Зооноздар каз

Зооноздар —табиғи жағдайларда адам және жануар үшін жалпы болып табылатын инфекциялар ( ДДҰ, 1991). Медициналық әдебиетте зооноздар – адамның инфекцияның резервуары мен көзі ретінде әртүрлі үй және жабайы сүтқоректілер мен құстар болып табылатын жұқпалы және инвазиялы аурулар тобы. Олар қоздырғыштың биологиялық түр ретінде өмір сүруін қамтамасыз етеді. Адам организмі зооноз қоздырғыштары үшін арнайы емес ие болып табылады, жұқтыру эпизодты түрде болады және әдетте адам олар үшін биологиялық тұйықтама (тупик) түрінде келеді. Кейде аурудың көзі болып табылатын адам ешқашан зооноз қоздырғыштарының резервуары болмайды. Адамдар жұқпалы аурулардың бірінен кейін бірі келгенуі эпидемиялық процесстің өздігінен сөнуі нәтижесінде қоздырғыш өлімімен аяқталады. 

Зооноздар – этиологиясы бойынша бактериялды (бруцеллёз, оба, туляремия, кампилобактериоз, лептоспироз, сальмонеллёз, сібір түйнемесі, риккетсиоздар, хламидиоздар, боррелиоздар), вирусты (геморрагиялық қызбалар, құтыру) және прионды (скрептер, губка тәрізді энцефалопатия) болып ажыратылады. Эпидемиологиялық мақсаттарда зооноздарды қоздырғыштардың үй, сонымен қатар синантропты(бруцеллёз, аусыл, ку - қызба, орнитоз, содоку, трихофития және т.б.) және жабайы(туляремия, кенелік риккетсиоздар, кенелік боррелиоздар, арбовирусты инфекции, маймыл шешек, құтыру, Ласс қызбасы және т.б.) жануарлар арасында айналып жүру қабілеттілігіне қарай бөлу дұрыс болып саналады. Қоздырғыш резервуары жабайы жануарлар болып келсе, ол ауруларды – табиғи-ошақтық деп атайды. Үй жануарлары мен синантропты кеміргіштермен байланысты ауру ошақтарын антропургиялық дейді. Табиғи және антропургиялық ошақтар арасында абсолютті шекара жоқ. Дәл осылай, үй малының жеке арбовирустармен жұғуы кезінде табиғи-ошақтық аурулардың уақытша антропургиялық ошақтары пайда болады. Таралу механизмі бойынша зооноздар тек олардың жануарлардың арасында таралғанда ғана бөліне алады. Зооноздар кезіндегі эпидемиялық процесс - аурудың қоздырғышы айналып жүретін ортада табылған адамдардың жұғу механизмі.

Зооноздардың жеке ағзалар мен тіндерге троптылығы антропоноз қоздырушыларында қарағанда әлсіз көрінеді, бұл олардың политроптылығы мен полипатогенділігін анықтайды. Бұл қасиет қоздырғыштың табиғатта айналып жүруінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Осыған байланысты әртүрлі жануарлардың инфекция резервуары ретіндегі рөлі бірдей емес: негізгі және аралық иелерін ажыратады. Ең жиі зооноз қоздырғышы жануар қанында шоғырланады. Осы принцип бойынша қоздырғыш берілуі тек қан-ішетін тасымалдаушылар арқылы жүзеге асатын облигатты-трансмиссивты және факультативті-трансмиссивты зооноздарды  айырады. 

Жиі қоздырғыштардың АІТ-де және сыртқы жамылғыларда шоғырлануын (трансмиссивті емес зооноздар) белгілеп қояды; қоздырғыштың трансовариалді (кенелерде) жолымен берілуі де мүмкін. Адамдардың факультативтік-трансмиссивті және трансмиссивті емес зооноздар қоздығыштарымен жұғуы жиі әртүрлі факторлардың қатысуымен болады. Фекалді-оралді (урино-оралді) механизммен лептоспироз (су арқылы), сальмонеллёз, трихинеллёз, сібір түйнемесі және ботулизм (тірі кезіндегі малдың инфицирленген етімен), бруцеллёз (сүтпен) және т.б аурулары байланысты. Қоздырғыштардың ауалы (аспирационды, инголяторлық) берілу механизмі зоонозды инфекциялардың тек кейбіреуіне тән (пситтакоз, орнитоз, оба, пневмоцистоз, кокцидиоидомикоз).

Еске  салатын жағдай сыртқы ортада жоғары тұрақтылығы бар қоздырғыштардың қатарында тозаңдық жолмен (туляремия, сібір жара, ку-қызбасы) берілудің шынайы мүмкіндігі. Контактты(тері арқылы) берілу механизмі құтыруға, содокке, сіреспеге, маңқаға, лейшманиозға тән. 

Адамдардың эпизоотикалық ошақпен байланысының интенсивтілігі мен сипатын әлеуметтік жағдайдың әртүрлі элементтері анықтайды. Қоздырғыштардың үй жануарлары және синантропты кеміргіштердің арасында берілу механизмінің белсенділігі әлеуметтік және табиғи шарттармен байланысты. Мысалы, туляремия адамның тұрмыс және өндіріс қызметіне байланысты сыртқы жамылғылар инфекциясы (кәсіптік өршулер), солайша тыныс жолдардың инфекциясы(бидайдың дәндерін үгіту кезіндегі ауа-шаңды берілу механизмі) немесе трансмиссивті инфекция (адам масалар немесе кенемен шағылуы кезіндегі жұғу) бола алады. Зооноздардың эпидемиялық процесі тәуелді сипатты болып келеді. Эпизоотикалық процесс оны толық шарттайды. Зооноздарың қатарына(негізінде трансмиссивті берілу механизмімен) эндемиялық тән, яғни арнайы тасымалдаушылар немесе инфекцияны табиғатта сақтаушы-жануарлар тұрақты мекендейтін белгілі-бір георгафиялық аудандарда таралуы. Ауру-сырқауттанудың көтерілуі олардың жоғары биологиялық белсенділік кезеңімен сәйкес келеді. Көптеген зооноздармен жұқтыру қаупі айқын әлеуметтік, тұрмыс, кәсіптік және басқа да ерекшілікті болады. Ауылдың адамдары қалалықтарға қарағанда жиірек ауырады.  

Соңғы жылдары адамның шаруашылық қызметі, өзгерген әлеуметтік және экономикалық жағдайлары ықпалымен зоонозды инфекциялардың қатарында эпидемиологиялық көрінулерінің трансформациясы болды.

Бүгін қалалық жағдайда кейбір адамға және жануарларға жалпы инфекциялардың (құтыру, лептоспироз, эхинококкоз, токсоплазмоз, орнитоз, туляремия және т.б.) пайда болуы, таралуы мен тіпті нығаюы үшін аса қолайлы жағдайлар пайда болды.

Адамның жұғуы әртүрлі жолдармен жүзеге асады: шағу және зақымдар арқылы, тамақтық өнімдер және сыртқы орта объектілері арқылы, жануарлардың бөлістермен ластанған, қан сорғыш жұқтырушылар арқылы немесе аэрозолді жолмен.

Пайда болатын әлеуметтік - экономикалық шарттарда күрес ерекшеліктері аурулармен , адам үшін жалпылармен және малдан шығатындардың , свя маңызды дәрежелері заны мал шаруашылық жеке сектор дамуымен , мал бақылаусыз миграциясымен , жаман хал аймақ соның ішінде . Мынау учёт және прове қинайды малдан шығатын дение вакцинопрофилактикилердің , мемлекеттік мал дәрігерлік және санитарлық - эпидемиологиялық қадағалау жүзеге асыруында қиындық создаёты . Ерекше беріктік және обусловлива белсенділік циклдік өсуы ауру-сырқаулық подъёмымен оқтын-оқтын өкпек еті . Масштабтардың арту және ин аумақ игеру тенсивностисі , қайда белсенді жұмыс істейтінге орналасады ходные ошақ , аурулардың бұларды кең таратуға ертіп әкеледі халық арасында . 

Зооноздарды профилактикасы ең алдымен белгілі бір инфекциямен адамдардың жұғу қауіп-қатерлерін дер кезінде табуында негізделген. Инфекцияның эпизоотологиялық және эпидемиологиялық ерекшеліктері, нәтижелі сақтандыру құралдарының және оларды қолдану мүмкіншіліктің болуы негізгі шаралардың таңдауын анықтайды. Бір жағдайда ол режимді-шектеуші шаралар, басқаларда — ветеринарлы-санитарлық, дератизационды, дезинсекционды, санитарлық-гигиеналық, егулік шаралар және шұғыл профилактика, сонымен қатар олардың үйлестірулері болуы мүмкін. Зоонозды инфекцияның алдын алу— біреудің емес, бірнеше қызмет және ведомтстволарының, ең алдымен санитарлық-эпидемиологиялық және мал дәрігерлік қадағалау қызметтерінің мәселесі болып тұр. Оны шешу үшін жалпы стратегия керек.  

Эпизоотология-эпидемиологиялық қадағалаудың негізгі принциптері:

•  қадағалау ұйымдастыруына комплексті түрде (медицина-санитарлық) көз салу;

• бақылауға алынған әрбір нозологиялық түрдің эпизоотологиялық және эпидемиологиялық ерекшілігінің есебін жүргізу; халық өмірінің өлкелік және қадағалауға алынған аумақ ерекшеліктерін есепке алу;

•  эпизоотологиялық және эпидемиологиялық хабарды жүйелік және динамикалық жинау, талдау және бағалау;

•  медициналық, мал дәрігерлік және басқа мүдделес қызметтер арасында хабармен тұрақты шапшаң айырбас өткізу. 

   Жеке  зооноздарды қадағалау бөлектермен осы аумақтағы және осы уақыт ішінде нақтылы инфекцияға  арнайы өңделген бағдарламаларды мен негізінде арнайы жүзеге асырады, ол эпидемиялық процесстің барлық деңгейлеріне бақылау жүргізуі тиісті:

• айналмалы паразит штамдарының, тасымалдаушы және олардың өзгергіштігінің молекулалық-генетиқалық мінездемесін, сонымен қатар халық генетиқалық иммуналық статус детерминанттарын іздеу;

• бақыланатын инфекция қоздырушысы (оның вируленттігінің өзгертуі, токсигенділік, фементативтік белсенділіктер, фаго- және серотипті мінездеме, дәрілік тұрақтылық, қоршаған ортаға тұрақтылық және т.б.) биологиялық қасиеттерінің динамикасын бақылау;

• адамдардың ауруларының басым болатын клиникалық түрлерінің, күш түсу және ақыр-соңдарының мінездемесі;

• қоздырғыш популяцияларын қадағалау, оның тасымалдаушы және иелерлерінің - паразит популяциясы құрылымын, халық иммунологиялық құрылымын, буынаяқты тасымалдаушылардың молдығы және көбеюлерінің биологиялық мінездемесін, қоршаған орта абиотикалық объектілерінің қоздырғышпен ластануын, эпизоотикалық процесс динамикасымен, табиғи факторлардың жағдайын (метеорология, су, топырақтық және т.б) қадағалау;

•  әлеуметтік және санитарлық - гигиеналық мониторингі , қосылған

— басылу деңгейдің ар жағында және тенденциямен ауру-сырқаулық динамиктері , ұшудың және өлім-жітімнің уақыттардың ( жылдармен және айларға ), олардың территориялық таратумен және халық бөлек топтарының ауру-сырқаулық ( қалалық және ауылдық , әртүрлі жас және кәсіпшілік топтардың );

— басылу мәнді әлеуметтік құбылыстардың эпидемиологически динамикасының ар жағында ( табиғи демографиялық жылжулар және халық миграция , бағыт және шаруашылық қызмет мінез-құлық , санитарлық - гигиеналық шарттар , жабдықтау ұйымы тамақтық өнімдермен , дәрігерлік қызмет ету деңгейі ). 
 
 
 
 

   Ш с идемиология    И.И. Е.лкина,   1979 ж.

   ■                           Эпидемиология пөш  бойынша     төж1рибел1к     сабақтарға     арналған нүсқаулар /басылымдар/ И.И.Елкина М, 1975 ж.

   в Методикалық оқулықтар ақпараттық материалдар.

   ■                           Оқулық есептер.

   Эпизоотиялық  процесске сииаттами.

   Эпизоотиялық  процесс - бүл процесс ею гетероген/цк популяцияның-қоздырғыш популяциясъ- мен ле популяцичсының арасындағы өзара  орекетп /байланысы/.

   Эпидемиялық процесс непзшдепдей, :>ни:иютиялық процестщ неизшде паразитарлық жүйе элементтершщ о:мра байланысы жатады. Паразитарлық жүйе эпизоотиялық процесте 2 мүшел1 болуы мүмкш /қүтыру/, /обада/ 3-мүшел1, /кене энцнфалитшде/ көп мүшел! болады. Эпидемиялық процестепдей, эпизоотиылық нроцеске де биологиялық фактор себеп болады. Л.гизоотиилык, процестщ, пайда болуына биологиялық фактормен б1рге белшп бгр жагдлйда экологиялық жөне табиғи факторлар эсер етедь Эпизоотиулық процестеп биологиялық фактор бүл паразитарлық жүйедсп мүшелердщ /денелердщ/ арасындағы эволюциялық қалпптасқан қарым қятынисы.

   Мысалы, оба жүқпалы ауруы кезшдеп :шизоотиялық  процесп қарастырайық: қоздырғыш - жануарлардың облигпггы паразиттер тобына жат'ады, адамдарга патогендо болып келед1.

   Осы қарастырылған жағдайда пиризи'трлық  жүйе былай көрсетшген:

   I. - қоздырғыш популяциясыныц гетерогсид! жоне динамикалық өзгергтпгтт, оба қоздыргаштары, жылы к,ннды жануарлармен тасымалдағыштар организмшде ауыспилы /ксаскч'сс1п/ түрде болады. Кемгрпштер мен бүргелердщ (ризиологимлық нйырматпылықтары микрооргаизмдердеп ерекшелктершен анықгилады. ОрГ)1р жаңа ортада адекватгық қоректену жағдайларында сслскциялау журедо. Популяциялардың гетерогендап, эгшзоотиилық процсстп!, өздшнен реттелу1ндеп қажеттй жағдай болып та была ды, паразитарлық жүйенщ түрақтылығын қамтамасыз етедо.

   П. Тасымалдағыштар популяциясы - қансорғыш  буынаяқтылар, генотитгйк жөне фенотшгпк  б1ркелк1 емес особьтар. Тасымалдағыштардың гетерогендж популяциясы бүргелерде блоктың пайда болуында айқын көршедо. Бүргелердаң асқазан үстшде блок түзуше өсер етупп факторлар: жас шамасы /возраст/, бүргенщ размер., қоздырғыпггың ортада пелмин ферментамен пигмент түзу қабшетплМ, жануарлар қанындағы қанттың болу мөлшер? өсер етедо.

   Ш. Ие понуляциясына - оба эпидемиологиясында маңызы бар ке ^1рпштерд1Ц »р түр1 жатад1 Кем1рпштер популщиясы генотипта, фенотиптп б1ркелк1 емес. Зақымдалу қауга туғанда б1р особьтар ауырады, ал ек1н1н1лер1 ауырмауы мүмкш екенш атап кетуге болады. Сьтрқаттану агымының ауырлығының өзгешелМ байқалады, сонымен қг. ар иммуните'1' қалыптясады жөне сақталады.

   Обадағы эпизоотиялық процесч"1, даму механик  Л:                                                                                                                                                                              

   Резервация  фазасынан эпизоотиялық фазаға өту1, көптеген жағдайлармен түснщршедо :

   а/ табиғи фактор /ауаның температурасы, ылғалдылығы/, б/ экологиялық жағдайлар /миграция, қарым-қатынас, жанасу/, в/       кем1рпштердщ       физиологиялық       жағдайы       /жабайылардың қабылдағыштық санының көбекн/, иммунитеттщ жойылуы, қоздырғыштың вирулентпк   қасиетшщ      жоғарлауы.   Эпизоотиялық   процестщ   активп кезеңщде вируленттпс штамм қалыптасады.

   Бүл кезде популяция айрықша динамика лы түрде болады. Эпизоотияның қызган кезшде жануарлар популяциясының қабылдағыштығы байқалады. Кем1рпштерде жүқпалығы жёдел формадан тасымалдаиягатық формаға өту! бшшеда. Содан кежн эпизоотиялық таралу фазасы, резервация фаза сына өтедд. Бүған көптеген факторлар өсер етед1 :