Халықаралық жария құқығы» пәні бойынша

Адам құқы мен бостандығын  қорғауда құқықтық актілерде көпшілігіне  қарамастан әрине, бәрі тамаша емес, олар көп, бірақ толығымен жеткілікті реттелмеген. Мысала: еңбек жағдайлары сұрақтары, конституция зандарын іске асыратын құқық актілеріміз жоқ. Тап бойынша адам құқы заңдарын қабылдау қажет: саяси, азаматтық, экономикалық, әлеуметтік, мәдени, құқықтар босқындар туралы заң. Мұндай заңдарды адам құқының сәйкес таы толық реттелуі қажет.Мысалы АҚШ азаматтық құқықтар туралы заңы бір томға әрең сиғанын айтасң жеткілікті болар.

Әлемдік ауқымда адам мен азамат құқымен бостандығын бекітуде басты  құжат болып табылады, ең бастысы, қол қойған мемлекеттер мен орындау заң жүзінде міндеттілігі.

Қазақстанның эклномикалық, әлеуметтік, мәдени құқықтар туралы пактқа, 1966ж. 19 желтоқаснда бітімге келген азаматтың  және саяси құқықтар туралы пактқа, екі қосымша хаттаманың қосылмауы қосу болып саналмайды.

Адам құқықтары мен шетел  саясатының арасында болмай қоймайтын  қайшылық, шиеиоеніс саұталады. Олардың  сайлау аймақтары бөлек- бөлек. Бүкіл  адамзаттың қоғамы штатты клубтарға  қарсы және біріні кезектегі маңызы бар ережелер сол клубтарға мүшелікке тері қарау. Осы ережелерге сәйкес шетел саясаты шттар арасына енгізілуі керек еді. Бірақ бұл ереженің штаттар тарапынан жабылмаған қоғамдастықтарға қатысы жоқ. Үлкен көлемде революциялық және қоғамдық тәртіпті бұзушы басқа да топтар осы қоғамдастықтың құрамына кіреді. Штарттардың қоғамдастықтары ерте ме, кеш пе тәртіпке келе керек еді, бірақ ол жеке тұлғаның, не ұлттың тәртібі емес, тұтас штаттарға тән тәртіп. Штаттардың қоғамы моындаған құқық жайлы көзқарастардың бірі саяси ала- құлалықпен, концепциялардың түолі ережелерімен, штаттардың ішіндегі жеке тұлғалар мен топтардың өтініштері бойынша өзгерістерге түсу арқылы жойылып бітті. Дамып бара жатқан адам құқықтырының әсер етуімен, штатардың өз моралінің арқасында бұл докринаның іші сыртына қарай айналып кетті. Баспасөзге шыығаруға қлойсыз базалық ережелерге сәйкес келмесе де бірнеше қоғамды құру-империализмнің негізгі нысаны.

Адамдарға арналған заңдар мен шетел  саясатының қалтқысыз бағыт бағдарын шешетін. Сыртқы істер министрінің өсу жолын бақылауымыз даулы да мүмкін, бірақ адам құқығы дегенің сол ресми тұлғаның бір бөлшегі мен лде оның қызметі ме деген мәселені жоққа шығару қиын. Ер мен әйелдің қарым- қатынасы бейбітшіліктің емес, руритандықтың мәселесі. Шетел штаттарындағы топтардың құрамындағы жеке тұлғалар құқығы руруитандықтардың ісімен айғақтанады.

Халықаралық қоғамдастық пен әр түрлі ұйымдарға мүше еместерге  белгілі бір шаралар қолданамын десе, онда бұл өзіміз  талқылаған халықаралық адам ұқықтары болады.

Адам құқықтарының осындай халықаралық занының айтар ойы шетелдік министрлердің бұндай былай адам құқықтарының енгізілуі жайында қарсылық жасай алмайтындығын көрсету. Олар адам құқықтары сыртқы саясатта орын алмайды деп жай ғана ашық жариялағанмен, халықаралық шиеленістен қашып кете алмайды. Олар адам құқықтарын мойындамайтынына қарамастан, бұл зңға мән беруге міндетті. Оң бағыттағы халықаралық занның конвенциялары бойынша, қоғамдардың дәстүрлері мен іс- тәжірибелері өзара байланысты. Доктринаның осы бөлімі әлеуметтік әлемнің бір бөлігін құрайды. Оның мәнін насихаттауда біршама жариялық бар, бірақ ол сыртық істер министрліктерін ерекше бөліп қарау деген сөз емес, сыртқы істер министрліктерінің құрамына өзіне қарасты бүкіл мекемелр кіреді.

Адам құқықтарын қазіргі кезде  халықаралық деңгейде заңды деп санап және солай болуы тиіс деп санап және де осылай болуы тиіс деп қарастырсақ, онда, дипломат мамандардың қол ұшын бергені біршама түсінікті. Егер дипломатияның негізгі қызметі мемлекеттер арасында байланыс орнату болса, оны адам құқықтарымен айналысу сол қызметтің орындалуына кедергі жасайды. Егер де адам құқықтары құжаттары өте мардымсыз қалыптасқан мемлекет, әлеуметтік жағынан. Қатардан шығып қалу  керек, немесе дұрысырақ айтсақ, басқа елдермен болатын қарым-қатынасқа зияны тиеді. Мәденитетің саналуандығын сезе білетін және сонымен қатар басқа да дипломаттардың сезімталдығынан хабардар, мамандырылған дипломат, адам құқықтары мәселелрімен байланысқа түсуге тырысады. Оның үстіне, дипломаттардың қызметі тек байланыс орнату ғана емес. Сонымен қатар оларды бір- бірімен жақсы қарым-қатынас орнату қызықтырады. Сондықтан да ол дипломатия бірлестігіне жүгіне отырып жасалынған  тұжырымды береміз, яғни дипломаттар бір-біріне көмектесуге келіскен мемлекеттердің Үлкен Үйі, яғни қоғамдастардың мүшелері және мақсаттарының ішіндегі екеуі: бір- біріне деген көмек және мүшелеоінің көңіл күйі жақсы болуына ат салысу.

Адам құқықтарына қатысты сыртық саясат мамандарының көзқарасын қорытндылай  келіп, олар адам құқықтары жайында  бас қатырып жатпайды деп айтуға болады. Олар, тіпті адам құқықтары принциптеріне мән бермесе де, мойындамаса да адам құқықтары орындалмаған жағдайлармен бетпе- бет кездескенде өздері наразылық білдіріп ыңғайсыз сезінеді. Олар бүкіл әлемдік норамаларды орнауын қалайды. Олар көпшіліктің арасында пікір талас туғызатын принциптердің басылымдарына қарай бет бұрып, ал жеке дара келісімдер басқа адамнң көзқарасын түсінуге және ортақ тіл табысуға қарай бағыттала отырып оыс нормалардың орындалуы екі жақты еме, көп жақтыл дипломатияда жасалатындығына аса қуанышты. Өмірдегі әрбір жаңа өзгерістер адам құқықтары ілімінде қайталанбас үшін жиі- жиі толықтырауды қажет етеді. Жетістіктің кез келген түрі талапқа сай болса жақсы, бірақ кемшіліктер табылуы мүмкін. Осы салада ерекше атауға адам құқықтары және гуманитарлық мселелер жөніндегі мемлекеттің хатшының көмекшісі,Еллиот Абрамстың принстон универститіне даярлаған лекциялары 1984, 26 қараша болатын дипломатиялық жеңістер жлқ. Адам құқықтарының қоршаған ортаға салалары да жеткілікті.

Қазақстан Республикасындағы қолданылатын құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастардың маңызды бір бөлігін адам мен мемлекет арасындағы қатыснастар қрайды. Тұрға мен мемлекет арасында туындайтын күрделі байланыс олардың құқықтары мен міндеттерінің реттелуі мен тәртіпке келтірілуін қажет етеді. Бұл қажеттік конституциялық құрылысымыздың, оның тиімді қызметін сақату үшін керек. Тұлғаның құқықтық мәртебесі институты негізгі заманымыздың “Адам және азамат” деп аталатын ІІ бөлімінде дәріателген. Ондағы нормалар Конституцияның 1 бабаның 1 тармағында жарияланған конституциялық құрылыс негіздерін әрмен қарай дамыта түседі: “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құықықтық және әлеуметтік мемлекет етіп орнықтырады. Адам, оның өмір, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің қымбат қазынасы болып табылады”. Осы тұрғыда тұлғаның мәртебесі адам және адамзат құқықтары мен бостандықтарыныңмызғымастығы, олардың тиісті болып, олардан ешкім айыра алмайтындығына негізделеді.

Сонымен қоса Қазақстан Республикасы өркенитеті мемлекеттер қатарында тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің конституциялық негіздерін бекітеді. Заңда көзделген ретте адам және азамат құқытары мен бостандықтарын нектеу, ең алдымен тұлғаның өзінің құқықтарын қамтамсыз етуге, қоғам қажетіне, сонымен қоса қоғам мен мемлекеттің қалыпты қызмет етуі мен дамуы үшін жасалады. Тіпті тұдға құқының өзі неміс филосафы И.Канттың тұжырымына орай: “Әркімнің еркіндігі, жалпығабірдей заң бойынша өзгенің еркіндігімен шектеледі”.

Индивидтің құқықтары мен бостандықтарын қолдануы оның жауапкершілінгіне, мүмкін болған шектеулеріне, Конституция және Қазастан Републикасының 12 бабының 5 тамағы: “Адам мен азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқалардың құқұықтары мен бостандықтарын бұзбауға, Конституциялық құрылыс пен қоғамдық иандылыққа нұсқан келтірмеуге тиіс” деп бекітеді. Яғни, әркім өз құқықтары мен бостандықтарын заңды негізде, құқықтық щеңберден аспайтындай негізде қолдануы тиіс.

Атап айту керек, Қазақстан республикасында  тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын конституциялық шектеу Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясымен, адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілермен және өзге де халқаралыққұқытық актілермен үндс болып табылады. Мысалы,Адам құқықтарының жалпыға бірдей деклараиясының 29 бабы: “Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы барысында өзгелердің құқықтары мен бостандықтарын тануын және құрметтеуін қамтамасыз ету мақсатында және демократиялық қоғамдағы тәртіп пен оортақ жағдайды, имандылықтың әділ талаптарын қанағаттандыру үшін ғана құқықтары шектеулі мүмкін” деп бекітеді. Ал, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 19 бабының 3 тармағы бұл құқықтарды пайдалану индивидтің бірқатар құқықтары мен бостандаықтарын сәйкес мемлекеттің заңы бекіткен шектеулермен байланысты, а)өзгелердің құқықтары мен қадір қасиетін құрметтеу үшін:ә) мемлекеттің қауіпсіздігін, қрғамдық тәртіпті, тұрғындардың денсаулығы мен имандылығын қорғау үшін қажет деп жариялайды.

Халықаралық құқықтық актілерде жарияланып отырған жоғарыда аталған ережелер Қазақастан республикасы Конституциясының 39 бабының 1 тармағыннда бекітілген. Яғни, негізгі заңымыз адам мен азамат құқықтары және бостандықтарын шектеудің тәртібі мен себептерін қатаң түрде бекітеді.

Тұлғанын құқықтары мен бостандықтарын шектеу ең алдымен Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын, оның конституциялық, құқықтық мемлекет ретінде сипаттайтын түбегейлі қағидаолларында жариялаған мемлекетілігінің неігіздерін қорғау үшін енгізілген. Сондықтанда Қазақстан Республикасының қоғамдық  және мемлекеттік құрылымын құқықтық реттеудің фундаментн Контитуция бектікен конституциялық құырылыс негіздері құрайды, ол заң формада Қазақстан мемлекетігінің аса маңызды қатысатры мен байланыстарын анықтайды. Конституциялық құрылысымызды қорғау Қазақстан Республикасының алдына қойған басты мақсаты броып табылады.

Осы орайда Қазақстан РеспубликасыныңҚылмыстық Клдексіне “Конституциялық құрылыс  негіздері және мемлекеттің қауіпсіздігіне қарсы деп аталатын арнайы тарау  енгізілген”. Мысалы, Қылмыстық кодекстің 170- бабанда контституциялық құрылымызды күштеп өзгертуе немесе құлатуға, Қазақстан республикасы аумағының тұтастығын бұзуға шақыратын әрекеттер үшін айып төлеу әне бас бостандығынан айыру тәртібі, адам мен азаматтың құқықытары мен баостандықтарын, тұрғындардың денсаулығы мен имандылығын қорғауға арналған ранайы тараулар бар, Сонымен қатар, бұл мәселелерге Қазақстан Республикасының әкімшілік және азаматтық заңнамаларында ерекше көңіл бөлінген. Сонымен, қорыта айтқанда, Конституцияның 39 бабы адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеудің төрт басты негізін бекітеді; конституциялық құрылыс құрылыс, қоғамдық тәртіп,адам құқықытары және бостандықтары, тұрғындардың денсаулығы мен имандылығы. Мемлекетіміздің басты құндылықтарын құрайтын бұл негіздер ешқандай кең талқыға түспеуі тиіс және түркілікті болып табылады. Әрбір индивидтің, бүкіл қоғамның мүддесі үшін белгіленген бұл критейлер қоғам мен мемлекетте заңдылықты орнықтыру, қамқорлық пен әділдік, азаматтылық пен имандылық тұрғысында тәрбиелеуді көздейді.

Тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын шектеудің универсалы негіздеріне  қоса төтенше және соғыс жағжайларында  шектеу Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес жасалуы мүмкін. Төиенше жағдай кезінде өзіндік  құқықытар мен бостандықтарға шек  қоюды әлемдік конституциялық етория және тәжірибе де мойындайды.

Қазіргі уақытта Қазақстан репсубликасында 1993 жылға 15 қазанда қабылданған “Төтенше жағдайың ұқықтық режимі туралы”  заң әрекет етеді. Бұл заң бойынша, Конституцияға сәйкес азаматтардың қауіпсіздіген қамтамасыз ету және Қазақстанның конституциялық құрылысын қорғау мақсатында Республиканың бүкіл аумағында нмесе белгілі бір бөлігінде уақытша шара ретінде төтенше жағдай енгізу мүмкіндігін көзделген. Төтенше жағдай уақытша негізде азаматтардың, заңды тұлғаларадың құқықытары мен блостандықтарының шектелуін білдіретін, сонымен қоса оларға қосымша міндеттер жүктейтін, мемлекеттік билік және басқару органдары қызметінің ерекше құқықтық режимі.

Төтенше жағдай төтенше шараларды  енгізудің алдын алуға мүмкін емес болғанда,Қазақстан Республикасы конституциялық құрылысына немесе азаматтардың қауіпсіздігіне шыенайы қауіп төнген жағдайда ғана енгізіледі. ТӨтенше жағдайды енгізуге негіз болатн жағдайларған;аҚ күштеу шралаымен қоса жүргізілетін конституциялық құрылысымызды өзгертуге бағыттылған әрекеттер азаматтардың өмірі мен қауіпсіздіген қауіп  төндірсе, жаппай тәртіпсіздік және ұлтаралық қақтығыстар, белгілі бір елді мекндерді бокадалау, көршілес мемлекеттердің аумағына жаппай шекара ауып түсіуі кезінде; ә) табиғи апаттар және экологиялық дағдырыс жағдайында, эпидемия, эпозотия, үлкен масштабы техногендікаппаттар кезінде.

“Төтенше жағдайдың құқықтық режимі туралы” заң азаматтардың құқықытары мен бостандықтарын уақытша шектеу шараларын анықтап көрсеткен; төтенше  жағдай енгізілген аумақта еркін жүріп тұру бостандығын шектеу, келу және кетулің ерекше тәртібін орнату; жиналыстар, митингілер, шерулер мен өзге де бұқаралық шараларды өткізеге тиым салу; ереуілдерге шек қою; транспорттың еркін жүрісін шектеу және оларға тінту жүргізу; коменданттық сағат енгізу; баспа және өзге де бұқаралық ақпараттар құралдарының бостандығын шектеу; құжаттарды тексеру және т,б. Бұл ашаралардың барлығы қалыптасқан жағдайдың қаншалықты шиеленіскендігіне байланысты мөлшерде ғана қолдануы мүмкін. Сонымен қатар, оларды қолдану Қазақстанның өзге де елдерімен жасасқан халықаралық шарттарынан туындайтын міндеттемелерін өзгертпеуі  тиіс. Атап айтаөқанда, атқарушы билік органдары өкілеттерінің, немесе өзге елді мекендердегі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының өзгеруіне әкепп соқтырамуы керек.

Төтенше жағдайды енгізудің тәртібіне (Конституцияның 44 бабының 16 тармақшасы) сәйкес республиканың демократиялық  институттарна, оның тәуелсіздігі мен  аумақтық тұтастығына, саяси құрақтылығына  азаматтардың қауіпсіздігіне елеулі және тікелей қатер төнген мемлекеттік конституциялық органдарының қалыпты жұмыс істеуі бұзылған жағдайда Премьер- Министрмен және Репспублика Палаталарының төрағалары мен ресми піакір алысқаннан кейін бұл туралы Репсублика Парламентіне дереу хабарлай отырып, Қазақстанның бүкіл аумағында және оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізуді, Республиканың карулы күштерін қолданудықоса алғанда, атал,ған жағ,даяттар талап ететін шаралардыРеспублика Президенті қолданады. Төтенше жағдай кезінде әрбір мемлекеттік орган адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын кепілдей отырып, қатаң өз құзыры шегінде ғана әрекет етуге міндетті.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 39 бабының 2 және 3 тармақтары тұлғаның құқықтары мен бостандықтарына  кепілдіктерді қосымша бекітеді. Біріншіден, Қазақстан республикасы әр түрлі ұлттардың және халықтардың бейбіт және тең өмір сүру саясатына, ұлттық мәдениетінің дамуына аса үлкен мән береді және “Ұлтаралық татулықты бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес,” деп танылады. Екіншіден, саяси себептер бойынша азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қандай бір түрде шектеуге жол бермейді. Қазақстандық қоғамда саяси құқықтар мен бомстандықтардың ерекшелігі, олар азаматтардың мемлекет істеріен бесқаруға белсенді түрде қатысуына бағытталыды. Өйткені, шыеайы саяси құқықтармен бостандықтар азамат пен мемелекеттің арасындағы байланысты күшейте отырып, демократиялық және құқықтық мемлекеттік құруға қажет жағдайларды туғызады.