухдольных раслін (морквы і рэдзькі). Аднак у далейшым адбываюцца трацічныя  змяненні за лік дзейнасці слаёў  дадатковага камбію, які ўзнікае спачатку з перыцыклу, а потым з вонкавых слаёў кожнага дадатковага камбію.

Клеткі перыцыклу, што  дзеляцца пераважна тангентальна, утвараюць  вакол флаэмы шырокі слой парэнхімы, якая размяшчаецца кольцамі. Перыцыкл таксама дае пачатак першаму слою дадатковага камбію і фелагену. Дадатковы камбій адкладае ўнутр трацічную ксілему, а на перыферыю – трацічную флаэму, якія размяшчаюцца ў выглядзе адкрытых калатэральных праводзячых пучкоў. Ён таксама адкладае і парэнхіму, якая раз’ядноўвае праводзячыя пучкі.

У далейшым перыферыйныя клеткі камбіяльнай зоны першага  слою даюць пачатак другому слою дадатковага камбію, які фарміруе другое кальцо адкрытых калатэральных  праводзячых пучкоў і міжпучковую  парэнхіму. Трэці слой дадатковага  камбію прымае ўдзел ва ўтварэнні трэцяга кальца праводзячых пучкоў і чацвёртага слою дадатковага камбію і г.д. Вызначана, што колькасць слаёў дадатковага камбію залежыць ад колькасці лістоў, якія развіваюцца на верхавіне караняплода. Зверху караняплод бурака пакрыты перыдэрмай.

Запасныя рэчывы ў  каранях бурака адкладаюцца ў  парэнхіме, якая мае рознае паходжанне. Аднак большую частку яго ўтвараюць  трацічныя структуры. Таму можна  зрабіць вывад, што ў караняплодах бурака пажыўныя рэчывы адкладаюцца  пераважна ў парэнхіме, утворанай слаямі дадатковага камбію.

 

З а д а н н  е. Разглядзець і зарысаваць схему  анатамічнай будовы  караняплода  бурака, адзначыўшы першасную і другасную  ксілему, стрыжнёвыя промні, камбій, другасную  флаэму з рэшткамі першаснай флаэмы, слаі дадатковага камбію, трацічную ксілему і трацічную флаэму, якія размяшчаюцца ў выглядзе адкрытых калатэральных праводзячых пучкоў, запасальную парэнхіму, перыдэрму (рыс.16).

 

СIМБIЕЗ

 Карані многіх раслін  здольны жыць сумесна, у стане  сімбіёзу, з мікраарганізмамі і глебавымі грыбамі, утвараючы бактэрыяльныя клубеньчыкі і мікарызу (“грыбакорань’’).

Бактэрыяльныя клубеньчыкі ўтвараюцца ў асноўным на каранях бабовых, у прыватнасці, на каранях лубіну (Lupinus L.), канюшыны (Trifolium L.), чыны (Lathyrus L.), гарошку (Vicia L.), баркуна (Melilotus Mill.), сырадэлі (Ornithopus L.) і інш. Гэта змяненні бакавых каранёў, прыстасаванне да сімбіёзу з бактэрыямі з роду Rhizobium ці радзей з цыянабактэрыямі. Яны здольныя засвойваць свабодны атмасферны малекулярны азот, пераводзячы яго ў звязаны стан. Частка азоцістых злучэнняў засвойваецца вышэйшай раслінай. Бактэрыі выкарыстоўваюць рэчывы каранёў раслін.

Мікраарганізмы пранікаюць унутр маладых каранёў праз каранёвыя  валаскі, выклікаючы разрастанне тканак. Утвараецца бактэрыёідная тканка, у цытаплазме якой і пасяляюцца бактэрыі. Да бактэрыёіднай тканкі прылягаюць праводзячыя пучкі, звязаныя з праводзячымі тканкамі кораня. Зверху бактэрыяльныя клубеньчыкі пакрыты перыдэрмай. Яны ўтвараюцца як на галоўным, так і на бакавых каранях.

Будову бактэрыяльнага клубеньчыка можна вывучаць на пастаянных прэпаратах папярочнага зрэзу караня лубіну шматгадовага. Корань мае другасную  будову (у цэнтры размяшчаецца двухпромневая  першасная ксілема, затым участкі  другаснай ксілемы, камбіяльная  зона, флаэма і перыдэрма).

 

З а д а н н  е. Разглядзець і зарысаваць знешні выгляд клубеньчыкаў раслін з сям. бабовых, якія ўтвараюцца на галоўным і бакавых  каранях. Зарысаваць разрэз кораня лубіну шматгадовага, адзначыўшы ксілему, камбій, флаэму, парэнхіму кораня, праводзячыя пучкі, бактэрыёідную тканку, перыдэрму.

 

Мікарыза.  Каля 80-90% кветкавых раслін і ўсе голанасенныя ўступаюць у сімбіёз з грыбамі і ўтвараюць мікарызу. Усяго некалькі сямействаў кветкавых не ўтвараюць яе ці ўтвараюць вельмі рэдка, напрыклад, крыжакветныя і асаковыя. Мікарызу могуць утвараць зігаміцэты, аскаміцэты (Tuberales), некатарыя недасканалыя грыбы і, галоўным чынам, базідыяльныя грыбы (Agaricales, Boletales). Як відаць, яны ўдзельнічаюць у працэсе мінералізацыі арганічных рэчываў у межах рызасферы, выпрацоўваюць біялагічна актыўныя рэчывы тыпу вітамінаў і стымулятараў росту. Даказана, што праз  мікарызу ідзе прамы транспарт фосфару і некатарых іншых рэчываў з глебы ў карані. Пры гэтым самі грыбы з расліны-гаспадара здабываюць і выкарыстоўваюць вугляводы, якія сінтэзуюцца раслінай. Пры некатарых абставінах мікарыза можа функцыянаваць у якасці “маста” для пераносу прадуктаў фотасінтэзу, фосфару і некатарых іншых злучэнняў ад расліны да расліны.

Мікарыза бывае двух асноўных тыпаў: эндатрофная і эктатрофная. Першая распаўсюджана значна шырэй і сустракаецца ў 80% усіх сасудзістых раслін. Яе грыбны кампанент часцей за ўсё адносіцца да зігаміцэтаў. Гіфы пранікаюць у клеткі кары кораня, дзе звычайна ўтвараюць вязікулы(пузыркі) і арбускулы (“дрэўцы”). На каранях раслін з эндатрофнай мікарызай фарміруюцца, як у тыповым выпадку, каранёвая валаскі. Эндатрофная мікарыза ёсць у многіх архідных, у большасці травяністых раслін.

Пры эктатрофнай мікарызе гіфы грыба  аплятаюць кончыкі бакавых каранёў  і пранікаюць у міжклетнікі. Міцэлій далёка распаўсюджваецца ў глебе і бярэ на сябе функцыю каранёвых валаскоў, таму ўласныя каранёвыя валаскі расліны не развіваюцца. Эктамікарызу ўтвараюць у асноўным базідыяміцэты і часам – аскаміцэты. Гэты тып мікарызы характэрны для дрэў і кустоў’я.

У некаторых раслін з эктатрофнай  мікарызай гіфы грыба часткова пранікаюць у клеткі коравай парэнхімы, могуць ператраўляцца і засвойвацца  раслінай. У гэтым выпадку кажуць аб экта-эндатрофнай мікарызе.

Многія расліны пры адсутнасці мікарызы дрэнна растуць і могуць загінуць. А вось насенне раслін з сям. архідных наогул прарастае толькі пры сімбіёзе з недасканалымі грыбамі  з  роду Rhizoctonia  (гэта шырока распаўсюджаныя глебавыя грыбы). Гэтыя мікраміцэты забяспечваюць архідныя вугляводамі за кошт лізісу свайго міцэлію на стадыі прарастання насення. У далейшым паміж грыбам і раслінай усталёўваецца фізіялагічная раўнавага, заснаваная на ўзаемавыгадных абменных працэсах.

 

Наглядаць эндатрофную мікарызу можна  на папярочным зрэзе праз прыдаткавыя карані пальчатакарэнніка (Dactylorhiza Nevski) ці чараўніка двухлістага (Platanthera bifolia (L.) Rich.). Матэрыял трэба рыхтаваць у пачатку чэрвеня. Зрэз разглядаюць спачатку на малым, потым на вялікім павелічэнні. У клетках парэнхімы кары сустракаюцца спляценні бескаляровых нітак грыба, якія запаўняюць усю клетку ці знаходзяцца ў цэнтры ў выглядзе клубка. Стан гэтых гіф змяняецца на працягу лета. У сярэдзіне лета клеткі кораня пачынаюць ператраўляць гіфы, у выніку клубок ператвараецца ў агульную бясформенную масу.

Эктатрофную мікарызу можна бачыць на каранях вераса звычайнага (Calluna vulgaris (L.) Hull.). Грыб утварае вакол сысучых  каранёў вялікую колькасць гіф, якія замяняюць усмоктваючыя валаскі. Пад мікраскопам бачны тонкія гіфы, якія агортваюць корань.

Мікарызу з верасовымі ўтвараюць  і аскаміцэты, і базідыяміцэты.

 

З а д а н н е. 1. Зрабіць  і разглядзець папярочны зрэз праз карэньчык пальчатакарэнніка, зарысаваць фрагмент кары з клеткамі, у якіх знаходзяцца гіфы грыба.

2. Разглядзець і зарысаваць эктатрофную мікарызу вераса. Адзначыць гіфы грыба.

 

 

 

 

ПАРАСТАК      

 

Гадавы парастак – надземны восевы орган вышэйшых раслін, які развіваецца  на працягу аднаго вегетацыйнага  перыяду. Асноўныя кампаненты парастка – сцябло, лісце, пупышкі. Лісце выконвае функцыю паветранага харчавання. Сцябло – ў першую чаргу механічную і праводзячую функцыі. Сцябло складаецца з вузлоў і міжвузелляў. Вузел – участак сцябла, ад якога адыходзіць ліст (лісце). Участак сцябла паміж суседнімі вузламі састаўляе міжвузелле. Верхні вугал паміж лістом і сцяблом называецца пазухай ліста.

Парастак мае метамерную будову. Ён складаецца з некалькіх вузлоў і міжвузелляў (метамераў), якія паўтараюцца  ўздоўж яго восі.

У залежнасці ад даўжыні міжвузелляў  парасткі падраздзяляюцца на скарочаныя і падоўжаныя. У першых міжвузеллі слаба развітыя і вузлы збліжаныя, у другіх – міжвузеллі больш развітыя і вузлы расстаўленыя.

Парасткі большасці драўнінных раслін умеранага клімату маюць  толькі адзін прырост у год. Граніцамі  гадавых парасткаў з’яўляюцца пупышкавыя кольцы.

Умовы жыцця раслін на Зямлі адрозніваюцца вялікай  разнастайнасцю і кантрастнасцю. Гэта і абумовіла больш складаную  і разнастайную марфалагічную будову парастка ў параўнанні з коранем. Па напрамку і характару росту  выдзяляюць наступныя асноўныя тыпы парасткаў: артатропныя (прамыя ці прамастаячыя), плагіятропныя (гарызантальныя) і анізатропныя (якія прыўзнімаюцца: спачатку растуць гарызантальна, а потым – вертыкальна). Сцябло таксама бывае прамое, нахіленае, сагнутае, дугападобнае, паніклае, ляжачае (сцелістае), паўзучае (ляжачае сцябло, якое ўкараняецца ў вузлах), звілістае, узыходнае, павойнае, самазачэпнае, лазячае, звіслае і інш. У вадзяным асяроддзі яно звычайна бывае плаваючае, усплыўное ці пагружанае ў тоўшчу вады.

Па форме папярочнага  сячэння сцябло часцей бывае акруглае (цыліндрычнае), але таксама трох-, чатырох- ці шматграннае, сплюшчанае, рабрыстае, баразнаватае, крылатае.

 

З а д а н н  е. 1. Разглядзець на жывым ці гербарным  матэрыялах будову парастка драўнінных раслін: бэзу звычайнага (Syringa vulgaris L.), вольхі клейкай (Alnus glutinosa (L.) Gaertn.) і інш. Зарысаваць парастак, адзначыўшы яго кампаненты: сцябло, лісце, бакавыя (пазушныя) і верхавінкавую пупышкі, а таксама вузлы, міжвузеллі, пазуху ліста.

2. Разглядзець і зарысаваць падоўжаны і скарочаны парасткі таполі дрыжачай, або асіны (Populus tremula L.), яблыні дамашняй (Malus domestica Borkn.). Адзначыць розніцу ў даўжыні міжвузелляў.

3. Разглядзець гербарны  матэрыял і запісаць прыклады  раслін з рознымі тыпамі парастка і сцябла па напрамку і характару росту.

4. Разглядзець гербарны  матэрыял і запісаць прыклады  раслін з рознымі тыпамі сцябла  па форме папярочнага сячэння.

 

Пупышка як зачатак  парастка. Пупышка ўяўляе зачаткавы парастак, які яшчэ не развіўся і знаходзіцца ў стадыі адноснага спакою. Па будове адрозніваюць вегетатыўныя (ліставыя), рэпрадуктыўныя і вегетатыўна-рэпрадуктыўныя (ці змешаныя) пупышкі. З першых фарміруюцца вегетатыўныя парасткі, з іншых – кветканосныя парасткі ці кветкі. Пупышка, з якой развіваецца адзіночная кветка, называецца бутонам. Рэпрадуктыўныя і змешаныя пупышкі больш буйныя, чым вегетатыўныя, і адрозніваюцца ад іх  формай.

У склад зімуючых пупышак уваходзяць: пупышкавыя лускавіны, зачаткавае сцябло з конусам нарастання, зачаткі лістоў (ці ліставыя прымордыі). У пазухах зачаткаў лістоў звычайна размяшчаюцца зачаткі пупышак наступнага парадку. Рэпрадуктыўныя і змешаныя пупышкі на верхавіне зачаткавага сцябла маюць таксама зачаткавае суквецце.

Пупышкі можна класіфікаваць не толькі па будове, але і па многіх іншых прыкметах. Па месцы знаходжання яны бываюць верхавінкавымі, бакавымі (пазушнымі). Пупышкі могуць фарміравацца і па ўсяму міжвузеллю. Яны закладваюцца таксама на каранях і лістах (прыдаткавыя, ці адвентыўныя пупышкі), што шырока выкарыстоўваецца пры вегетатыўным размнажэнні раслін чалавекам.

Па працягу перыяду спакою пупышкі  падраздзяляюцца на актыўныя (утвараюць парасткі на наступны год пасля фарміравання) і спячыя (не распускаюцца доўгі час на працягу некалькі гадоў). На карэнішчах, асновах сцяблоў многіх шматгадовых раслін утвараюцца пупышкі ўзнаўлення (даюць парасткі пасля непрацяглага перыяду спакою).

Па наяўнасці – адсутнасці пупышкавых лускавін яны бываюць закрытымі і адкрытымі. Пупышкавыя лускавіны ўяўляюць сабой відазмененыя лісты. Самыя вонкавыя лускавіны закрытай пупышкі поўнасцю каркавеюць, глыбей размешчаныя – каркавеюць толькі ў верхняй частцы. Памеры акаркавеўшых участкаў паступова змяншаюцца ў глыб пупышкі.