Мемлекет жəне құқықтың

2) вакуф — діни мұсылман  ұйымдарына тиесілі жерлер;

3) мүлік — мұсылмандардың  жеке жерлері; 

4)  икта —  қызметі  үшін уақытша берілген жерлер,  бұл

жерлерді пайдаланғаны үшін халықтан салық алынатын. 

Сот өндірісі кəсіби судьялармен  —  кадилармен жүргізі-

летін.  Судья қатаң  іс жүргізушілік ережелерін сақтамайтын.

90Исламдық іс жүргізуде  прокурор мен адвокат болмаған. Судья

барлық істерді өзі  дербес шешетін. Осыған сəйкес кассациялық

жəне апелляциялық инстанциялар мұсылман құқығында орын

алмаған. Дəлеледемелердің ішінде ант беру, куəлардың көрсе-

тулері мен айыпталушының  мойындауы ерекше маңызға ие

еді.  Куə ретінде əдетте ер адам ғана қатыса алатын,  əйелдер

мен басқа дін өкілдері куə ретінде көрсету бере алмайтын,

үкімнің айыптылығын анықтауда  ұқсастық бойынша талқы-

лауға рұқсат етілетін.  Анттар қасиетті кітапты ұстай тұрып

берілетін, жəне əдетте шынайы болып табылатын,  себебі,  бұл

жерде мұсылмандардың құдайдан қорқумен сипатталатын

дүниетанымы мен түсінігі көрініс табатын.

912. Үндістанның мемлекеті  мен құқығы

Үндістанның мемлекеті жəне құқығы тарихының кезеңдері:

1 кезең — Солтүстік  Үндістан (V-VІ-ХІІ ғ.ғ.) мен Оңтүстік

Үндістандағы (VІ-VІІ-ХІV  ғ.ғ.)  ертефеодалдық қатынастар

кезеңі.  Ірі империялар —  Гупта империясы  (ІV-V  ғ.ғ.)  мен

Харши империясы (VІІ ғ.)  бірқатар ұсақ феодалдық князь-

дықтарға бөлінді;

2 кезең — дамыған феодализм  кезеңі (ХІІІ ғ.-ХVІ ғ. бірінші

жартысы),  бұл кезде  Үндістанда ірі феодалдық мемлекеттер

қалыптаса бастады: алдымен  Дели сұлтандығы (ХІІІ ғ.), содан

кейін Ұлы Монғолдар империясы (ХVІ ғ. басы);

3 кезең — кейінгі феодализм  кезеңі (ХVІ-ХVІІІ ғ.ғ.).

VІ-ХVІІ ғасырларда Үндістан  көптеген мемлекеттердің — 

княздықтардың жиынтығы түрінде  болған,  бұл мемлекеттер

өзара экономикалық тұрғыдан байланысы жоқ болатын,  тек

соғыс кездерінде ғана ірі  князьдықтардың  (Харши империясы

мен Гупта империясы)  маңында  бірігетін.  Бұл кезеңдегі үнді

мемлекеттері монархиялық  басқару нысанында болған, оларды

махараджа — басты князь  басқарған. Махараджаға кеңесшілері

—  монтри паришад көмектесетін.  Мемлекеттік аппаратта

маңызды орынды əскерилер  мен салық жинаушылар иеленетін

болған. 

Гупта жəне Харши империялары  провинцияларға  (деша,

бухти)  бөлінген еді,  оларды шекаралық облыстардың басшы-

лары (гонтри) мен патша  өкілдері (упарика) басқаратын. Про-

винциялар округтарға  (вишая)  бөлінген. Ең төменгі аумақтық

бірлік болып селолық  қауым табылған, оның басында староста

— граминк тұрған.

Бұл кезеңде де,  кейінгі  кезеңдерде де Үндістанда касталық

жүйе (варналар)  сақталып қалған болатын, олардың ішінде ең

жоғарғысы брахмандар, ал төменгісі  құлдар болатын. 

ХІІ ғасырдың екінші жартысында ауған сұлтандарының

жаулап алу жорықтары  басталды.  Екі онжылдық барысында

Гуридтер династиясының  сұлтандары бүкіл Солтүстік Үндіс-

тан аумағында үстемдік орнатты.  Жаулап алынған жерлер

алдымен Гуридтер державасының мемлекеттік жерлерінің

құрамына енсе,  ХVІІІ  ғасырдан бастап Дели сұлтандығы деп

92аталған дербес мемлекет  болып бөлініп шықты. 1229  жылы

Дели сұлтандығын бағдат халифі тəуелсіз мемлекет ретінде

таныды.  Дели сұлтандығындағы  барлық мемлекеттік жерлер

екі санатқа бөлінді:  халиса,  бұларды мемлекеттің салық сала-

сындағы шенеуніктері басқарды, жəне икта,  бұларды феодал-

дар —  иктадарлар иеленген.  Феодалдық жеке меншіктің де

бірнеше нысандары болған: вакуф — мешіттердің, медреселер-

дің,  улемдердің жəне шейхтердің меншігі;  мильк —  əскери

ақсүйектердің, саудагерлердің, ірі шенеуніктердің меншігі. 

Империяның саяси өмірі  мен басқаруының орталығы болып

сұлтан сарайы табылған.  Сарайдағы басты шенеунік болып

вакил-и-дар — сарай  басшысы табылған, ол сұлтанның отбасы-

ның,  жақындарының жəне құлдарының жағдайын қадағалап

отырған. Сарайда оған тең  лауазымды əмір-хаюб — салтанатты

іс-шараларын жүргізуші  иеленген.  Сарайды қамтамасыз етуді

карханахтар жүзеге асырған.

Дели сұлтандығында екі  басты ведомство болған: қаржылық

жəне əскери. Қаржыларды реттеуді сұлтанның басты министрі

—  уəзірдің ведомствосы  жүзеге асырған,  ол диуан-ивазират

деп аталған.  Əскери ведомствоны  арид-и-мамалик басқарған.

Диуан-и-инша арнайы ведомствосы  сұлтанның хат-хабарларын

алып-жөнелтумен, диуан-и-расалат  ведомствосы діни істермен,

диуан-и-кази сот істерімен  айналысатын. 

Дели сұлтандығы 23  провинцияға  бөлінген болатын.  Ірі

провинциялар облыстарға —  шикаларға,  ал облыстар аудан-

дарға — паргандарға бөлінген, паргандар бірнеше ауылдардан

құралатын.  Провинциялардағы билік орталық əкімшіліктегіге

ұқсас болып келетін. 

ХVІ ғасырда Солтүстік  Үндістанды Ферғананың бұрынғы

билеушісі Бабыр жаулап алады, ол 1526 жылы Ұлы Монғолдар

династиясының негізін қалады.  Монғолдар барлық жаулап

алған жерлерін халисе қорына өткізіп отырған.  Тек падишах

қана жерді феодалдарға  шартты əскери ұсыну —  джагир

нысанында бере алатын. Жеке жер иелену сюргаль (мұсылман

басшылары шейхтарға, дінді  уағыздаушыларға беретін жерлер)

жəне заминдар меншігі  (монғолдарға бағынған үнді феодал-

дары) болған. 

93Дели сұлтандығы сияқты  Монғолдық Үндістан да деспотия-

лық мемлекет болып табылған жəне Дели сұлтандығына тəн

көптеген мемлекеттік  инстиуттарды таныған. Ұлы Монғолдар

мемлекетінің басында  падишах тұрды.  Империядағы басты

ведомстволар болып əскери жəне қаржылық ведомстволар

сақталып қалды. Қаржылық ведомствоның басында бірінші ми-

нистр —  диуан тұрған.  Мир-бакши əскери ведомствоны бас-

қарған.  Басты төрт министрлардың  құрамына мирсаман — 

падишахтың шеберханалары  мен қоймаларын басқаратын бас-

ты шенеунік жəне садр-уссудар  — діни жəне сот басқармасы-

ның басшысы енген. 

Монғол империясы 15 облысқа  бөлінген, оларды падишах-

тың өкілдері —  хакимдер басқарған.  Əрбір облысқа хаким-

дерден тəуелсіз фоуджи-дарлар — əскербасылар, гомашттар — 

салық жинаушылар жəне қала басшылары —  котвалдар

тағайындалған. 

Феодалдық Үндістанның құқықтық жүйесіне мұсылман

құқығы көптеген өзгерістер əкелген,  бұл құқық елге мұсыл-

мандық жаулап алушылардың  жорықтарының нəтижесінде

енген.  Үндістанда мұсылман үстемдігі орнатылғаннан кейін,

жергілікті құқық —  дхармашастрдың қолдану саласы адамдар

арасындағы таралу шегі жəне қоғамдық қатынастарда таралу

шегіне қарай қысқартылған.  Дінге тікелей қатысы бар деген

қатынастардың барлығы:  неке жəне отбасылық,  мұрагерлік

жəне діни қызметпен байланысты қатынастар мұсылман адам-

ға қатысты болса мұсылман құқығымен,  ал индусқа қатысты

болса индус құқығымен  реттелетін болған.  Дəл осы кезеңде

нормалары жаңа жағдайларға  икемделген,  қазіргі кездегі

Үндістанда да индуизм  дініне сенушілерге де қатысты əрекет

ететін құқықтың персоналдық  жүйесі,  яғни,  үнді құқығының

жүйесі қалыптасты.

 

943. Қытайдың мемлекеті  мен құқығы

 

Қытайдағы ортағасырлық кезеңнің басы 220  жылы Хань

империясының ішкі тұрақсыздықтың,  ең алдымен  “сары

белбеулілердің”  көтерілісінің  нəтижесінде құлауымен сиапт-

талды. “Күшті үйлер” деп  аталған бірнеше ақсүйек тектерінің

арасындағы күрес өрши түсті. Бұл күрестің нəтижесінде  Цвинь

жаңа династиясының (265-420 ж.ж.) негізін қалаған Сыма тегі

алға шықты,  бұл кезде  Қытай қайта бірікті. 280  жылы им-

ператор Сыма Янь жаңа жарлық қабылдады,  оның негізінде

əрбір жер иеленуші (16 мен 60 жас аралығындағы) 120 му (6,6

га)  жер алатын,  оның 215-і мемлекетке кетсе, 3\5  бөлігі жер

иеленушіге қалатын.  Салық  төлеуші халық жылына 20  күн

мемлекет үшін тегін жұмыс  істейтін.

ІІІ —  ғасырдың соңында  Қытайға ғұндар,  кейін юн,  цян,

жужан,  тобог жəне тибет  тайпалары басып кірді.  ІV-VІ

ғасырларда Солтүстік  Қытай нағыз соғыс алаңы болды. Жаулап

алушылардың арасынан Солтүстік  Вэйдің тоби династиясы

бөлініп шықты,  олар V  ғасырдың соңында өз патшалығын

орнатты. 477-485  ж.ж.  императордың жарлығының нəтиже-

сінде үлестіру жүйесі қайтадан енгізілді. Ол ауыл шаруашылы-

ғының көтеруге жəне Оңтүстік Қытайдағы халықтың қайтып

келуіне біршама əсер етті. VІ ғасырдың екінші жартысында

Солтүстік жəне Оңтүстік Қытайдың бірігуіне қажеттік

туындады. Себебі, VІ ғасырдың ортасында (551 ж.) Қытайдың

солтүстік шекараларына қауіп  төндірген аса күшті көшпенді

мемлекет Түрік қағанаты құрылды.  Бірігу əскери жолмен

жүзеге асты. Қолбасшы Янь  Цзюнь император жəне Суй (581-

618  ж.ж.)  династиясының  негізін қалаушы ретінде жария-

ланды.  Бұл династияның  тұсында мемлекеттік биліктің ор-

талықтандырылуы күшейе түсті.  Императордың билігі шексіз

болды,  ол үлкен бюрократтық  аппаратты басқарды.  Импера-

тордың жанында жоғарғы  шенеуніктерден құралған үш палата

жұмыс істеді. Одан кейін  алты ведомство (шендер, қаржылық,

рəсімдік,  əскери,  сот  жəне жазалау,  қоғамдық жұмыс ведом-

стволары)  болды. Алайда, шаруа көтерілістері мен Когуремен

(сол кезде Корей түбегіндегі  мемлекеттердің бірі)  ұтымсыз

соғыс Суй династиясының  құлауына жəне Тан династиясының

95(618-907  ж.ж.)  негізін  қалаушы император Ли Юаньның

билікке келуіне алып келді. 624 жылы шаруалар үшін жеңіл-

діктер орнықтырған декрет қабылданды, оған сəйкес шаруалар-

ға бау-бақша жерін өмір бойғы иелену құқығы берілді. 

Тан мемлекетіндегі жоғарғы  жəне шексіз билік императорға

тиесілі болды. Оның көмекшілері  болып екі цзайсян табылды.

Мемлекетті басқару үш палата арқылы жүзеге асырылатын:

атқарушы,  заң шығарушы  (империя жарлықтарын даярлау),

салтанаттарды ұйымдастыру; одан кейін суй ведомстволарына

ұқсас алты ведомство тұрды.  Шенеуніктер тоғыз рангіге

бөлінді жəне олардың жалақылары да тоғыз деңгейде болды.

Шаруалар “жақсы халық” жəне “жаман халық” болып бөлінді.

Бірінші топты еркін шаруалар, екінші топты құлдар, малайлар,

бөтен жерді жалға алушылар құрады. 

907-960  жылдары өтпелі  кезең орнады,  бұл кез  “бес

династия жəне он патшалық”  кезеңі деп аталды. 960  жылы

əскер император ретінде  генерал Чжао Куаниняны жариялады,

ол Сун династиясының (960-1271  ж.ж.)  негізін қалады.  Бұл

династияның басқаруы кезінде  мемлекеттік құрылым өзгер-

меді.  Қытайдың солтүстік-батыс  шекараларында тангуттар

мемлекеті — Батыс Ся мемлекеті (982-1227 ж.ж.) құрылды, бұл

мемлекет Қытайдың шекраларына  үнемі шабуыл жасап отыр-

ды.

1234 жылы Солтүстік Қытайды  монғолдар жаулап алды, ал

жарты ғасырдан соң Оңтүстік Қытай да бағындырылды.

Монғол ханы Құбылай жаңа Юань династиясының (1271-1368

ж.ж.) негізін қалады. Өз астанасы ретінде ол Пекинді таңдады.

Ол қытайдың əкімшілік  жүйесін өздеріне негізге алғанымен,

монғолдар қытайларды биліктен аластатты. Осы жəне басқа да

шаралар шаруалардың көтерілісіне алып келді. 1368  жылы

шаруа қолын бастаушы Чжу  Юаньчжанның əскері Пекинге

басып кірді. Ол император  болып, Мин династиясының негізін

қалады. 1644 жылы Қытайды маньчжурлар  жаулап алды, Мин

династиясы құлады.  Маньчжурлардың басшысы Абахай Цин

династиясының (1644-1911 ж.ж.) негізін  қалады,  ал оның ұлы

жаңа династияның алғашқы  “богдыханы”  болды  (император

титулы).

96Қытайдың құқығы өзгешеліктерге  толы болды. Мұнда Кон-

фуцийдың ілімдері негізге  алынды,  ол бойынша балаларының

ата-анасына,  əйелінің күйеуіне,  жауынгердің басшысына,

шаруаның князьға,  халықтың императорға қатаң түрде бағы-

нуы уағыздалатын. VІІ ғ. император  Ли Ши-Минның бұйрығы-

мен қылмыстық құқық жинағын  — “Қылмыстық құқықтағы

қылмыстардың тізімін” жасау  басталды. Қылмыстардың тізімі

ауқымды болды жəне олардың  басым көпшілігі өлім жаза-

сымен жазаланатын, себебі, конфуций ілімі бойынша қылмыс-

керге қатысты дене жазаларын  қолдануға тыйым салынатын

болған.  Əкесін өлтірген бала,  басшысын өлтірген жауынгер,

сюзеренін өлтірген вассал қандай да болсын жағдайға қара-

мастан өлім жазасына тартылатын. 

974. Жапонияның мемлекеті  жəне құқығы

VІ-VІІ ғасырлардағы Жапония. 

Жапон архипелагының тұрғылықты халқы болып мына

тайпалар табылды:  айналар,  кумасо жəне эбису,  кейіннен бұл

жерлерге тунгус-маньчжур тектес тайпалар да көшіп келді.

Көпшілікпен танылған дін  болып синтоизм  (ата-бабалар мен

табиғат күшіне табыну)  табылды. VІ ғасырдың басында Сога

тегінен шыққан ханзада Сетокутайси (572-621  ж.ж.) 12  ранг

туралы иерархиялық табель жəне 17  баптан құралған заң

қабылдады,  бұл заң  буддизм мен конфуций ілімінің мемлекет

пен монархтың билігі туралы догмаларына сүйенді. 

645 жылы таққа Сумераги  тегінен шыққан Кару отырды, ол

Котоку атымен билік жүргізе  бастады.  Бірқатар реформалар

жүргізілді, енді мемлекет басында  император отыратын болды,

елді губерниялар мен  уездерге бөлді, жер мемлекеттік  меншік

ретінде жарияланды, шаруаларға тиесілі жерлер бөліп берілді

жəне олар өздерінің астығының  бөлігін мемлекетке беріп оты-

ратын болды.  Əскери ақсүйектер —  самурайлар қалыптасты,

олар “бусидо” (бушидо) деп  аталатын ар кодексіне сəйкес қыз-